Od 1 do 8 slajdu.
Jezeli chcemy powiedziec cos na temat Unii lubelskiej nalezaloby po krotce przedstawic cala
historie unii polsko- litewskich.Geneza unii lubelskiej sięga II poł. XIV w., kiedy to doszło do
zawarcia pierwszej unii polsko – litewskiej w Krewie w 1385 r.
Unia polsko-litewska w Krewie – 1385 rok.
Potrzeba unii polsko-litewskiej wynikała z powodu zagrożenia, jakie dla Polski i Litwy
stworzył na przełomie XIV i XV wieku Zakon Krzyżacki. Niewątpliwie jej podpisanie
sprzyjało Kościołowi Katolickiemu, który dążył do poszerzenia swoich wpływów o nowe
tereny pogańskie Litwy. Polsce dawała możliwość zdobycia silniejszej pozycji na arenie
międzynarodowej oraz gwarancję przyjaznych stosunków na wschodniej granicy.
Została zawarta 14 sierpnia 1385 roku w Krewie.
Władysław Jagiełło, w zamian za koronę polską i małżeństwo z królową Jadwigą zobowiązał
się ochrzcić wraz z poddanymi w obrządku łacińskim, a ziemie Wielkiego Księstwa
Litewskiego przyłączyć do Polski. Unię popierało głównie możnowładztwo małopolskie,
które widziało możliwość ekspansji na ziemie południowej Rusi, oraz panująca wówczas na
Litwie dynastia Giedyminowiczów i bojarzy Litwy , w nadziei na osłabienie tendencji
separatystycznych na ziemiach ruskich Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Realizacja Unii nastąpiła w lutym 1386 roku. Litwa nie utraciła odrębnego bytu państwa,
choć nastąpił proces upodobniania się ustroju polityczno – społecznego i gospodarczego do
stosunków panujących w Polsce. Zapoczątkowano serię umów – unii zawieranych w XV
wieku pomiędzy Polską a Litwą, począwszy od unii wileńsko – radomskiej, poprzez unię w
Horodle, unię grodzieńską, krakowsko – wileńską, mielnicką, a na unii lubelskiej
skończywszy.
Do czasów dzisiejszych zachował się pergaminowy dokument zawierający postanowienia unii
krewskiej. Jest on obecnie przechowywany w Archiwum Kapituły Metropolitalnej w
Krakowie.
Unia wileńsko – radomska – 1401 rok.
Zawarcie kolejnej unii polsko-litewskiej wynikało z konieczności doprecyzowania układu
zawartego w Krewie oraz bezpotomnej śmierci Jadwigi. Unię zawarto w 1401 roku. Dnia 18
stycznia 1401 roku zjechali się w Wilnie książęta ruscy i bojarowie litewscy i w obecności
biskupa wileńskiego spisali akt unii.
Dokument potwierdził zwierzchnictwo Władysława Jagiełły, wielkiego księcia, nad
Witoldem, księciem Litwy. Unia określała tez zasady sukcesji - w przypadku bezpotomnej
śmierci Władysława Jagiełły nowego władcę miały wybrać wspólnie szlachta Polski i
litewscy bojarzy; w przypadku śmierci Witolda, nowego księcia Litwy wskazać miał król
Polski.
Wszystkie te zobowiązania powtórzyli ze swojej strony Polacy w dokumencie wystawionym
w Radomiu dnia 11 marca, przyrzekając zarazem, że król Witolda pozostawi przy księstwie
litewskim do końca życia. Dla Litwy akt ten miał wielkie znaczenie także z tego powodu, że
występowali w nim bojarowie litewscy po raz pierwszy z głosem decydującym o losach
państwa – stawali zatem na równi z Polakami.
Unia horodelska – 1413 rok.
2 października 1413 roku, w Horodle nad Bugiem odbył się zjazd dygnitarzy polskich,
ruskich i litewskich, w celu podpisania kolejnego aktu unii. Zawarty został w trzech
dokumentach, miał charakter ściśle katolicki i dążył do zrównania i zbratania Litwinów z
Polakami. Litwa otrzymała te same dostojeństwa i urzędy, które posiadała już Polska, a
dygnitarze litewscy stworzyli osobną radę przyboczną wielkiego księcia – senat.
Reprezentanci obu narodów mieli zjeżdżać się, w razie problemów, na wspólne narady w
Lublinie lub Parczewie.
Czterdziestu siedmiu bojarów litewskich otrzymało herby polskie. Co więcej, na Litwie
ustanowiono urzędy wojewody i kasztelana, a także potwierdzono konieczność polsko-
litewskich wspólnych sejmów i zjazdów. Wszystkie te przywileje przysługiwały tylko
wyznawcom wiary katolickiej.
Unia horodelska stała się kolejnym ogniwem łączącym oba narody, zbliżała społeczeństwo
litewskie do polskiego i torowała drogę do zupełnego zlania się pokrewnych, a jednak
różnych pod względem cywilizacji, organizmów.
