Struktury rynkowe i ich charakterystyka

WYKŁAD 9

STRUKTURY RYNKOWE I ICH CHARAKTERYSTYKA

W teorii ekonomii wyróżnia się cztery podstawowe struktury

rynkowe, zwane również rynkami. Należą do nich:

-

konkurencja doskonała,

-

monopol pełny,

-

konkurencja monopolistyczna,

-

oligopol.

„Różnice

pomiędzy

poszczególnymi

kategoriami

rynków

dotyczą sposobu, w jaki przedsiębiorstwo lub gałąź przemysłu wyznaczają

ceny

i

rozmiary

produkcji”

Buczyńska

T.:

Mikroekonomia.

Podstawą wyodrębniania różnych typów struktur rynkowych są:

• liczba producentów działających na rynku,

• stopień zróżnicowania produktów,

• stopień kontroli cen,

• metody konkurencji handlowej,

• mobilność czynników produkcji,

• swoboda wejścia i wyjścia z rynku,

• informacja o sytuacji rynkowej.

Poszczególne rodzaje rynków są modelami teoretycznymi,

zostały zbudowane przy pomocy szeregu założeń upraszczających rzeczywistość gospodarczą. Jednakże mimo różnic, wszystkie te modele

posiadają

wspólne

założenie,

którym

jest

cel

działalności przedsiębiorstwa. Tym celem jest maksymalizacja zysku przez przedsiębiorstwo.

Ogólną charakterystykę poszczególnych struktur rynkowych

przedstawia tabela nr 1 umieszczona poniżej (patrz Buczyńska T.: Mikroekonomia).

1/11

Struktury rynkowe i ich charakterystyka

Tabela

nr

1

Charakterystyka

poszczególnych

struktur

rynkowych

Rodzaj

Liczba

Przykład

Stopień

Metody

konkurencji

producentów i

rynku

kontroli

konkurencji

stopień

cen

handlowej

zróżnicowania

produktów

Konkurencja

Liczni

Rynek płodów Żaden

Sprzedaż

na

doskonała

producenci

rolnych

zorganizowanym

Identyczne

rynku

lub

na

produkty

giełdzie

Konkurencja

niedoskonała

1. Konkurencja Liczni

Pasta

do Znaczący

Konkurencja

za

monopolistyczna producenci

lub zębów,

pomocą

jakości,

sprzedawcy

handel

reklamy,

ceny

Produkty

detaliczny

administrowane

zróżnicowane

będące bliskimi

substytutami

2. Oligopol

Nieliczni

Stal,

Znaczący

Konkurencja

producenci

aluminium,

niecenowa,

Niewielkie

lub samochody,

porozumienie

pewne

maszyny

między

zróżnicowanie

producentami

produktów

Monopol pełny

Jedyny

Niektóre

Ogromny

Reklama

producent

usługi

i tworzenie tzw.

Jedyny

produkt publiczne

stosunków

nie posiadający

społecznych

bliskich

substytutów

Źródło: Buczyńska T. Mikroekonomia, Wydawnictwo PWN

Zatem można powiedzieć, że producent może działać na rynku

konkurencji doskonałej, na rynku konkurencji monopolistycznej, na rynku oligopolu, na rynku pełnego (czystego) monopolu.

Charakterystyka poszczególnych rynków, czy struktur rynkowych, wraz z ich krótką charakterystykę znajduje się poniżej.

Producent na rynku konkurencji doskonałej

Sytuacja

na

rynku

zwana

konkurencją

doskonałą

charakteryzuje się tym, że żaden ze sprzedających i kupujących

nie ma wpływu na cenę, gdyż cena kształtowana jest pod wpływem

mechanizmu rynkowego. Założenia konkurencji doskonałej są

przedstawione w tabeli nr 2.

2/11

Struktury rynkowe i ich charakterystyka

Tabela nr 2 Założenia konkurencji doskonałej

1. Uczestnicy rynku nie mają wpływu na poziom cen – ceny kształtowane są pod wpływem działania mechanizmu rynkowego.

Producent i konsument to tzw. pricetaker, czyli cenobiorca, który bierze cenę, jaka jest na rynku.

2. Uczestnicy rynku są dobrze poinformowani o tym, co się dzieje na rynku – oznacza to, że na rynku nie występuje niepewność i ryzyko odnośnie kształtowania się elementów

rynku. Producent zawsze może określić rozmiary produkcji

maksymalizujące zysk, natomiast klient zawsze może określić wielkość

popytu.

