METODY STYMULACJI SENSORYCZNEJ U DZIECI Z GA

BOK

I GA

BSZ
NIEPEA
NOSPRAWNOŚCI
INTELEKTUALN

Opracowała:
Beata Grześkowiak
Zielona Góra 2005 r.
1
WST
P
UKA
AD NERWOWY I NIEKTÓRE PRZYCZYNY JEGO USZKODZENIA
Na ośrodkowy układ nerwowy składa się mózgowie oraz rdzeń kręgowy. W
skład mózgowia wchodzą: kresomózgowie, międzymózgowie, móżdżek i rdzeń
przedłużony. Rdzeń kręgowy jest ośrodkiem ruchów bezwarunkowych oraz
przewodzi impulsy od i do mózgowia.
Rozwój ośrodkowego układu nerwowego łączy się z pojawieniem się płytki
nerwowej, która powstaje z zewnętrznego listka zarodkowego. Z płytki tej na skutek
rozmnażania się komórek, powstaje około 15- 20 dnia życia zarodkowego rynienka,
która zamykając się, tworzy cewę nerwową. W drugim miesiącu życia płodu
obserwuje się w obrębie cewy nerwowej 3 pierwotne pęcherzyki, a u płodu 6-
tygodniowego 5 pęcherzyków wtórnych, będących podstawą rozwoju mózgowia. W
toku dojrzewania z 5 pęcherzyków powstają złożone struktury mózgu ludzkiego,
natomiast rdzeń kręgowy powstaje z dolnej części cewy nerwowej. W końcu
pierwszego miesiąca życia zarodkowego powstają półkule mózgowe, tworząc w
każdej z nich płaty: czołowy, ciemieniowy, skroniowy i potyliczny. Początek
powstania kory mózgowej ustalić można na zewnętrznej części kresomózgowia już
pod koniec 2 miesiąca życia zarodkowego.
Ośrodkowy układ nerwowy noworodka jest już w zasadzie ukształtowany, różni
się on jednak od układu nerwowego dorosłego człowieka : wielkością, budową,
odmiennym stosunkiem poszczególnych części i co najważniejsze, stopniem
dojrzałości i to zarówno w sensie autonomicznym i biochemicznym.
Najbardziej rozwinięte są u noworodka pola pierwotne ruchowe, wzrokowe w
płacie potylicznym oraz pole słuchowe w płacie skroniowym. Odpowiadające im
pola kojarzeniowe rozwijają się w póz
niejszym okresie rozwoju.
Jakie są przyczyny uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego? Z punktu
widzenia klinicznego największą rolę odgrywają zmiany w ośrodkowym układzie
związane z okresem zarodkowym ( embriopatie), płodowym ( fetopatie) i okresem
okołoporodowym.
Do powstania embriopatii dochodzi w pierwszym kwartale ciąży, a więc w okresie
tworzenia się licznych narządów i układów, dlatego też charakterystyczną cechą
embriopatii stanowi występowanie licznych wad wrodzonych. U dzieci z
embriopatiamii wykazać można różnego stopnia opóz
nienie w rozwoju
psychoruchowym.
Wyróżniamy embriopatie i fetopatie wirusowe. Najbardziej znana jest
embriopatia różyczkowa(wywołana jest przez różyczkę przebytą przez matkę w
pierwszym kwartale ciąży) , która stała się ''modelem dla tego typu zmian.
Chorobami wirusowymi, które również mogą uszkodzić płód są: WZW A lub
WZW B, ospa wietrzna i prawdziwa, czy opryszczka.
Embriopatie i fetopatie mogą być również pochodzenia bakteryjnego ( np. kiła)
lub wywołane przez pasożyty ( np. toksoplazmoza, którą wywołuje odzwierzęcy
