Surowce olejkowe i olejki roślinne
03.10.2013r
Powierzchnie upraw roślin zielarskich w krajach europejskich Austria – 4300 ha upraw
Finlandia – 1900
Francja – 25000
Grecja – 4000
Hiszpania 19000
Holandia 2500
Irlandia – 50
Niemcy – 5700
Polska – 30000
Wielka Brytania – 2000
Włochy – 2300
Warunki przyrodnicze rozwoju zielarstwa w Polsce
•
Klimat umiarkowany, ciepły, zaliczany do przejściowego (między kontynentalnym a oceanicznym)
•
Długość okresu wegetacji (liczba dni o średnich dobowych temp. Przekraczających 5 st C)
•
Karpaty, Sudety, wschodnia część Pojezierza Mazurskiego – 190-200 dni
•
Kotlina Podkarpacka, pas Niziny Śląskiej do Szczecina – 220-230 dni
•
Opady atmosferyczne (W Polsce średnio od 500 do 1000 mm)
•
Gleby
Gatunki roślin olejkowych uprawiane w Polsce na dużą skalę:
•
arcydzięgiel litwor (Archangelica officinalis)
•
kminek zwyczajny (Carum carvi)
•
kolendra siewna (Coriandrum sativum)
•
koper włoski
•
kozłek lekarski
•
lubczyk ogrodowy
•
majeranek ogrodowy
•
melisa lekarska
•
mięta pieprzowa
•
rumianek pospolity
•
szałwia lekarska
•
tymianek pospolity
Slajd z Polskimi odmianami roślin zielarskich
Wartość wiodących rynków leków roślinnych w Europie:
Niemcy – 3,0 mld euro
Francja – 1,8
Włochy – 0,8
Hiszpania – 0,2
Polska – 0,2
Orientacyjny skup surowców olejkowych w Polsce: (tabela – wielkość skupu:surowiec) Powyżej 1000 ton – Kwiat rumianku pospolitego, Liść mięty pieprzowej, Korzeń kozłka lekarskiego
500-1000 ton – ziele tymianku właściwego, ziele dziurawca pospolitego 200-500 ton – liść melisy lekarskiej
50-200 ton – liść szałwii lekarskiej, ziele krwawnika lekarskiego 10-50 ton – kłącze tataraku zwyczajnego, korzeń lubczyku ogrodowego, korzeń arcydzięgla lekarskiego, ziele lebiodki pospolitej
5-10 ton – koszyczek rumianku pospolitego
Gatunki roślin olejkowych uprawianych w Polsce różnią się wieloma cechami:
•
pochodzeniem\
•
budową rośliny
•
sposobem rozmnażania
•
długością okresu użytkowania
•
rodzajami zbieranych surowców
Podział roślin olejkowych ze względu na długość okresu wegetacji:
•
Rośliny wymagające dłuższego okresu wegetacyjnego (bazylia wonna, koper włoski, majeranek ogrodowy, tymianek pospolity)
•
Rośliny o krótszym okresie wegetacji (mięta pieprzowa, kminek zwyczajny) Podział roślin olejkowych ze względu na wrażliwość na niskie temp.:
•
Rośliny wytrzymałe, dobrze zimujące w gruncie lub znoszące przymrozki wiosenne i z tego względu siane lub sadzone bardzo wcześnie (mięta pieprzowa, kminek zwyczajny)
•
Rośliny średnio wrażliwe (wymarzające często zimą rośliny wieloletnie: szałwia lekarska, tymianek właściwy, lawenda wąskolistna)
•
Rośliny wrażliwe (głównie na przymrozki wiosenne, wysiewane po okresie ich występowania (bazylia)
Wpływ temperatury na wzrost i rozwój roślin olejkowych:
•
Optymalna temperatura, przy której obserwuje się szybki rozwój roślin olejkowych waha się w granicach 18-25 st C
Mniej ciepła wymagają:
•
rumianek pospolity
•
lubczyk ogrodowy
•
arcydzięgiel lekarski
Wymagania wodne:
•
duże zapotrzebowanie na wodę występuje na początku wegetacji gdy rośliny znajdują się w stadium siewek
•
Zbyt długie okresy deszczowe (dodatkowo bez słońca) obniżają jakość surowców zielarskich (obniżają zawartość substancji czynnych)
Przygotowanie gleby:
Większość gatunków nie znosi gleb zimnych, słabo nagrzewających się.