W

rzeczywistości

podmioty

gospodarcze

występujące na rynku nie posiadają pełnej wiedzy o tym, co się

dzieje na rynku.

3. Uczestnicy rynku mogą swobodnie zawierać transakcje kupna-sprzedaży – oznacza to, że nie ma żadnych ograniczeń

związanych z zawieraniem transakcji.

4. Istnieje swoboda wejścia i wyjścia z rynku – swoboda ta oznacza, że zarówno producent, jak i konsument mogą rozpocząć

działalność na rynku i ją zakończyć w dowolnym momencie, gdyż

na rynku istnieje swoboda odnośnie działania na rynku. Nie ma żadnych przeszkód prawnych, społecznych czy ekonomicznych

funkcjonowania poszczególnych podmiotów na rynku.

5. Oferowany produkt jest jednorodny – oznacza to, że

produkty, które oferują producenci na rynku są identyczne. Dla

konsumenta produkty te też są identyczne, co oznacza, że

konsumentowi

jest

wszystko

jedno

od

jakiego

producenta

pochodzi dany produkt. Produktów takich jest stosunkowo

niewiele, należą do nich płody rolne (np. pszenica, żyto, ziemniaki)

Źródło: opracowanie własne Sylwia Dyla

3/11

Struktury rynkowe i ich charakterystyka

Producent na rynku monopolu

Monopol pełny, zwany również czystym jest modelem skrajnym

w sensie teoretycznym. Sytuacja taka ma miejsce wtedy, gdy na rynku istnieje tylko jedno przedsiębiorstwo, które wytwarza produkt, a produkt ten nie ma substytutów. Czysty monopol jest przeciwieństwem

konkurencji

doskonałej.

Założenia

modelu

czystego monopolu przedstawione są w tabeli nr 3.

Tabela nr 3 Założenia czystego monopolu

1. Na rynku istnieje jeden sprzedający i wielu kupujących – co

oznacza, że na rynku jest jeden jedyny producent danego

produktu lub usługi, a kupujący musi kupić produkt od

monopolisty, albo obyć się bez niego.

2. Uczestnicy rynku są doskonale poinformowani o tym, co się dzieje na rynku – oznacza to, że na rynku nie ma problemu z przepływem informacji, bo na rynku występuje tylko jeden

przedsiębiorca.

3. Monopolista to tzw. pricetaker, czyli cenotwórca, który ustala cenę obowiązującą na rynku, a konsument musi ją wziąć,

więc jest cenobiorcą (tzw. pricetaker)

4. Nie ma swobody wejścia i wyjścia z rynku – oznacza, że istnieją bariery, które uniemożliwiają wejście innym podmiotom

na rynek. Do przeszkód tych zaliczyć można przeszkody prawne, techniczne

czy

ekonomiczne,

ochronę

patentową,

prawa

autorskie, czy subwencje (dopłaty) państwowe.

5. Oferowany produkt jest jednorodny lub zróżnicowany –

oznacza to, że produkty, które oferują producenci na rynku mogą być identyczne, ale również mogą być zróżnicowane.

Zakłada się, że na rynku czystego monopolu nie istnieją

bliskie substytuty tych produktów.

Źródło: opracowanie własne Sylwia Dyla

Przykładem tej formy rynku jest rynek większości usług

pocztowych, albo działalność przedsiębiorstwa PKP.

4/11

Struktury rynkowe i ich charakterystyka

Producent na rynku konkurencji monopolistycznej

Konkurencja monopolistyczna łączy ze sobą elementy modelu

konkurencji doskonałej i modelu czystego monopolu. Przykładem tej formy rynku jest rynek odzieży męskiej i chłopięcej,

damskiej

i

dziewczęcej,

mebli

drewnianych,

wyrobów

futrzarskich, stacje benzynowe, pralnie chemiczne. Założenia modelu konkurencji monopolistycznej przedstawione są w tabeli nr 4.

Tabela nr 4 Założenia konkurencji monopolistycznej

1. Na rynku występuje wielu sprzedających i wielu kupujących –

co wpływa na to, że każde przedsiębiorstwo ma względnie mały udział w rynku, przedsiębiorstwa są od siebie niezależne, a także w warunkach licznej konkurencji nie opłaca się

nawiązywać współpracy z innymi przedsiębiorstwami.

2.

Konkurencja

niecenowa

–

na

rynku

konkurencji

monopolistycznej rywalizuje się za pomocą jakości towarów,

reklamy, warunków sprzedaży, znaku firmowego.

