ROZDZIAŁ 3: ŹRÓDŁA ANTROPOLOGII KULTUROWEJ

Zgodnie z przekazem greckiego historyka Herodota, pewnego razu Dariusz (Imperium perskie

wówczas obejmowało wiele rozmaitych ludów i kultur) wezwał przed swe oblicze kilku greckich

poddanych oraz Kalatów (Indie) aby objaśnili mu swoje obrządki pogrzebowe: Grecy palili zmarłych,

natomiast

Kalatowie

ich

zjadali.

Dariusz

zapytał

czy

Grecy

byliby

w stanie zjeść swoich zmarłych a Kalatów czy by ich spalili. Obydwie grupy stwierdziły, że jest to

niedopuszczalne. Wynika z tego jednoznacznie pisze Herodot – gdyby wszystkim ludziom

zaproponowano, żeby ze wszystkich zwyczajów wybrali sobie najlepsze, wówczas wszyscy po

dokładnym zbadaniu wybraliby własne – do tego stopnia jest każdy przekonany, że jego zwyczaje

bezspornie

są

najlepsze.

Jednakże

Herodot

mylił

się

w

jednej

kwestii:

w sytuacji wyboru między naszymi obyczajami a obyczajami jakiegoś innego społ. Zwykle nie

badamy ich względnych zalet. Własne obyczaje są raczej tak głęboko w nas wrośnięte, że nasze

preferencje są automatyczne i przemożne – jak „druga natura”.

ANTROPOLOGIA: (pod koniec XIX w.) jest nauką młodą i nieprawdopodobną, ponieważ przez

całe wieki myślenie antropologiczne nie mogło się rozwinąć (w ogóle nie było myślenia

antropologicznego) , gdyż obcy postrzegany był podrzędnie.

REAKCJA CZŁOWIEKA NA RÓŻNORODNOŚĆ – „Innego”: obojętność wobec Innego, lęk

i wrogość wobec Innego, oceny i potępienia Innego, chęci i/lub próby wyeliminowania Innego przez

podbój lub przez „konwersję”, odrzucenie Innego jako kogoś gorszego gatunku niż my lub czasem

jako kogoś, kto nie w pełni jest człowiekiem.

OKREŚLENIA

OBCEGO:

„dzikusy”,

barbarzyńcy,

niewierni,

ludzie

prymitywni,

„niecywilizowani”.

DWIE PRZESZKODY NA DRODZE DO POJAWIENIA SIĘ ANTROPOLOGII

KULTUROWEJ:

 Absolutna wiara w prawdę i dobro naszej własnej kultury (etnocentryzm – stawianie swojej

kultury na piedestale)

 Brak informacji na temat innych społ. lub niedostatecznie czy jawnie fałszywe informacje na

ich temat. (może doprowadzić do próby „upodobnienia” Innego do naszych własnych

schematów poznawczych)

Relatywizm kulturowy: nie oceniamy Obcych. Nie patrzymy przez pryzmat własnej kultury.

ODKRYCIA GEOGRAFICZNE: „odkrycia” nowych lądów i nowych ludów na obszarach gdzie

dotychczas nie tylko nie znano żadnych lądów i ludów, ale nawet ich sobie nie wyobrażano.

Przykładem może być pytanie o przynależność Indian do rasy ludzkiej. „Stanowisko konserwatywne”

opowiadało się za tym, iż Indianie nie mają duszy, więc nie mogą być ludźmi. Można więc było ich

uznać za zwierzęta (uważano, że zwierz.nie maja owej duszy) i tak też je traktować. Natomiast, drugie

„stanowisko – liberalne”: Indianie zasługują na „ludzkie” i „chrześcijańskie” traktowanie, bo mają oni

duszę. Jednakże ich ludzkie dusze należy „zbawić”, a oni sami zasługują na korzyści z „prawdziwej”

kultury i „prawdziwej” religii. Ostatecznie w 1537 roku Kościół zdecydował, że Indianie są ludźmi,

i nakazał traktować ich po ludzku. Niestety nie powstrzymało to m in. administratorów, kupców do

stosowania wobec nich przemocy.

Odkrycia z końca XV i początku XVI w., kontynuowane do końca XIX, zwracały uwagę

Europejczyków na coraz to nowe rodzaje inności, choć byli oni nadal zadowoleni

z prawdy i dobra uosabianych przez ich własne społ.