2
pasożyt).
Uszkodzenia mogą również powstać w związku z działaniem:czynników
mechanicznych, które naruszają ciągłość tkanek w czasie porodu, czynników
fizycznych, (np. wahania ciśnienia wewnątrzmacicznego ), czynników chemicznych i
metabolicznych (deficyt tlenowy, zatrucia) czy w wyniku zmian hematologicznych
wynikających z niezgodności czynnika Rh lub grup głównych krwi rodziców.
W tym miejscu warto poświęcić chwilę uwagi uszkodzeniom płodu spowodowanym
niedoborem tlenu.
Niedotlenienie wysuwa się na pierwsze miejsce spośród przyczyn
odpowiedzialnych za uszkodzenie płodu. Przyczyny zaburzeń i uszkodzeń są tak
liczne, jak różnorodne są czynniki, które współdziałają w jego prawidłowym
zaopatrzeniu w tlen.
Zaopatrzenia płodu w tlen można podzielić na 3 etapy:
Wymiana gazowa matki; Dyfuzja tlenu przez łożysko ; Wymiana tlenu pomiędzy
łożyskiem a płodem. Najczęstszą przyczyną stanów niedotlenienia płodu jest
zmniejszanie powierzchni czynnej łożyska.
Powstałe w następstwie niedotlenienia zmiany doprowadzić mogą do różnych i
rozległych zazwyczaj uszkodzeń mózgu. Stany niedotlenienia w o.u.n. Stanowią
najczęstszą przyczynę zespołu mózgowego porażenia mózgowego.
Powyższe przyczyny uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego zaliczamy do
grupy przyczyn powstałych w okresie ciążowo porodowym i noworodkowym.
W tej grupie uszkodzeń o.u.n. na wymienienie zasługują powikłania związane ze
złamaniem obojczyka w czasie porodu. Do złamania dochodzi na skutek znacznego
ucisku barku dziecka do tylnej powierzchni spojenia łonowego matki.
Z innych uszkodzeń związanych z porodem należy wymienić: krwiaki
podokostnowe kości czaszki, pęknięcia lub złamania kości czaszki z ich
wgnieceniem, urazy i złamania kręgosłupa , a w następstwie uszkodzenia rdzenia
kręgowego.
Nie wszystkie przyczyny uszkodzeń o.u.n. Należy wiązać z patologią ciąży lub
porodu. I tak na niedorozwój umysłowy mogą wpływać czynniki genetyczne i
związane z nimi zaburzenia chromosomalne. Przykładem może być zespół Downa,
zespół Patau, zespół Edwardsa, czy zaburzenia chromosomów płciowych.
Wszystkie wyżej wymienione czynniki doprowadzające do uszkodzeń o.u.n. Dają
w następstwie szereg zespołów klinicznych. Szczegółowy ich obraz zależy od
rodzaju działającego czynnika uszkadzającego i czasu jego działania, wielu
złożonych związków pomiędzy matką i płodem, podłoża genetycznego itp. W chwili
urodzenia się dziecka rozwój jego układu nerwowego nie jest zakończony. Stąd też
obraz powstałych para- i prenatalnych uszkodzeń wraz z rozwojem i dojrzewaniem
układu nerwowego ulega w ciągu pierwszych lat życia stałej ewolucji klinicznej.
3
WADY WRODZONE OŚRODKOWEGO UKA
ADU NERWOWEGO
Wadą wrodzoną nazywamy obecną od urodzenia nieprawidłową budowę narządu lub
jego części powodują nieprawidłową jego czynność. Wady te mogą być dziedziczne
bądz