3. Istnieje swoboda wejścia i wyjścia z rynku – wejście na rynek

konkurencji

monopolistycznej

jest

łatwe,

gdyż

producentami na tym rynku są małe przedsiębiorstwa. Istnieją pewne bariery finansowe związane z przeprowadzaniem np.

kampanii reklamowych, ale ograniczenie to nie jest znaczące.

4. Doskonała informacja o tym, co się dzieje na rynku –

podmioty działające na rynku konkurencji monopolistycznej

posiadają pełną wiedzę o tym, co się dzieje na rynku oraz o produktach na nich występujących.

5. Oferowany produkt jest zróżnicowany i posiada bliskie

substytuty – oznacza to, że produkty, które oferują producenci

na rynku są zróżnicowane i istnieją bliskie substytuty tych produktów (np. 2 proszki do prania mające różne marki i

opakowania są różnymi produktami, mimo jednakowego składu).

Źródło: opracowanie własne Sylwia Dyla

5/11

Struktury rynkowe i ich charakterystyka

Producent na rynku oligopolu

Oligopol

jest

bardziej

skomplikowany,

niż wcześniej

omówione

struktury

rynkowe,

gdyż

nie

prowadzi

do

jednoznacznych rozwiązań. Na rynku oligopolu istnieje silna zależność

między

przedsiębiorstwami.

Założenia

modelu

oligopolu przedstawione są w tabeli nr 5.

Tabela nr 5 Założenia rynku oligopolu

1. Na rynku występuje niewielka liczba sprzedających i wielu kupujących – producenci posiadają dużą siłę rynkową i są

poddawani dużej rywalizacji.

2.

Konkurencja

niecenowa

–

na

rynku

konkurencji

monopolistycznej rywalizuje się za pomocą jakości towarów,

reklamy, warunków sprzedaży, znaku firmowego.

3. Ograniczony dostęp do rynku – wejście na rynek oligopolu jest

utrudniony,

gdyż

istnieją

pewne

bariery

natury

technologicznej, a także związane z kosztami produkcji.

4. Doskonała informacja o tym, co się dzieje na rynku –

podmioty działające na rynku oligopolu posiadają pełną wiedzę o tym, co się dzieje na rynku oraz o produktach na nich występujących.

5. Oferowany produkt jest jednorodny lub zróżnicowany –

oznacza to, że produkty, które oferują producenci na rynku są

zróżnicowane i istnieją bliskie substytuty tych produktów (np.

rynek samochodów).

Źródło: opracowanie własne Sylwia Dyla

We współczesnych gospodarkach struktury typu oligopolu są

bardzo powszechne. Szczególnym przypadkiem oligopolu jest

duopol, czyli rynek zdominowany przez 2 przedsiębiorstwa (np.

TPS.A.,

NETIA).

Wzajemne

zależności

pomiędzy

przedsiębiorstwami oligopolu są pewną grą, w której wygrywają lepsi stratedzy, czyli ci, którzy lepiej i trafniej przewidzą sposoby reagowania rywali i przygotują lepszy plan działania.

6/11

Struktury rynkowe i ich charakterystyka

Istnieje kilka rodzajów oligopolu. Jednym z kryteriów

podziału

oligopolu

jest

oferowany

asortyment.

Podział

oligopolu według tego kryterium przestawia rysunek nr 1.

Rysunek nr 1 Rodzaje oligopolu według kryterium: oferowany

asortyment

OLIGOPOL

CZYSTY

ZRÓZNICOWANY

występuje wtedy, gdy

występuje wtedy, gdy

przedsiębiorstwa

przedsiębiorstwa

produkują

jednorodny

produkują zróżnicowany

produkt, np. stal, cement

produkt, np. samochody

Źródło: opracowanie własne Sylwia Dyla

Inny podział oligopolu można wyodrębnić na podstawie

kryterium wielkości przedsiębiorstw. Rodzaje oligopolu według tego kryterium przedstawia rysunek nr 2.

Rysunek nr 2 Rodzaje oligopolu według kryterium: wielkość przedsiębiorstwa

OLIGOPOL

SYMETRYCZNY

ASYMETRYCZNY

obejmuje

przedsiębiorstwa

obejmuje

przedsiębiorstwa,

zbliżonej wielkości

gdzie jedno lub kilka dominuje

Źródło: opracowanie własne Sylwia Dyla

Reasumując, najlepszą sytuację na rynku mają monopoliści,

bo to oni dyktują, ustalają warunki i ceny.