Gleby powinny być:
•
przepuszczalne
•
ciepłe
•
próchniczne
•
o odczynie obojętnym lub lekko zasadowym
Wyższe plony uzyskuje się na glebach wapnowanych co kilka lat
•
zioła nie znoszą świeżego obornika
•
przeważnie wysiewa się je lub wysadza w drugim roku po oborniku
•
Generalna zasada – pod uprawę ziół stanowisko należy przygotować jak pod uprawę roślin warzywnych
•
Po zbiorze plonu głównego w roku poprzedzającym założenie plantacji (…)
•
Jesienią wskazane jest wykonanie głębokiej orki zimowej na głębokość 15-20 cm
•
(…)
Nawozy i nawożenie:
•
nawozy organiczne – poprawiają strukturę i właściwości powietrzno-wodne gleby, zwiększają zawartość próchnicy, stymulują działalność drobnoustrojów glebowych
•
nawozy mineralne (…)
Nawożenie obornikiem:
Wysokie (40 t/ha) bezpośrednio - – chrzan pospolity
średnie (20-30 t/ha) bezpośrednio – bylica estragon, kminek zwyczajny, lawenda wąskolistna wysokie (40t) ale pod przedplon - Arcydzięgiel lekarski, bazylia pospolita, kozłek lekarski, majeranek ogrodowy
Nawożenie azotem:
wysokie – 80-100 kg/ha – chrzan pospolity, kminek zwyczajny, melisa lekarska, mięta pieprzowa, szałwia lekarska
średnie (60-80) – arcydzięgiel lekarski, bazylia pospolita, estragon, cząber niskie – 40-60
Nawożenie fosforem:
Nawożenie potasem
Pielęgnacja upraw:
1. Chemiczna walka z chwastami stosowana tylko w ograniczonym zakresie, najczęściej przed wysiewem nasion lub wysadzaniem sadzonek
2. Stosowanie herbicydów ogranicza się tylko do tych gatunków, które charakteryzują się: 1. długim okresem kiełkowania
2. przedłużonymi wschodami
3. słabym tempem wzrostu zwłaszcza w początkowym okresie wegetacji 4. gdy nie można zastosować bronowania (siewki są bardzo wrażliwe na uszkodzenia
3. Stosowanie herbicydów w uprawach zielarskich jest uzależnione od sposobu zakładania i czasu użytkowania plantacji oraz tylko dla dopuszczonych gatunków 4. Dla wielu gatunków brak jest skutecznych herbicydów bądź nie wolno ich stosować z uwagi na zbyt duże ich pozostałości w surowcu
5. Pierwsze odchwaszczanie należy przeprowadzić w miarę możliwości po ukazaniu się siewek ziół, kiedy chwasty są już widoczne
Ściółkowanie gleby
Materiały najczęściej wykorzystywane do ściółkowania
•
czarna folia polietylenowa
•
włóknina polipropylenowa
•
biomasa substancji organicznej nieożywionej jako mulcz
•
biomasa substancji ożywionej (tzw. ściółka żywa)
Metody ograniczenia zachwaszczenia:
•
wysiew zdrowego i dorodnego materiału siewnego
•
wysiew materiału siewnego wolnego od nasion chwastów
•
dobór odpowiedniego terminu i techniki siewu, zapewniający wyrównane i szybkie wschody
•
zagęszczenie wysiewu w rzędach w celu uzyskania optymalnej obsady roślin
•
zwiększenie szerokości międzyrzędzi, w których stosuje się mechaniczne pielenie chwastów
•
opóźnienie siewu roślin ciepłolubnych (pozwala uzyskać szybszy, początkowy wzrost roślin w ogrzanej glebie)
•
sadzonkowanie roślin
Wrażliwość roślin zielarskich na zachwaszczenie:
•
Bardzo wrażliwe – melisa, tymianek, majeranek, - wszystkie re gatunki uprawiane ssą poprzez wysiew nasion do gruntu jesienią lub wiosną, długo wschodzą i wolno rosną w początkowym okresie wegetacji
•
Mocno wrażliwe – kminek, szałwia, cząber – uprawiane metodą bezpośredniego wysiewu do gruntu wiosną. Posiadają krótki okres kiełkowania i wschodów i szybciej rosną na początku wegetacji
•
średnio wrażliwe – to gatunki rozmnażane z sadzonek – mięta, estragon, rumian rzymski LUB z rozsady – bazylia, majeranek, szałwia
Metody zakładania plantacji:
Materiał rozmnożeniowy:
•
generatywny (nasiona)
•
wegetatywny (sadzonki, odrosty, odkłady)
Zakładanie plantacji przy użyciu nasion:
•
siew wprost do gruntu
•