przypadkowe, powstałe w wyniku działania szkodliwego czynnika w czasie
rozwoju w łonie matki.
Przyczyny wad wrodzonych:
a) czynniki genetyczne
b) zakażenia wewnątrz maciczne: różyczka, cytomegalia, toksoplazmoza,
opryszczka, kiła
c)choroby metaboliczne matki: fenyloketonuria, niedobór jodu, cukrzyca,
niedożywienie, niedotlenienie
d) toksyny i leki: alkohol, tlenek węgla, leki przeciwpadaczkowe, środki
odurzające.
Wady te są wynikiem zaburzenia rozwoju ośrodkowego układu nerwowego i
dotyczą one przeważnie jego części lub rzadziej całego układu.Najczęściej
spotykanymi wadami mogącymi prowadzić nawet do głębokiej
niepełnosprawności intelektualnej są:rozszczep kręgosłupa, przepuklina
oponowa, przepuklina oponowo-rdzeniowa, wodogłowie wrodzone,
nowotwory ośrodkowego układu nerwowego,padaczka, mózgowe porażenie
dziecięce.
Każda droga prowadząca dzieci niepełnosprawne do intensywniejszego
poznawania i przeżywania świata jest cenna, bo przybliża cel.
Praktyka pedagogiczna dotycząca pracy z dziećmi upośledzonymi w stopniu
głębokim i głębszym skłania do ustawicznych poszukiwań metod i form
ułatwiających im poznawanie, rozumienie i przeżywanie otaczającego świata.
Dzieci te mają trudności w odbieraniu bodz
ców napływających z najbliższego
otoczenia. Świat dla nich jest pełen chaosu i niezrozumiałych zjawisk. Są
całkowicie uzależnione od dorosłych, bowiem nie potrafią rozwiązywać
najprostszych problemów dnia codziennego. Czasami wymagają karmienia,
przewijania, nie potrafią samodzielnie poruszać się. Często też nie są w stanie
wyrazić swych potrzeb, pragnień i uczuć. Niekiedy nawet rodzice nie
rozumieją ich sygnałów, które są wołaniem o pomoc: pragnę miłości; zimno
mi; boję się tego; nie rozumiem; nie wiem co to jest itd.
Dzieci te są zagubione, niezrozumiane i bardzo osamotnione nawet wśród
najbliższych. W takich okolicznościach nie mają szans pomyślnego rozwoju.
Tylko nauczyciele-profesjonaliści, ludzie najbardziej rozumiejący istotę
potrzeb i zachowań dzieci upośledzonych w stopniu głębokim, otwarci na
pomoc, gotowi są stworzyć takie warunki, aby ułatwić im poznanie
najbliższego otoczenia i w miarę możliwości nauczyć ich prawidłowego w nim
funkcjonowania. Ze szczególną precyzją odbierają i analizują sygnały dzieci
informujące o ich trudnościach, niezaspokojonych potrzebach i pragnieniach,
4
dobierając przy tym odpowiednie dla każdego z nich metody i formy pracy.
Zapewniają im komfort psychofizyczny, akceptację dla ich odmienności,
szacunek, godność i zaufanie, co stanowi podstawę dla ich rozwoju oraz
wspólnej i radosnej drogi do świata dla nas tak bardzo prostego i
zrozumiałego. Terapeuci , nauczyciele i opiekunowie podejmują się wielu
sposobów wspomagania rozwoju tych dzieci.
Metody stymulacji sensorycznej stanowią podstawę oddziaływań wobec
podopiecznych. Obecnie przedstawię trzy spośród nich.
METODY STYMULACJI SENSORYCZNEJ U DZIECI Z GA