7/11

Struktury rynkowe i ich charakterystyka

Sytuacja monopolowa jest jednak korzystna jedynie dla

producentów,

nie

dla

klientów,

gdyż

klienci

nie

mają

możliwości wyboru oferty, czy porównania cen wybranej oferty z

innymi. Dla konsumentów rynek konkurencji doskonałej jest

najwygodniejszym rynkiem.

Z tego też względu pozycja monopolisty umożliwia firmie

ustalenie ceny monopolowej oraz osiągnięcie większych zysków.

Współcześnie bardzo ważną cechą gospodarki rynkowej jest

dążenie do monopolizowania swej działalności, do stania się monopolistą w danej dziedzinie, czy branży.

Istnieją 2 drogi, które umożliwiają przedsiębiorstwom

osiąganie pozycji monopolistycznej.

I droga polega na nieustannym inwestowaniu w rozwój przedsiębiorstwa i opanowaniu danej dziedziny produkcji lub rynku

zbytu.

Droga

ta

jest

jednak

kosztowna

i

bardzo

czasochłonna.

II droga z kolei polega na łączeniu się ze sobą

przedsiębiorstw, które do tej pory były konkurentami. Proces ten określa się mianem fuzji. Fuzja zmierza do połączenia dwóch przedsiębiorstw, bądź ma na celu przejęcie jednego

przedsiębiorstwa przez inne. Nowo powstała firma może pozostać

przy dotychczasowej nazwie jednego z przedsiębiorstw, bądź

przybrać zupełnie nową nazwę. W wyniku łączenia się ze sobą przedsiębiorstw mogą powstać takie formy, jak:

• POOLE i RINGI – przedsiębiorstwa tworzą poole i ringi w celu

zrealizowania

konkretnego

przedsięwzięcia

i

osiągnięcia

korzyści

ekonomicznych

o

charakterze

monopolistycznym.

Po

realizacji

określonego

przedsięwzięcia

poole

i

ringi

ulegają

rozwiązaniu.

Porozumienie typu poole i ringi ma najczęściej charakter

doraźny i jest dość często zawierane w okresie złej

koniunktury, a rozwiązywane, gdy pojawią się oznaki

ożywienia w gospodarce.

8/11

Struktury rynkowe i ich charakterystyka

• KARTELE – wg „Słownika wyrazów obcych” Władysława Kopalińskiego

„kartel

to

forma

monopolu

kapitalistycznego. Kartel to umowa między samodzielnymi

przedsiębiorstwami zaopatrującymi rynek w podobne towary

lub usługi, ograniczająca konkurencję przez ustalanie

cen, warunków sprzedaży, a także poprzez ograniczenie

produkcji”.

Zatem

umowy

kartelowe

dotyczą

wspólnej

polityki ustalania cen, podziału rynków zbytu, a także

koordynacji

planów

inwestycyjnych

przedsiębiorstw. W

skład kartelu mogą wchodzić przedsiębiorstwa krajowe, jak

również zagraniczne lub instytucje rządowe. Celem umowy

kartelowej jest ograniczenie wzajemnej konkurencji oraz

podział osiąganych zysków monopolowych. Producenci w

umowie

kartelowej

wyznaczają

kontyngenty

(limity)

produkcji

dla

każdego przedsiębiorstwa z osobna i

określają ceny sprzedaży wyprodukowanych dóbr i usług.

Przedsiębiorstwa pozostające poza kartelem traktowane są

jako outsiderzy i jeśli staną na drodze kartelowi są

niszczone drogą konkurencji.

• SYNDYKATY – wg „Wolnej encyklopedii Wikipedia” „syndykat zwany wspólnotą interesów, to jedna z form wchodzenia

przedsiębiorstw na rynki międzynarodowe. Jest to trwałe

porozumienie przedsiębiorstw o porównywalnej wielkości,

działających w tej samej branży i mających podobny

stopień

rozwoju.

Pomimo

umów

prawnych

regulujących

stosunki pomiędzy przedsiębiorstwami tworzącymi syndykat,

tak ekonomicznie, jak i prawnie pozostają one niezależne.

Osiągnięte z działalności zyski i dochody zostają

następnie podzielone”. Syndykat pełni rolę wspólnego

biura handlowego, tzw. biura sprzedaży syndykatu, które w

imieniu przedsiębiorstw prowadzi odpowiednią politykę cen

i zbytu. Zazwyczaj jest związkiem nietrwałym i towarzyszy

kartelowi.