Gdy w 1430 roku zmarł Witold, Jagiełło wyznaczył na jego następcę swojego brata,
Świdrygiełłę, który chciał oderwać Litwę od związku z Polską, w wyniku czego wybuchła
wojna. Polacy obalili wówczas Świdrygiełłę, a na jego miejsce wybrali katolickiego Księcia
Zygmunta Kiejstutowicza.
Unia grodzieńska - 1432 rok.
Kolejny akt unii został zawarty w Grodnie w roku 1432. Zasadniczym celem nowego aktu
było zacieśnienie słabnących więzi pomiędzy Polską a Litwą. Zasadami zrównania szlachty i
bojarów z Unii w Horodle zostali objęci także możni litewscy inni, niż katolickiego wyznania.
Zygmunt Kiejstutowicz ustalił, że nowy wielki książę po jego śmierci będzie wybierany
wspólnie przez Polaków i Litwinów. Zasady tej unii zostały jednak naruszone tuż po jego
śmierci. Litwini wybrali wówczas na wielkiego księcia młodszego syna Jagiełły – Kazimierza
Jagiellończyka i do czasu jego elekcji w 1446 roku na tron Polski związek personalny przestał
istnieć. Wykształciła się praktyka, według której na tron polski wybierano każdorazowego
Wielkiego Księcia Litewskiego.
W momencie, kiedy Kazimierz Jagiellończyk objął tron Polski, oba państwa połączyła
bezumowna unia personalna. Jednak zarówno Polska, jak I Litwa, mając jednego władcę, żyły
odrębnym życiem w atmosferze wzajemnej nieufności i nie prowadziły wspólnej polityki
zagranicznej. Uwidoczniło się to wyraźnie w wojnie trzynastoletniej z Zakonem, kiedy Litwa,
obawiając się zbytniego umocnienia Polski, zachowała neutralność. Po odzyskaniu Żmudzi,
przestała być zainteresowana walką z Krzyżakami, a często nawet traktowała Zakon jako
rzeczywistego czy potencjalnego sojusznika w rozgrywkach z Polakami.
Po śmierci Kazimierza w 1492 roku Litwini wybrali na tron wielkoksiążęcy Aleksandra,
podczas gdy w Polsce rządy objął Jan Olbracht (1459-1502), trzeci syn Kazimierza
Jagiellończyka.
Schyłek XV wieku przyniósł uspokojenie antagonizmów polsko – litewskich. Polacy, zajęci
konfliktami z Krzyżakami i sprawami czesko – węgierskimi, nie mieli warunków do prób
realizacji dawnych planów inkorporacyjnych. Również Litwini korzystnie zmienili stosunek
do Polaków wskutek wzrostu potęgi Wielkiego Księstwa Moskiewskiego.
Unia wileńsko – krakowska.
W latach 1492 – 1494 oraz 1500 – 1503 Litwa poniosła liczne klęski militarne w wojnach z
Wielkim Księstwem Moskiewskim, na wskutek czego zaczęła ponownie szukać oparcia w
Polsce. Z drugiej strony Korona, zagrożona na przełomie XV/XVI wieku przez Turków i
Tatarów, równie chętnie widziała pomoc litewską. W tych warunkach doszło do zawarcia
Unii wileńskiej.
Unię podpisano w roku 1499. Nowy akt unii rezygnował z dawnych zapisów o inkorporacji
Litwy do Królestwa Polskiego. Podobnie jak w unii horodelskiej, na mocy unii w przyszłości
miano wspólnie wybierać jednego dla obu państw władcę. Uwzględniono jednak osłabienie
więzi, jakie miało miejsce po Unii w Grodnie, dlatego też Unia wileńsko-krakowska w
zasadzie była jedynie traktatem politycznym, a sam akt unii miał charakter dynastyczny.
Ponadto ustalono obowiązek wzajemnej pomocy wojskowej.
Unia w Mielniku – 1501 rok.
Po objęciu tronu polskiego przez Aleksandra Jagiellończyka, polska szlachta dążyła do
umocnienia własnych wpływów na wschodzie i umożliwienia efektywnej elekcji króla Polski,
zaś szlachcie litewskiej, dawnym bojarom, zależało na wzmocnieniu zdolności do
prowadzenia wojen na wschodzie.
Akt Unii Mielnickiej nie tylko przywracał unię personalną w osobie Aleksandra
Jagiellończyka, ale też był pierwszą próbą ustanowienia unii realnej.
Akt Unii w Mielniku przewidywał:
- wspólnego dla obu państw monarchę, wybieranego w sejmie elekcyjnym;
- likwidację tytułu i władzy wielkoksiążęcej na Litwie;
- ujednolicenie systemu monetarnego obu państw;
- cała władza w państwie miała spoczywać w rękach senatu; królowi przyznano tylko funkcję
przewodniczącego senatu; we wszystkich sprawach król miał być poddany jego uchwałom,
które obowiązany był wykonywać.