Spotkania z Innymi na Wschodzie przynosiły nowe doświadczenia. Bowiem cywilizacje

Wschodu

były

bardziej

„kulturalne”

i

potężniejsze

niż

wszystko,

co

istniało

w Europie. A tak być nie powinno: przecież to podobno Europa miała „prawdziwą” religię

i kulturę. Cudzoziemcy byli niewierni i wyznawali Szatana, a jednak mieli rzeczy, które Europejczycy

cenili. Doświadczenie tych podróży i konfliktów nie tylko dowodziło, że inne cywilizacje istnieją i że

są odmienne, ale również pod niektórymi względami „lepsze”. Inność nie mogła już zostać wyśmiana

jako niższa. Były takie rzeczy, które Inni robili lepiej, i takie, których przybysze musieli się od nich

uczyć.

RENESANS:

W XV i XVI stuleciu renesans oznacza „odrodzenie” W Europie „odradza się do życia” –

miejskie życie, edukacja, handel prowadzony na znaczną odległość, szeroka wymiana idei, która

charakteryzuje świat współcz. i była charakterystyczna dla świata starożytnego. Renesans oznaczał

odrodzenie

się

szczególnego

modelu

kultury

i

jej

kolebki

–

staroż.Grecji

i Rzymu. Jednakże, ludzie antyczni żyli w całkiem innym mentalnym i kulturowym świecie. Wiele

ich idei i wzorów podobało się, ale i one były zdecydowanie obce i inne. To zaś oznaczało, że

przodków Europejczyków, ich pradziadów cechowała inność. Czym innym było spotkanie Innego za

oceanem, a natkniecie się na Innego wśród własnych przodków. Na progu nowoczesności

Europejczycy odkryli, że ich przodkowie są dla nich Innymi.

PROTESTANCKA REFORMACJA:

Od ustanowienia chrześcijaństwa oficjalną religią Rzymu, a potem porzymskiej Europy była

religia rzymskokatolicka. Byłą to jedyna prawda na temat religii, wszystkie inne opinie były jedynie

„herezjami”. Nie wybierało się swych poglądów i prawd, lecz przyjmowało się je od autorytetów.

Marcin Luter twierdził, że Kościół myli się w wielu przekonaniach i jest właściwie

antychrześcijański. Nazywał papieża i wszystkich katolików świętokradcami i ateistami. Twierdził, że

potrafi tego dowieść, że trzeba się jedynie odnieść do źródła, czyli do samej Biblii.

Reformacja protestancka wywołała w chrześcijańskiej Europie schizmę. Wojny religijne

rozdzierały Europę przez lata, aż ogłoszono pokój umożliwiający koegzystencję obu „religii” Warto

zauważyć, że pokój ten nie dopuszczał istnienia wszystkich religii, leczy tylko katolicyzm

i luteranizm. Ludzie Zachodu stali się Innymi dla siebie nawzajem – i tak już miało pozostać na

zawsze.

REWOLUCJA NAUKOWA:

Celem ludzi stało się „docieranie do źródła” i weryfikowanie prawd i przekonań uznawanych

w ich czasach. W tym przypadku źródłem była natura. Nauka twierdzi, że autorytety i tradycję trzeba

sprawdzać pod każdym względem i nie wolno akceptować danego stanowiska tylko dlatego, że jego

źródłem jest autorytet lub tradycja. Wnioski należy opierać na uważnej i systematycznej obserwacji

świata zewnętrznego. Ostatecznym autorytetem jest nasze własne doświadczenie i obserwacja.

SIEDEMNASTOWIECZNA I OSIEMNSTAWOEICZNA TEORIA SPOŁECZNA:

Dwa modele człowieka pierwotnego:

a) „zwyrodniały dzikus” – model ten został przedstawiony przez Tomasza Hobbesa. Odległe

ludy są nie tylko ciekawostką, lecz są również „oknami”, przez które możemy przyglądać się

kondycji ludzkiej – możemy poznać siebie samych.

b) „szlachetny dzikus” – model ten jest związany z Janem Jakubem Rousseau. Wyobrażał sobie

Innych jako żyjących w „stanie natury” ludzi niezależnych i równych wobec siebie.

WIEK XIX: KU NAUKOWEJ ETNOLOGII:

1.1 Evans – Pritchard: etnologia jako projekt zmierzający do „klasyfikowania ludów na podstawie

ich cech społecznych i kulturowych, a potem do wyjaśniania dystrybucji tych cech w obecnym

czasie, lub dawniej, przepływami i mieszaniem się ludów oraz dyfuzją kultur”.

1.2 Dyfuzjonizm: pogląd, który uważa, że Kultura zrodziła się raz lub co najwyżej kilka razy,

a potem rozpowszechniała się ze swego centrum czy centrów coraz bardziej na zewnątrz, do

innych miejsc na kuli ziemskiej. Ten pogląd został sformułowany na gruncie niemieckiej szkoły

„kręgów kulturowych”, która wytworzyła wizję kultury jako jednego lub kilku kręgów

emanujących ze swego centrum/swych centrów na podobieństwo fal rozchodzących się po

powierzchni stawu. Im bliżej siebie w przestrzeni znajdują się społeczeństwa, tym większe

podobieństwo ich kultury.