wysadzanie rozsady
•
dobór terminu:
•
nasiona które szybko tracą zdolność kiełkowania wysiewane są bezpośrednio po zbiorze
•
nasiona wymagające długiego dojrzewania pożniwnego
Okres zachowania zdolności kiełkowania wybranych gatunków ziół (w latach): Arcydzięgiel litwor – 1
Bazylia wonna – 4-5
czarnuszka siewna – 2-3
cząber ogrodowy – 1-2
kminek zwyczajny – 2-3
kolendra siewna – 2-3
koper włoski – 2
kozieradka pospolita – 2
tymianek właściwy – 2-3
kozłek lekarski – 0,5-1
lawenda prawdziwa – 2-3
lubczyk ogrodowy – 1
majeranek ogrodowy – 2
nagietek lekarski – 2-6
naparstnica wełnista – 2-4
Charakterystyczne cechy nasion roślin zielarskich:
•
drobne nasiona (konieczność mieszania z balastem)
•
nierównomierne, powolne kiełkowanie (konieczność dodawania nasion szybko kiełkujących)
•
kiełkowanie na świetle (rumianek, kozłek, majeranek, tysiącznik, naparstnica)
•
konieczność stratyfikacji
Siew wprost do gruntu
•
siew wiosenny
•
niepewne wschody z powodu suszy
•
wrażliwość wielu gatunków na przymrozki
•
siew jesienny
•
daje obfite wschody i mocniejsze siewki
•
ogranicza stosowanie stratyfikacji
•
nasiona kiełkują bardzo wczesną wiosną i młode siewki mogą być narażone na przymrozki
Wysadzanie rozsady:
•
gatunki ciepłolubne o długim okresie wegetacji (bazylia, papryka)
•
na glebach zlewnych, zaskorupiających się (lessy, mady)
Produkcja rozsady:
•
wysiew nasion na początku marca (w tunelach foliowych, szklarniach lub ciepłych inspektach do skrzynek, wielodoniczek, kostek torfowych itp.)
•
Zapewnienie optymalnych warunków termicznych, świetlnych i wilgotnościowych
•
Hartowanie rozsady
•
Wysiew nasion na rozsadniku
Wegetatywne rozmnażanie roślin zielarskich:
•
spośród uprawianych w Polsce gatunków roślin zielarskich ok. 40, dzięki ich zdolności do regeneracji, rozmnaża się wegetatywnie
•
Niektóre gatunki można rozmnażać zarówno wegetatywnie jak i generatywnie
•
Jest jednak kilka takich m.in. mięta pieprzowa, rumianek rzymski, estragon, (…) Strony dodatnie rozmnażania wegetatywnego:
1. Zapewnia wierne przenoszenie cech rośliny macierzystej i to zarówno cech morfologicznych, jak i fizjologicznych, w tym zdolności do syntezy związków czynnych 2. Umożliwia rozmnażanie roślin, które z przyczyn genetycznych czy środowiskowych nie wydają nasion
3.
4.
Strony ujemne:
1. Stosunkowo duża trudność uzyskania wyrównanego materiału rozmnożeniowego, zwłaszcza w przypadku sadzonek zielnych i rozłogowych
2. Większe trudności z transportem i przechowywaniem sadzonek w porównaniu z nasionami 3. Niski współczynnik rozmnażania
Podział sadzonek wegetatywnych:
•
sadzonki wysadzone wprost do gruntu bez uprzedniego ukorzeniania:
•
części kłączy lub rozłogów np. mięta, imbir
•
części korzeni z tzw. oczkiem (np. żywokost, łyszczec)
•
bulwy lub bulwocebule (np. zimowit jesienny, czosnek)
•
odrosty korzeniowe (rumianek rzymski)
•
części karp (lawenda, szałwia)
Kłącza:
Dzieli się tak, aby każda część miała od 1 do 3 pączków uśpionych (oczek). Bezpośrednio po podziale kłącza nadają się (…)
Rozłogi:
Tnie się nożem na odcinki o 3-4 węzłach lub pozostawia całe. Najlepszym materiałem są odcinki położone najbliżej rośliny matecznej, ponieważ w tym miejscu są najgrubsze i mają najbliżej siebie rozmieszczone węzły. Sadzonki rozłogowe należy wysadzać jak najwcześniej po wyjęciu z ziemi, aby nie spowodować przesuszenia korzeni.
Odrosty korzeniowe:
Wykopuje się całą mateczną karpę i przecina połączenia między zrośniętymi ze sobą oddzielnymi roślinami (odrostami korzeniowymi)
Podział roślin
Materiał rozmnożeniowy ukorzeniony przed wysadzeniem
Sadzonki zielne:
Ścina się zdrowe, silne i dobrze rozwinięte jednoroczne pędy szczytowe (nie zdrewniałe).