Unia Mielnicka nigdy jednak w życie nie weszła. Warunkiem wprowadzenia w życie aktu
mielnickiego było zatwierdzenie przez sejm litewski. Zebrany w 1505 roku sejm w Brześciu
nad Bugiem odmówił jego zatwierdzenia i akt mielnicki stracił moc prawną.
Slajd 8- opis obrazu Jana Matejki:
Obraz ukończony w lipcu 1869 – został namalowany w związku z trzechsetną rocznicą unii
lubelskiej. Matejko połączył w nim dwa momenty: przedostatni, kiedy Zygmunt August,
wznosząc krzyż, nawoływał do podpisania aktu, i ostatni zaprzysiężenie. Matejko zgrupował
postacie, które w takim zestawieniu w rzeczywistości nie występowały, miały jednak związek
z wydarzeniem, działały na jego korzyść lub też były mu przeciwne.
Pośrodku, na tle tronu, z uniesionym w górę krucyfiksem, stoi król Zygmunt August. Obok
niego prymas Jakub Uchański odbiera przysięgę od klęczącego przed nim ze zwojem aktu
unii i ręką złożoną na Ewangelii kasztelana krakowskiego Marcina Zborowskiego. Powtarza
on rotę przysięgi odczytywaną przez biskupa krakowskiego Filipa Padniewskiego, stojącego
za prymasem. Tworzą oni centralną grupę obrazu. Na prawo od Zborowskiego klęczą: hetman
wielki litewski książę Mikołaj Radziwiłł z obnażoną szablą, i hetman wielki koronny Mikołaj
Mielecki, w zbroi i z buławą. Za nimi, wsparty łokciami na ławce, klęczy marszałek ziemski
Wielkiego Księstwa Litewskiego, administrator Inflant, Jan Chodkiewicz (nieprzejednany
przeciwnik unii), z twarzą ukrytą za splecionymi dłońmi. Obok – z uniesioną do przysięgi
ręką – klęczy kasztelan gdański, podskarbi ziem pruskich, Jan Kostka. Na prawo od nich
pisarz i publicysta Andrzej Frycz Modrzewski wprowadza za rękę chłopa. Z lewej strony
obrazu na pierwszym planie zsuwa się z fotela, by przyklęknąć, biskup wileński Walerian Protasewicz Suszkowski, podtrzymywany przez protestanta Jana Łaskiego (zwolennika
zjednoczenia wszystkich wyznań w jeden kościół narodowy). Siedzący za nimi w fotelu
arcybiskup Stanisław Hozjusz, wyciągnąwszy ręce, błogosławi zgromadzeniu.
OPIS OBRAZU- SLAJD 8.
PRZYCZYNY UNI LUBELSKIEJ OD SLAJDU 9.
SLAJD 12
Jedna z przyczyn zawarcia unii lubelskiej bylo powojawienie sie Nowego wspólnego wroga
Już w roku 1473 wielki książę moskiewski Iwan III Srogi zażądał oddania mu twierdz
Połocka, Witebska i Smoleńska oraz wszystkich ziem ruskich należących wówczas do
państwa litewskiego. Kilka lat później, w roku 1484, ogłosił się on carem Wszech Rusi,
aczkolwiek tytuł ten był jeszcze używany sporadycznie i nieoficjalnie (pierwszej oficjalnej
koronacji na cara dokonał Iwan IV Groźny w 1547 r.). To wszystko prowadziło do otwartego
konfliktu. Do pierwszych walk doszło, gdy tron wielkoksiążęcy w Wilnie piastował
Aleksander. Ich wynik był niekorzystny dla Litwy, która utraciła szereg terytoriów. Sytuacja
na froncie wschodnim w kolejnych latach ulegała dalszemu pogorszeniu. W 1514 r. utracono
kluczową twierdzę Smoleńsk. Na dziesięć lat przed zawarciem unii lubelskiej doszło do
wybuchu I wojny inflanckiej (1558 r.) między Polską i Litwą z jednej, a Moskwą z drugiej
strony. Ten konflikt, podobnie jak i poprzednie, zakończył się stratą znacznych obszarów
Księstwa, w tym Połocka stanowiącego bramę prowadzącą ku Inflantom i Bałtykowi. Nie
udało się trwale usunąć zagrożenia ze strony państwa moskiewskiego, które groziło Litwie
utratą bytu państwowego. Tak więc był to bardzo ważny czynnik wpływający na konieczność
zacieśnienia stosunków polsko-litewskich, ale nie jedyny.