9/11

Struktury rynkowe i ich charakterystyka

• TRUST – to całkiem nowe przedsiębiorstwo, które powstało zamiast

samodzielnie

istniejących

dotychczas

przedsiębiorstw. W formie zwanej trustem zlikwidowana zostaje

ekonomiczna,

jak

i

prawna

samodzielność

poszczególnych przedsiębiorstw. Udziałowcy poszczególnych

przedsiębiorstw

w

truście

przekazują

swe

udziały

zarządowi trustu, w zamian za to dostają certyfikaty

trustowe.

Trustem

zarządza

rada

wykonawcza

trustu

kierująca produkcją i zbytem, wyznaczająca ceny i

określająca podział zysków. Zyski z działalności trustu

płyną do wspólnej, centralnej kasy trustu.

• KONCERNY - wg „Słownika wyrazów obcych” Władysława Kopalińskiego

„koncern

to

forma

monopolu

kapitalistycznego, a także zjednoczenie przedsiębiorstw

zachowujących

osobowość

prawną,

stanowiących

jednak

gospodarczą całość”. Jest to zespół odrębnie działających

przedsiębiorstw, które należą do wspólnego właściciela. W

koncernie duże przedsiębiorstwo wykupuje akcje innych

zazwyczaj mniejszych przedsiębiorstw lub doprowadza do

fuzji uzyskując kontrolę nad pozostałymi. Konkurencja

między przedsiębiorstwami w koncernie jest zlikwidowana.

Przykładem koncernu jest Południowy Koncern Energetyczny

S.A

skupiający

takie

elektrownie,

jak:

Elektrownia

Jaworzno III SA, Elektrownia Łaziska SA, Elektrownia

Siersza SA, Elektrownia Łagisza SA i Elektrownia Halemba

SA. Koncernem jest także Polski Koncern Naftowy ORLEN SA

z siedzibą w Płocku, który jest jedną z największych

korporacji przemysłu naftowego w Europie Środkowej, w

skład

której

wchodzi

obecnie

76

spółek

prawa

handlowego. Do głównych spółek Grupy PKN ORLEN należą:

Basell Orlen Polyolefins Sp. z o.o., ORLEN Deutschland,

ZA Anwil SA, IKS „Solino” SA, ORLEN Oil Sp. z o.o. oraz rafinerie w Trzebini i Jedliczach.

10/11

Struktury rynkowe i ich charakterystyka

• KONGLOMERATY - wg „Słownika wyrazów obcych” W.

Kopalińskiego „konglomerat to mechaniczne połączenie

różnych części mające charakter korporacji w przemyśle

handlowym. Korporacja ta dąży do szybkiego rozrostu w

drodze przejmowania (wchłaniania) istniejących towarzystw

(spółek,

firm)

pracujących

w

różnych

dziedzinach

(branżach),

nie

związanych

z

jej

działalnością”.

Konglomerat polega na tym, że monopolista w danej

dziedzinie produkcji zdobywa udziały w przedsiębiorstwach

różnych gałęzi, inwestuje swój zysk monopolowy chcąc

osiągnąć

zysk

z

dodatkowych

dziedzin.

Przykładem

konglomeratu jest przedsiębiorstwo Procter and Gamble,

które

zajmuje

się

produkcją

różnych

artykułów,

pochodzących z różnych branż, np. pasty do zębów, proszki

do prania, kawa, maszynki do golenia, artykuły sanitarne

dla kobiet i dzieci, środki czyszczące, itp.

• HOLDINGI – wg „Wolnej encyklopedii Wikipedia” „holding to organizacja, która grupuje różne samodzielne pod względem

prawnym podmioty gospodarcze w sposób mniej lub bardziej

wyraźny powiązane ze sobą, przy czym jeden z podmiotów ma

w tym powiązaniu pozycję dominującą i podporządkowuje

sobie pozostałe. Istotą holdingu jest zarządzanie przez

jedną organizację innymi podmiotami oraz kontrolowanie

działalności

dzięki

zależnościom

kapitałowym

lub

personalnym”.

W

holdingu

spółka dominująca to tzw.

„spółka matka”, która posiada większość udziałów w innych

spółkach,

spółkach

podrzędnych

zwanych

„spółkami

córkami”, które z kolei posiadają udziały większościowe w

spółkach najniższego piętra zarządzania w „spółkach

wnuczkach”. Przykładem holdingu jest Katowicki Holding

Węglowy SA, czy Kulczyk Holding S.A., Mostostal Zabrze

Holding S.A.

11/11