Tnie się je na kawałki (tuż pod liściem lub oczkiem) tak aby każdy miał 3-4 pary liści (długość 5-10
Wskazane jest przycinanie blaszki liściowej.
Podłoże: ziemia inspektowa + piasek rzeczny + odkwaszony torf lub czysty piasek, perlit i itp. (pH
7)
Temp. Podłoża i otoczenia: 25-30 st C
Sadzonki umieszcza się w podłożu na głębokości 2-3 cm tak, aby co najmniej 1 oczko znajdowało się nad powierzchnią
Czas ukorzeniania: 2-3 tygodnie
Sadzonki liściowe:
•
w formie blaszki liściowej z ogonkiem liściowym i kawałkiem łodygi
•
w postaci samej blaszki liściowej bez ogonka
Wybiera się liście zdrowe, w pełni wykształcone (…)
Sadzonki zdrewniałe:
Otrzymuje się z części pędu zdrewniałego znajdującego się w stanie spoczynku zimowego (zazwyczaj bez liści). Długość sadzonek zdrewniałych: 15-25 cm.
Ukorzeniają się znacznie dłużej niż sadzonki zielne (ok. 1 miesiąc) Proces ukorzeniania wszystkich rodzajów sadzonek można przyspieszyć przez traktowanie ich stymulatorami wzrostu.
24.10.2013r.
Kolendra siewna:
•
Roślina jednoroczna
•
Pochodzi znad Morza Śródziemnego, lecz zaaklimatyzowała się też w krajach chłodniejszych.
•
Łodyga – wzniesiona, rozgałęziona, do 70 cm wys.
•
Liście – dolne-długoogonkowe, klapowe, o szerokich działkach; górne-podwójnie pierzastodzielne, o działkach równowąskich, podobnych do kopru..
•
Kwiaty – jasnobeżowe lub białe, zebrane w baldachy złożone wyrastające na końcach rozgałęzień
•
Owoce – kulista rozłupnia, złożona z dwóch rozłupek, o wężykowatych żeberkach. (choć na slajdzie było, że rozłupka złożona z dwóch niełupek)
•
Zmienność w obrębie gatunku:
•
Coriandrum sativum subsp. Macrocarpum – kolendra gruboowocowa
•
Podgatunek uprawiany na całym świecie, przeważnie w północnej Afryce, Europie, na Bliskim Wschodzie, w Centralnej i Południowej Ameryce. Surowcem jest owoc, czasem ziele do spożycia jako warzywo
•
Coriandrum sativum subsp. Microcarpum – kolendra drobnoowocowaa
•
Podgatunek pochodzący prawdo(...)
•
(…)
•
(….)
Surowiec:
•
owoc kolendry siewnej, odmiany drobnoowocowej (zebrany w okresie dojrzewania i wysuszony w temp. Nie wyższej niż 35 st /C)
•
młode listki kolendry siewnej odm. Drobnoowocowej (przyprawa, na świeżo)
•
Skład chemiczny owoców:
•
olejek eteryczny – 0,2-1,5% (linalol do 70%, geraniol, terpinen, alfa i beta-pinen)
•
flawonoidy
•
kumaryny (umbeliferon, skopoletyna)
•
związki białkowe
•
olej tłusty (20%)
•
Działanie:
•
rozkurczowe
•
żółciopędne
•
wiatropędne
•
Zastosowanie
•
pobudzający trawienie
•
przeciwskurczowy
•
przyprawowe
•
Skład chemiczny liści kolendry:
•
Olejek eteryczny zawierający pochodne alifatyczne aldehydów
•
Flawonoidy
•
Kwasy polifenolowe
•
Kumaryny
•
Witaminy (C i (…))
Mięta:
•
Grupy mentolowe
•
mięta pieprzowa (Metha piperita)
•
mięta japońska (mentha arvensis var. piperascens)
•
mięta polej (mentha pulegium)
•
Grupy karwonowe
•
mięta kędzierzawa (mentha spicata)
•
mięta zielona (mentha crispa)
•
mięta szkocka (mentha cardiaca)
•
Surowce:
•
Liście:
•
suche – 1,5-3,0% olejku
•
świeże – 0,7-1,0% olejku
•
Ziele:
•
suche – 0,5-1,5% olejku
•
świeże – 0,1-0,5% olejku
•
Poza tym ziele i liście zawierają:
•
garbniki 6-12%
•
flawonoidy (pochodne luteoliny i apigeniny)
•
związki gorzkie
•