SLAJD 13
Kolejna przyczyna była znaczna Inicjatywa szlachty polskiej w postaci ruchu
egzekucyjnego:
W XVI w. w Królestwie Polskim narodził się ruch szlachecki, domagający się egzekucji praw
i dóbr- stąd zwany ruchem egzekucyjnym. Wśród szeregu propozycji reform, umieścił on
postulat wykonania obowiązujących, a dotychczas nie zrealizowanych postanowień układów
polsko-litewskich, w tym wcielenia Litwy do Królestwa Polskiego. Na tej samej płaszczyźnie
stawiano program inkorporacji Prus, cieszących się dotąd dużą autonomią. Powyższe
postulaty miały na celu przede wszystkim dokonanie centralizacji państwa oraz ujednolicenie
jego obszaru pod względem prawnym. Na to ostatnie wpływ miał niewątpliwie fakt
odmawiania Polakom prawa dziedziczenia dóbr w Wielkim Księstwie Litewskim, co w
sytuacji coraz częstszych małżeństw między członkami obydwu narodów, rodziło wiele
konfliktów.
Kolejna przyczyna sprzyjajaca Zawarciu unii byly przemiany zachodzące na terenie
Wielkiego Księstwa Litewskiego. Król przeprowadził powszechnie tzw. pomiarę włóczną,
polegającą na komasacji i przemierzeniu gruntów na włóki (ok. 30 mórg ). Wprowadzono
również trójpolówkę w gospodarstwie chłopskim i ujednolicono ciężary przy jednoczesnym
ich zwiększeniu, co leżało w interesie szlachty, przyczyniając się tym samym do rozwoju
gospodarki folwarcznej. To wszystko pozwoliło na zrównanie stosunków wiejskich na Litwie
ze stosunkami panującymi w Koronie. W parze z tą reformą przeprowadzono także nowy
podział administracyjny kraju dzieląc województwa na większe powiaty. Przemiany dotknęły również prawodawstwo litewskie. W latach 1529 oraz 1566 wydano I i II Statut regulujący
kwestie prawno-ustrojowe i zmierzające do ujednolicenia norm obowiązujących w Wielkim
Księstwie i w Królestwie Polskim. Ponadto za zacieśnieniem stosunków z Polską coraz
bardziej opowiadała się szlachta litewska, stanowiącą w ówczesnych czasach jedyną, obok
możnowładztwa i zarazem najliczniejszą reprezentatywną warstwę społeczną. Jej pozycja w
Księstwie, gdzie prym wiedli przede wszystkim przedstawiciele możnych rodów bojarskich,
była znacznie słabsza niż szlachty w Koronie. Nic dziwnego więc, że w unii dopatrywała się
ona zwiększenia swoich praw i przywilejów. Odzwierciedleniem zmian społecznych
zachodzących na Litwie były przemiany w organizacji sejmu litewskiego, w którym coraz
większą rolę zaczęli odgrywać przedstawiciele szlachty. Specjalnym przywilejem wydanym
w 1564 r. Zygmunt August obiecał, że modyfikacje w ustawodawstwie litewskim będą
podejmowane za zgodą wszystkich stanów. Rok później wprowadzono na Litwie sejmiki
poselskie.
Wyrazem stanowiska zajmowanego przez szlachtę litewską były postulaty sformułowane na
sejmie obozowym pospolitego ruszenia pod Witebskiem. Otóż 13 września 1562 r. uchwaliła
ona akt, który posłowie, Jan Chodkiewicz i Melchior Szewiot, zawieźli do przebywającego w
Wilnie króla. W dokumencie tym postulowano wspólną elekcję, wspólny sejm i wspólną
obronę przy jednoczesnym zachowaniu odrębności państwowej Wielkiego Księstwa.
SLAJD 14
Król Zygmunt August
Równie ważnym czynnikiem sprzyjającym zawarcie unii, była postawa króla Zygmunta
Augusta. Początkowo król był przeciwny, ponieważ silna i dziedziczna władza na Litwie
dawała Jagiellonom mocniejszą pozycję w Polsce, gdzie zasadą stawał się wybór władcy. Z
czasem jego stanowisko uległo zasadniczej zmianie. Nie doczekawszy się potomka, w obliczu
wygaśnięcia dynastii, potrzeba zawarcia ściślejszej unii stawała się coraz pilniejszą. Tak więc
Zygmunt August stał się jej czynnym orędownikiem. Znacznym krokiem w tym kierunku
było wydanie przez niego przywileju w 1563 r. deklarującego równouprawnienie
prawosławnych Rusinów. Ponadto król zapowiedział w nim, że przywilej ten uzupełni i
rozszerzy na wspólnym sejmie Litwy i Korony, który będzie pertraktował o unii. .
Sejm w Lublinie - polityczne wizje Unii
Przebieg negocjacji w sprawie sejmu unijnego był niezwykle burzliwy. Choć zwołano go na
dzień 23 grudnia 1568, obrady rozpoczęły się 19 stycznia następnego roku, a więc miesiąc
później. W Lublinie miały zetrzeć się ostatecznie trzy poglądy na Unię – inkorporacyjny,
partnerski i kompromisowy.