1.3 Ewolucjonizm: obserwowane kultury wywodziły się z jednej lub kilku kultur „przodków”, po

drodze przechodząc przez poszczególne stadia bądź etapy rozwoju. Kultury miały historię, która

mogła i powinna być zrekonstruowana. Celem było wyodrębnienie zbioru typów kultur lub

stadiów opisujących rzeczywisty proces ewoluowania kultur z jednego stanu do drugiego – czegoś

na kształt osi czasu, wzdłuż której z określonymi okresami w historii skojarzone są określone typy

kultur.

TRZY STADIA EWOLUCJI KULTURY Lewisa Henry’ego Morgana:

 „dzikość”

 „barbarzyństwo”

 „cywilizacja”

„Postęp” bazował na osiągnięciach technicznych (progiem między stadium dzikości a stadium

barbarzyństwa było wynalezienie garncarstwa), co było dla ludzi Zachodu miarą ważną i dającą im

przewagę. „Cywilizację” reprezentowało, rzecz jasna, społeczeństwo własne Morgana, czyli XIX w.

kultura euro-amerykańska.

WIEK XX i POWSTANIE NOWOCZESNEJ ANTROPOLOGII:

XIX w. podejściu do kultury można wiele zarzucić: po pierwsze, jest ono etnocentryczne:

obserwatorzy uznali siebie za „produkt finalny” czy „cel” kultury i wszystkie inne jej przejawy

porównywali z własną. Im bardzie były one niepodobne do „nas”, tym niżej znajdowały się na skali.

Po drugie, nie było ono zbyt przydatne. Podejście to zostało odrzucone przez:

a) Boas (1858-1942),powszechnie uznawany za ojca nowoczesnej antropologii kulturowej.

Relatywizm kulturowy: nie ma kultur „wyższych” i „niższych”, a wszelkie tego typu sądy

wartościujące są tylko pochodną naszych własnych standardów kulturowych. Zamiast

szeregować kultury na podstawie zakładanego postępu czy podobieństwa, należy prowadzić

obserwacje każdej kultury w możliwie najbardziej szczegółowy sposób, a także każdego

elementu tej kultury w kontekście jej całości. Tym sposobem dopuścił do głosu holizm: celem

nauki nie powinno być konstruowanie wymyślonych i spekulatywnych historii kultury, lecz

raczej staranny i dokładny opis poszczególnych kultur wynikający z ich intensywnej

i obiektywnej obserwacji. Taka obserwacja wymaga osobistego, bliskiego doświadczania

danej kultury, trwającego dłuższy czas.

b) Bronisław Malinowski (1884-1942) Nie można badać kultur ot tak. Trzeba mieć (stworzyć)

teorię kultury. Badacz powinien być częścią społ. (uczestniczyć w uroczystościach,

posługiwać się ich językiem), nie może on polegać na opiniach innych. Malinowski

wprowadził narzędzie badań terenowych. Praca badawcza powinna przebiegać

w następujących etapach: zbieranie danych terenowych, a następnie na ich podstawie

stworzyć teorię kultury. 3 obszary badań: instytucje, życie codzienne i treści kulturowe

w postaci tekstów, wypowiedzi, folkloru. Malinowski to przedstawiciel funkcjonalizmu:

wszystko o dzieje się w kulturze pełni określone funkcje. Kultura „funkcjonuje” zgodnie

z potrzebami i naturą tych jednostek, które zasadniczo mają dwa rodzaje potrzeb – fizyczne

i psychiczne. Każdy element kultury musi służyć zaspokajaniu jednej lub większej liczby

tych potrzeb.

c) Radcliffe-Brown stwierdzał, że kultura wprawdzie funkcjonuje, ale nie tak, jak to sobie

wyobrażał Malinowski. Utrzymywał, że jednostki mają stosunkowo małe znaczenie. Tym co

ważne i trwałe jest raczej samo społeczeństwo, wspólnota, całość społeczna. Radcliffe- Brown

zalecał funkcjonalizm „społ.” lub „strukturalny”.

Boas i Malinowski odrzucali ewolucjonizm kulturowy – stanowisko we wczesnej etnologii czy

antropologii, lub teoria, zgodnie z którą kultura powstała w pewnym momencie w przeszłości

i podlega ewolucji od swoich „prymitywnych” początków przez serię stadiów aż do osiągnięcia swej

„wyższej”, czyli nowoczesnej formy.