Olejek miętowy zawierający 35-55% mentolu i jego pochodnych (piperiton), pinen, sabinen, kamfen, limonen
•
mentol – alkohol terpenowy
Rasy chemiczne olejku miętowego:
•
olejek bogaty w mentol, menton i izomenton
•
olejek bogaty w piperytenon lub piperyton
•
olejek bogaty w epitlenki piperytenonu
•
olejek bogaty w mentofuran
•
olejek bogaty w pulegon lub izopulegon
•
olejek bogaty w pulegon, menton i izomenton
•
•
olejek bogaty w kawon lub dihydrokarwon
•
olejek bogaty w geraniol i jego octan
•
Olejek bogaty w linalol (…)
•
Znaczenie i wykorzystanie pochodnych mentolu:
•
Octan mentylu, izowalerianian mentylu, propionian mentylu – środki aromatyzujące
•
salican mentylu – środek promieniochronny
•
walerianian mentylu – łagodny środek uspokajający
•
Działanie i zastosowanie:
•
liście i ziele:
•
poprawiające trawienie, rozkurczające, żółciopędne, wchodzą w skład preparatów Normosan, Cholagoga
•
stosowane jako przyprawa
•
olejek miętowy – środek uspokajający, rozkurczowy, żółciopędny, bakteriobójczy (krople miętowe, żołądkowe)
•
środek przeciwbólowy
•
inhalacje i preparaty rozgrzewające (Vick, Amol)
•
mentol
•
działa przeciwbakteryjnie, drażni receptory zimna, obniża wrażliwość włókien nerwowych przewodzących ból
•
przemysł kosmetyczny i spożywczy
Bazylia pospolita:
•
roślina ciepłolubna, przemarza w temp. 1-2 st C
•
preferuje stanowiska ciepłe, dobrze nasłonecznione, osłonięte od wiatru
•
gleby żyzne, lekkie lub średniozwięzłe, przepuszczalne, w dobrej kulturze
•
brak wody ogranicza kiełkowanie i początkowy wzrost
•
wrażliwa na niskie pH gleby i na świeży obornik
•
Surowiec – ziele bazylii
•
Skład chemiczny:
•
olejek eteryczny 0,5-1,5% (o zmiennym składzie w tym: linalol, eugenol, estragol, ocymen, cyneol)
•
saponiny
•
flawonoidy (pochodne kemferolu i kwercetyny)
•
kwas kawowy
•
eskulozyd
•
Surowiec zawiera także składniki mineralne (ok. 9%) w tym potas, fosfor, magnez, wapń
•
Działanie lecznicze
•
Bazylia działa rozkurczowo, moczopędnie, silnie przeciwroztoczowo, przeciepierwotniakowo, przeciwbakteryjnie, przeciwgrzybiczo i przeciwwirusowo,
przeciwropnie, przeciwzapalnie, żółciotwórczo, żółciopędnie, moczopędnie
•
Gatunki z rodzaju Ocimum, z których otrzymuje się olejek bazyliowy
•
Ocimum basilicum
•
Ocimum gratissimum
•
Ocimum menthaefolium
•
Ocimum sanctum
•
Ocimum viride
•
Ocimum kilimandsharicum
•
Typy podstawowe:
•
Linalolowo - metylochawikolowy
•
Linalolowy
•
Eugenolowy
•
Linalolowo-cynamonianowa
•
Metylochawikolowy (egzotyczny)
•
Typu rzadsze:
•
Linalolowo-cytronelalowy
•
Metyloeugenolowo-geraniolowy
•
Metylochawikolowo-metyloeugenolowy
•
Cynamonianowy
•
Kammforowy
•
Sabinenowy
•
Działanie olejku bazyliowego:
•
Przeciwdepresyjne – uspokaja i regeneruje układ nerwowy, łagodzi emocje, lęki, stresy, pomaga odzyskać spokój wewnętrzny, ułatwia koncentrację
•
Przeciwbólowe – łagodzi bóle reumatyczne, artretyczne, mięśniowe i mające podłoże neurologiczne (nerwobóle, migreny)
•
Przeciwdrobnoustrojowe
•
Wzmacniające system immunologiczny
•
Regulujące trawienie
•
Odstraszające owady
•
Typy olejku bazylii eugenolowej
•
Eugenolowy – Indie, Chiny, Seszele, Komory, Madagaskar
•
Tymolowy – kraje afrykańskie, Kuba
•
Cytralowy – Azja Południowa
•
Bazylia miętolistna – kamforowy
•
Ocimum canum:
•
Cynamonianowy
•
Kamforowy
•
Cytralowy