Pierwszy nurt reprezentowany był przez szlachtę polską, zwłaszcza stronnictwo egzekucyjne,
dążące do wprowadzenia w życie wszelkich praw uchwalonych przez sejmy. Członkowie
ruchu uważali, że Litwa powinna być włączona bezpośrednio w granice Polski już za czasów
Jagiełły, po unii w Krewie. Ich projekt zakładał inkorporację Litwy (najzażartsi chcieli nawet
zmienić jej nazwę na „Nowa Polska”) do Korony jako kolejnej dzielnicy, zależnej od władz
centralnych i decyzji sejmu polskiego.
Możnowładcy litewscy z kolei uważali, że ich państwo powinno pozostać niezależnym i
równorzędnym partnerem dla Polski. Według ich projektów król Polski miał być osobno
obwoływany wielkim księciem, a sama Litwa miała posiadać osobne urzędy i prowadzić
własną politykę wewnętrzną.
Stronnictwo kompromisowe reprezentowane było przez senat Korony, króla i część szlachty
litewskiej. Starało się ono łagodzić konflikty i dążyć do rozwiązywania problemów unii tak,
by zadowolić oba walczące stronnictwa.
Obrady Sejmu
Król Zygmunt August działał w sposób zdecydowany, pragnąc za wszelką cenę doprowadzić
do połączenia obu państw. Już wcześniej, w roku 1564, przelał swoje prawa sukcesyjne do
władzy nad Litwą na Koronę, zmniejszając swobodę niechętnych unii możnowładców
litewskich. Gdy sejm unijny rozpoczął obrady, król konsekwentnie usuwał przeszkody stojące
na drodze do traktatu. Początkowo, przez zimę 1569, dyskutowano o zniesieniu centralnych
urzędów na Litwie, czemu sprzeciwiało się stronnictwo litewskie. Innym problemem było
pozostawienie osobnych sejmów – litewskiego i polskiego, obok wspólnego sejmu Polski i
Litwy.
Początkowo nie udawało się osiągnąć porozumienia. 11 lutego omal nie doszło do zerwania
sejmu. Tylko dzięki ogromnej wiedzy prawniczej biskupa krakowskiego Filipa
Padniewskiego i wygłoszonej przez niego porywającej mowie do posłów litewskich, udało się
uratować obrady. Z kolei Litwini wystąpili z własnym wnioskiem, który ograniczał związek
państw do unii personalnej i sojuszu przeciw wrogom zewnętrznym. Wywołało to oburzenie
posłów polskich (poseł Sienicki krzyczał, że „...na Litwę nie listu, nie mandatu, ale korda
trzeba”). I tym razem biskup krakowski odegrał rolę rozjemcy, uspokajając zwaśnione strony.
Wyjazd Litwinów
1 marca 1569 Litwini pod wodzą Mikołaja Radziwiłła potajemnie opuścili Lublin, chcąc
zbojkotować obrady sejmowe. Cała dotychczasowa praca nad porozumieniem została
zaprzepaszczona, co potem gorzko wypominał Litwinom sam król. Posłowie koronni
wykorzystali odejście posłów Wielkiego Księstwa, by dokonać inkorporacji ziem Podlasia i
Wołynia (21 i 26 marca), czego szlachta od dawna oczekiwała. W początku czerwca do
Polski dołączono także, na wniosek możnych wołyńskich, Kijowszczyznę1. Jednocześnie
kontynuowano pracę nad projektem unii, który ukończono 24 marca.
Litwini w tym czasie również nie próżnowali. 20 marca 1569 roku w Wilnie zorganizowano
zjazd szlachty, na którym uchwalono kontrprojekt unii, zawierający postulaty możnych
litewskich. Posłowie litewscy powstrzymywali też szlachtę wołyńską od złożenia przysięgi na
wierność Koronie – co udawało się przez dwa miesiące, aż do końca maja, mimo ostrych
uniwersałów królewskich.
SLAJD 15
Uchwalenie Unii
W początkach czerwca 1569 roku sytuacja się zmieniła – Litwini powrócili do Lublina. Poza
inkorporacją ziem ruskich miała na to wpływ postawa niższej szlachty litewskiej. Pragnęli oni
ograniczenia władzy możnych; zależało im też na przywilejach, jakie obiecywali im w unii
polscy panowie. Obrady wznowiono 6 czerwca i tym razem potoczyły się one znacznie
łatwiej. Opozycja możnowładców litewskich z dnia na dzień traciła na sile, przyjmowano
rozwiązania proponowane przez obozy inkorporacyjny i kompromisowy. 27 czerwca
uchwalono akt unii, a 1 i 4 lipca podpisano akty potwierdzające dokonanie dzieła
jednoczącego oba kraje2.