KRYZYS ANTROPOLOGII W POL. XX w. i STAN PO KRYZYSIE:

1. Neoewolucjonizm: Lesli White – opowiadał się za istnieniem pewnej reguły

ewolucyjnego postępu społeczeństw, mianowicie ilości i rodzaju energii, którą są one

zdolne ujarzmić i wykorzystać. Wraz z opanowywaniem przez społeczeństwa coraz to

nowszych i potężniejszych źródeł energii odpowiednim zmianom ulegają nie tylko ich

ekonomiczne charakterystyki, lecz także cechy społeczne. Julian Steward – koncepcja

ewolucji wieloliniowej: za pomocą której zwalczał przekonanie, iż wszystkie

społeczeństwa ewoluowały w ten sam sposób czy też wszystkie społeczeństwa były

elementami jakiejś jednej, wielkiej ewolucji kulturowej. Zgodnie z tym poglądem każda

kultura podąża swoim własnym kursem rozwojowym, choć społ.znajdują się na

podobnych etapach ewolucji.

2. Strukturalizm: Claude Levi-Strauss – koncepcja kultury jako języka. Język składa się

z cząstek lub elementów pozostających z sobą w strukturalnych związkach. Gramatyczne

związki między elementami języka determinują znaczenie tych elementów w większym

stopniu niż same te elementy z osobna.

3. Etnonauka: znana jest również pod nazwą antropologia kognitywna. Dąży do badania

i ujawniania mentalnych systemów klasyfikacyjnych nadających kształt doświadczeniom

i działaniom miejscowych ludów. W ujęciu Goodenougha, Frake’a i Tylera etnonauka

była ukierunkowana na większą „naukowość” przy jednoczesnym zajęciu się

psychologiczną stroną kultury. Odkrywanie pojęć, terminów i kategorii, za pomocą

których społeczeństwa tubylcze rozumieją swoje światy.

4. Antropologia symboliczna/imperatywna: stara się uzyskać dostęp do głębszych

pokładów znaczeń innych społeczeństw, dążąc do tego za pomocą symboli. S. Langer i E.

Cassirer uważają, że ludzkie myślenie i działanie jest w całości zapośredniczone przez

symbole niosące w sobie znaczenie nie zawsze dające się opisać racjonalnie. Geertz,

Ortner oraz Turner próbowali zidentyfikować „kluczowe symbole” funkcjonujące w roli

soczewek służących ludziom do patrzenia na ich światy. Geertz na określenie praktyki

zmierzającej do penetrowania głębszych znaczeń ludzkich rzeczywistości i ich przedst.

w całym bogactwie i złożoności ukuł termin: „gęsty opis” – interpretacja, której celem

było „odczytanie” danej kultury oraz uczynienie jej symboli i znaczeń zrozumiałymi dla

nas bez spłukiwania całej unikatowości i specyfiki badanego społeczeństwa.

5. Antropologia marksistowska/krytyczna: (II poł. XX w.) teoria bazująca na pracach

Karola Marksa, która akcentuje materialne i ekonomiczne siły działające u podstaw

społeczeństwa, opierająca się na koncepcjach władzy i nierówności, sposobów produkcji

oraz stosunków i konfliktów klasowych.

6. Materializm kulturowy: Marvin Harris, sprowadza zachowania kulturowe do

„praktycznych

problemów

materialnej

egzystencji”,

gdyż

czynniki

praktyczne/materialne/ekon. mogą wyjaśniać niektóre lub wszystkie zjawiska kulturowe.

7. Antropologia feministyczna: (lata 70 XX w.) Michelle Rosaldo, Louise Lamphere oraz

Rayna Reiter to trzy spośród wczesnych założycielek tego ruchu stawiające sobie za cel

badanie stosunków płci kulturowej, nierówności z nią związanych I uczestnictwa kobiet

w tych kulturach, w których ich udział został przeoczony bądź pomniejszony.

Antropologia feministyczna nie skupia się wyłącznie na kobietach, lecz raczej na

różnorodności płci kulturowej i na szerzej pojętych zagadnieniach płci kulturowej.

PERSPEKTYWA ANTROPOLOGICZNYCH ŚWIATÓW: uznaje, że tak jak istnieje na świecie

wiele rozmaitych kultur, istnieje także wiele różnych sposobów uprawiania antropologii.

Perspektywa, zgodnie z którą antropologia w postaci rozwiniętej i uprawianej na Zachodzie nie jest

jedyną formą antropologii, gdyż inne społeczeństwa mogą rozwijać i praktykować inne typy

antropologii na bazie swych specyficznych doświadczeń i interesów.