W piątek 1 lipca, natychmiast po zaprzysiężeniu unii, król Zygmunt August, mimo
padającego rzęsistego deszczu, dosiadł konia i ruszył z zamku do kościoła dominikanów. Tam
z „twarzą promieniejącą radością” zaintonował Te Deum, po zakończeniu którego biskup
Padniewski odśpiewał modlitwy za króla i królestwo. Według współczesnych opisów
wszyscy świadkowie zdawali sobie sprawę z wagi dokonanego dzieła, „wzajemnie składali
sobie życzenia i rozeszli się w podziwienia godnym podniesieniu ducha”.
SLAJD 16
Postanowienia Sejmu Unijnego
Ostatecznie walkę o kształt unii wygrało stronnictwo kompromisowe. Oba państwa zrosły się
w jedno. Nazywane Rzeczpospolitą Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego miały
stanowić odtąd nierozdzielny organizm państwowy. Litwa nie została „przyłączona” do
Polski, zachowała też swoją nazwę, ale nie pozostała całkowicie suwerennym państwem.
Zachowała odrębność skarbu, administracji, wojska i sądownictwa. Wprowadzono też
oddzielne języki urzędowe (w Wielkim Księstwie obowiązywał język ruski). Wspólna
natomiast miała być polityka zagraniczna (w tym sprawy wojenne) i moneta. Sejm Walny
miał zbierać się w Warszawie, izba poselska miała liczyć 120 posłów koronnych i 48
litewskich, zaś w skład Senatu miało wejść 113 senatorów koronnych i 27 litewskich. Oba
państwa miały też wspólnie wybierać władcę, koronowanego na Króla Polski i Wielkiego
Księcia Litwy. Szlachta litewska (i ruska) zostały zrównane w prawach z polską, zniesiono
istniejące dotąd ograniczenia w nabywaniu majątków przez szlachtę z Korony na Litwie i
litewską w Polsce. Ziemie Wielkiego Księstwa miały być bezpieczne przed ruchem
egzekucyjnym.
SLAJD 20
Skutki
Mozna powiedziec ze Unia polsko – litewska była jednym z najdonioślejszych wydarzeń
stulecia, nie tylko dla połączonych nią krajów, ale dla Europy Środkowo – Wschodniej.
Rzeczpospolita Obojga Narodów przetrwała niemal 250 lat, a unicestwiły ją dopiero
połączone siły trzech zaborców – pamietamy rok 1772-rosja,prusy,austria, II rozbior 1793
rosja prusy, III rozbior 1795- rosja prusy austria.
Pewne jest, że połączenie z Litwą wciągnęło Polskę w krwawe i wyczerpujące walki z Rosją,
a później także konflikty Turcją. Konflikty wewnętrzne, jak choćby powstania kozackie,
pośrednio także były spowodowane przez ustalenia unii– beneficjentami przywilejów
polskich była wyłącznie szlachta, co spowodowało rozwarstwienie społeczne. Z drugiej
strony, połączone armie obu krajów miały przez kolejne stulecie być najpotężniejszą siłą
militarną w regionie, zdolną do odparcia nawet kilku wrogów jednocześnie. Początkowo
główną osią konfliktu stały się przyłączone do Litwy w 1561 roku Inflanty. Rzeczpospolita
Obojga Narodów toczyła o nie walki z Rosją, wystawiając wspólnie wojska (choć większość
historyków zgadza się, że sama Korona nie miała większych interesów w tej wojnie). W
początkach XVII wieku, wraz z wstąpieniem dynastii Wazów na tron zjednoczonego państwa,
rozpoczął się ciąg wojen szwedzkich – tym razem konflikt objął oba człony Rzeczpospolitej,
które znów solidarnie stanęły do walki. Mimo początkowych błyskotliwych zwycięstw wojny
miały ciągnąć się przez ponad pięćdziesiąt lat. Kolejnym źródłem konfliktów okazało się
Zaporoże, część obecnej Ukrainy, należąca formalnie do Korony. Mieszkający tam Kozacy
najazdami na Mołdawię i samą Turcję sprowokowali Imperium Otomańskie do wojny
przeciw Rzeczypospolitej. I znów, połączone wojsko Polska i Litwy powstrzymało
niepokonane dotąd armie tureckie. Dopiero w czasie „potopu” szwedzkiego książę Janusz
Radziwiłł podpisał akt zrywający unię lubelską i oddający Litwę w lenno królowi Szwecji, za
co przez Polaków uznany został za zdrajcę, zaś przez Litwinów- za bohatera... Po odparciu
„potopu”i śmierci Janusza Radziwiłła dokument ten utracił jakąkolwiek moc prawną. Polska i
Litwa walczyły razem w kolejnych wojnach XVII i XVIII wieku. Ostatecznie unii lubelskiej
położyli kres dopiero zaborcy (Rosja, Austria i Prusy) pod koniec XVIII wieku.
Potencjał ekonomiczny Rzeczpospolitej Obojga Narodów, zwłaszcza w dziedzinie produkcji
żywności, sprawiał, że stała się ona „spichlerzem Europy” zdobywając prymat wśród
najzasobniejszych krajów europejskich w końcu XVI wieku. Handel zbożem przez Gdańsk
dla Korony i w mniejszym stopniu ujście Dźwiny dla Litwy, stał się podstawą bogactwa
szlachty. Do połowy XVII wieku produkcja rolnicza wciąż wzrastała, osiągając szczyt w
1628 roku. Ceną bogactwa szlachty było jednak zmniejszenie wpływów miast i całkowity
upadek znaczenia warstwy chłopskiej.
Unia lubelska miała też ogromne znaczenie kulturowe. Szlachta litewska i ruska przejmowały
wzorce polskie i zachodnie, a polska wschodnie i orientalne, co zadecydowało o
wyjątkowości Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Zjednoczone państwo stało się więc mostem
między Wschodem a Zachodem, obszarem wymiany kulturowej o niespotykanej dotąd
intensywności. Polonizacja elit litewskich nastąpiła bardzo szybko, w znacznym stopniu
rezygnowały one z własnych tradycji, języka i kultury. Zastępował je polski „sarmacki” tryb
życia. Przejmowano język polski i łacinę, ubiory, styl wysławiania się. Dziś zjawisko to jest
często postrzegane przez litewskich historyków jako „zdrada narodowa”.
HISTORYCZNE KONSEKWENCJE UNI LUBELSKIEJ:
Unia lubelska była przede wszystkim unią stanu szlacheckiego obu państw. Inne były
konsekwencje unii lubelskiej dla Polski, inne dla Litwy i ziem ruskich. Nie mozna powiedziec
ze tylko Polska z tego stanu osiągnęła zyski, nie mozna rowiez powiedziec, że z
rozprzestrzenienia się na Wschód poniosła w historycznym rozrachunku wyłączne straty.
System polityczny w 1569 r. na ziemiach nad Dnieprem, Niemnem i Wisłą posiadał bowiem
swoje plusy i minusy dla wszystkich zainteresowanych narodów.
Unia, jak sie okazalo, nie osłabiła w większym stopniu magnaterii na Litwie i Rusi.
Przeciwnie, między innymi przez inkorporację Wołynia i Naddnieprza, stworzyła grunt dla
umocnienia również – osłabionej w połowie XVI w. – magnaterii koronnej, która połączyły
bliskie koligacje z potężnymi rodzinami możnowładców ruskich. Ci ostatni tez, polonizując
się, sięgali po najwyższe godności w Koronie. Negatywne skutki wzmocnienia pozycji
magnaterii dla dalszych dziejów Polski, w zakresie uwstecznienia ustroju społecznego i
politycznego, a w szczególności osłabienia organizacji państwowej, są dostatecznie znane, by
trzeba było tu nad tym się zatrzymywać.
Inkorporacja ziem południoworuskich oraz unia realna z Litwą wciągnęła Polskę w
długotrwałe i wyczerpujące wojny z Rosją, a także stworzyły wielorakie sytuacje konfliktowe
z turcją (wybór lennika tureckiego w osobie Stefana Batorego na krótko tylko zneutralizował
te ujemne skutki). Osłabiały też państwo wewnętrzne konflikty w postaci powtarzających się
do końca XVI w. powstań kozackich. Przeobraziły się one w 1648 r w wojnę polsko-
ukraińską, ta zaś stała się punktem wyjścia klęsk politycznych w połowie XVII w., które
zadecydowały o załamaniu potęgi Rzeczypospolitej.
Jezeli spojrzymy na cala ta sytuacje z perspektywy drugiej połowy XX w. można powiedzieć najogólniej, że wielowiekowy wysiłek ekspansji polski na ziemie wschodnie zakończył się –
ogólnie rzecz biorąc – niepowodzeniem. W jego wyniku zmarnowano wiele ludzkiej energii,
przedsiębiorczości, politycznej aktywności, które – jeśli uznamy za możliwe w ogóle
rozumowanie w kategoriach nie zrealizowanych, hipotetycznych możliwości – skierowane w
kierunku intensyfikacji życia wewnętrznego oraz wykorzystania wojny 30 letniej dla
odzyskania Śląska (inna rzecz, czy mógł być realizatorem takiej polityki związany z
przymierzem z Habsburgami Zygmunt III Waza) mogłaby dać wyniki bardziej pozytywne dla
przyszłości narodu.
Taki wyłącznie negatywny osąd byłby jednak jednostronny. Połaczenie kultury polskiej z
Litwą i Rusią, a poprzez tę ostatnią i z tatarsko-tureckim Orientem, wzbogaciło w niejednym
kulturę polską, rozszerzyło jej horyzonty, a asymilacja kulturalna, która przywiodła do
polskości liczne zastępy szlachty ukraińskiej, białoruskiej i litewskiej, wzbogaciła wieloma
talentami, postaciami historycznymi, że wymienimy choćby Kościuszkę, Mickiewicza i
Słowackiego, naród, do którego przodkowie ich weszli z wolnego wyboru.
Z drugiej strony wzajemne, wielostronne związki kulturalne wzbogaciły nie tylko kulturę
litewską, białoruską i najżywszą w tym czasie kulturę ukraińska, ale wypływały też ożywczo
na rozwój stosunków kulturalnych polsko-rosyjskich, i to z korzyścią dla obu stron. Polska
stanowiła tez, aż do czasów Piotra I, podstawową transmisje, za pośrednictwem której
odbywała się w Rosji recepcja elementów kultury zachodnioeuropejskiej.
Utrata, w wyniku asymilacji, wyższych warstw społecznych miała na pewno negatywne
skutki dla ludów Litwy i Rusi zachodniej, pozbawiając je naturalnych w tych czasach
przywódców. Z drugiej jednak strony nie ma podstaw do zakładania, ze w innym wypadku –
jeśli znowu zaryzykujemy rozmownie hipotetyczne – te warstwy zachowałby się, a nie ulega
wynarodowieniu, gdyby u schyłku XIV w. przyjęto rozwiązanie krzyżacko – pruskie czy
moskiewskie.
Posumowujac:
Unie realne były tworem państw, gdzie koncepcja władzy państwowej oddzieliła się od
osoby panującego. Dlatego też, między innymi, do unii realnej doszło wtedy, gdy na Litwie
jako reprezentant suwerenności państwowości wystąpił sejm walny (więc nie tylko panowie –
rada, gdzie charakter rady gospodarskiej był wyraźnie zaakcentowany)
Jezeli wezmiemy pod uwagę doswiadczenie historyczne historyczne, możemy ustalić kilka
elementów sprzyjających uniom w późnym średniowieczu i na początku czasów
nowożytnych (głównie w XIV – XVI w.). do ktorych naleza w szczególności:
1. Wspólne niebezpieczeństwo zewnętrzne, które w początkowiej postaci zaborczego Zakonu
krzyżackiego legło u podstaw unii polsko – litewskiej, a jako niebezpieczeństwo zagrażające
od strony Turcji sprzyjało umacnianiu więzi pomiędzy krajami w basenie naddunajskim.
Należy rowniez pamietac o zagrozeniu ze strony Rosji( wspominalismy o iwanie IV
groznym)
2. Rozwój dalekosiężnej wymiany, ale jeszcze bez ukształtowanych rynków narodowych. W
unii Polski i Litwy godne podkreślenia są więzy łączące Litwę z Gdańskiem i Poznaniem, a
na północy – z Ryga, co sprzyjało przyłączeniu Inflant do Rzeczypospolitej. Względy
ekonomiczne jednak odegrały tu ważniejszą rolę pośrednio, bo decydując w kwestii
przyłączenia Inflant stworzyły stan zagrożenia nabytku, wymagający wspólnej jego obrony,
co przyczyniło się do umocnienia unii polsko-litewskiej.
3.Za unią mogły przemawiać również – choć jak widzieliśmy nie zawsze tak bywało –
interesy szlachty zainteresowanej w połączeniu dwu lub więcej państw dla uzyskania nowych
przywilejów bądź dla zagwarantowania sobie już istniejących. Wspólnota interesów szlachty
nie podminowywała jeszcze nacjonalizmem – produktem nowoczesnej świadomości
narodowej, z typowym dla tych czasów brakiem nacisku w kierunku asymilacji (co w
konsekwencji miało ten skutek, że ułatwiało i przyśpieszało asymilację) – prowadziła w
konkretnych warunkach do wytworzenia się ,,narodu szlacheckiego” o polskim charakterze
kulturalnym, obejmującego szlachtę wszystkich ziem Rzeczypospolitej, podobnie jak na
Węgrzech szlachta węgierska została utworzona w wyniku madiaryzacji warstw wyższych
narodów wchodzących w skład Korony św. Stefana.
4. Ograniczenie unii tylko do warstw panujących nieobjęci nią mas ludowych, w
szczególności chłopstwa, co stanowiło o historycznej nietrwałości tych unii. Większość z
nich uległa rozpadowi w miarę kształtowania się narodów nowoczesnych, opartych na
masach ludowych, które stawiały przed sobą kategoryczny imperatyw posiadania własnej
państwowości.
Unia polsko-litewska, która zostala uwienczona aktem unii lubelskiej, była więc dziełem
wybitnym nie tylko przez swoją wyjątkowość, ale przez trwałość, zasięg i historyczne skutki
zarówno dla Polski, jak i krajów sąsiednich. Napisano – słusznie chyba – że ekspansja
terytorialna Polski posuwała się równolegle do rozwoju swobód szlacheckich, w minimalnym
tylko stopniu wspierana siłą. To dzieło szlachty dwóch państw i trzech (w ówczesnym ujęciu)
narodów utrzymywało się tak długo, jak długo klasa, która powołała je do życia, sprawowała
ster rządów w Rzeczypospolitej.