BOK

I GA

BSZ
NIEPEA
NOSPRAWNOŚCI
INTELEKTUALN

METODA RUCHU ROZWIJAJ
CEGO WERONIKI
SHERBORNE
1. Założenia metody Ruchu Rozwijającego
Weronika Sherborne w latach sześćdziesiątych wypracowała system ćwiczeń,
który ma zastosowanie we wspomaganiu prawidłowego rozwoju dzieci i
korygowaniu jego zaburzeń. Ćwiczenia te wywodzą się ze szkoły Rudolfa Labana i
doświadczeń własnych. Znane są pod nazwą Ruch Rozwijający. Nazwa ta wyraża
główną ideę metody: posługiwanie się ruchem jako narzędziem wspomagania
rozwoju psychoruchowego dziecka i terapii tego rozwoju.
Ćwiczenia te wywodzą się z naturalnych potrzeb dziecka, które są zaspakajane w
kontakcie z dorosłymi w trakcie  baraszkowania .
Podstawowe założenia metody Weroniki Sherborne to rozwijanie przez ruch:
q świadomości własnego ciała i usprawniania ruchowego
q świadomości przestrzeni i działania w niej
q dzielenia przestrzeni z innymi ludz
mi i nawiązywanie z nimi bliskiego
kontaktu
Udział w ćwiczeniach metodą Weroniki Sherborne ma na celu stworzyć
dziecku okazję do poznania własnego ciała, usprawnienia motoryki, poczucia swojej
siły, sprawności i w związku z tym możliwości ruchowych.
Ponieważ dzięki temu zaczyna mieć ono zaufanie do siebie, zyskuje tez poczucie
5
bezpieczeństwa. Podczas ćwiczeń ruchowych dziecko może poznać przestrzeń, w
której się znajduje, przestaje być ona dla niego groz
na, czuje się w niej bezpieczniej,
staje się bardziej aktywne, przejawia większą inicjatywę, może być twórcze.
Metoda Ruchu Rozwijającego jest upowszechniana w Polsce od przełomu lat
siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Była ona w Polsce kilkakrotnie prezentowana
przez Weronikę Sherborne i jej uczniów: Annę Leonard  nie żyjącą już dyrektorkę
 szkoły życia w Londynie oraz George`a Hilla  byłego dyrektora centrum
rehabilitacji dla dorosłych osób upośledzonych w Bristolu.
Z metodą mieli okazję także zapoznać się polscy specjaliści w czasie pobytu w
Wielkiej Brytanii ( m.in. Maria Przasnyska, Marta Bogdanowicz).
Metoda jest wykorzystywana w Polsce w placówkach oświatowych i służby
zdrowia dla dzieci zdrowych i z różnymi zaburzeniami rozwoju:
q dzieci upośledzonych w rozwoju
q dzieci autystycznych
q dzieci z wczesnym mózgowym porażeniem dziecięcym
q dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi i zaburzeniami zachowania
q dzieci głuchych i niewidomych
q dzieci z domów dziecka
Organizując zajęcia, warto pamiętać, że mają one pomóc dziecku w poznawaniu
siebie i zdobyciu do siebie zaufania, w poznaniu innych i nauczeniu się ufania im, a
dalej  poprzez nabywanie pewności siebie i wiary we własne możliwości  w
nauczeniu się aktywnego i twórczego życia.
Chcemy w tym dziecku pomóc, mając do dyspozycji przede wszystkim ruch i
możliwość bliskiego, fizycznego kontaktu z drugim człowiekiem. Jeżeli naprawdę
będziemy rozumieć cel tych zajęć, to ich forma i propozycje różnych ćwiczeń będą
się nam nasuwały same.
Będzie się to działo w sposób naturalny, tak jak naturalnie i spontanicznie robią to
małe dzieci w kontaktach ze swoimi rodzicami, tuląc się do nich, gdy czują się
zagrożone, lub podskakując z radości, gdy się cieszą.
Zarówno projektując, jak i prowadząc zajęcia, należy pamiętać o obowiązujących
zasadach, którymi powinna kierować się osoba prowadząca.
6
 Wskazania dla terapeuty:
q Uczestniczenie w zajęciach jest dobrowolne ( możesz dziecko zachęcać)
q Postaraj się nawiązać kontakt z dzieckiem ( wzrokiem, dotykiem)
q Zajęcia powinny być dla dziecka przyjemne i dawać radość z aktywności
ruchowej
q Bierz udział we wszystkich ćwiczeniach  baw się
q Przestrzegaj praw dziecka do swobodnej, własnej decyzji
q Zauważaj i stymuluj aktywność dziecka, daj mu szansę na działanie twórcze
q Miej poczucie humoru
q Nie krytykuj dziecka
q Chwal dziecko nie za efekt, co za jego starania i wysiłek
q Unikaj stwarzania sytuacji rywalizujących
q Rozszerzaj krąg doświadczeń społecznych dziecka
q Większość, szczególnie początkowych ćwiczeń, prowadz
na podłodze
q Zaczynaj od ćwiczeń prostych, stopniowo je utrudniając
q Zmniejszaj udział swojej inicjatywy na rzecz coraz aktywniejszego udziału
dziecka
q Proponuj na przemian ćwiczenia dynamiczne i relaksacyjne
q Miej zawsze na uwadze samopoczucie dziecka
q Ucz dzieci zarówno używania siły, jak i zachowania delikatności i
opiekuńczości w stosunku do drugiej osoby
q We wszystkich ćwiczeniach dbaj o to, aby dziecko znalazło się także w
pozycji dominującej
q Zaplanuj początek ćwiczeń tak, aby zawierał propozycję ćwiczeń - spotkań
dających poczucie bezpieczeństwa, oparcia i bliskiego kontaktu
q Na zakończenie zajęć proponuj ćwiczenia wyciszające, uspokajające
7
Planowane zajęcia prowadzone metodą Ruchu Rozwijającego muszą
uwzględniać prawidłowości rozwoju emocjonalnego i społecznego dziecka oraz
rozwoju procesu grupowego, a także możliwości i ograniczenia psychofizyczne
dzieci, wynikające z zaburzeń ich rozwoju. Program zajęć dla całej grupy powinien
uwzględniać zarówno potrzeby grupy, jak i indywidualne potrzeby dzieci.
W niektórych przypadkach konieczne jest prowadzenie zajęć indywidualnych.
Ich planowanie jest oparte na wcześniejszej, wstępnej diagnozie dziecka i wynika z
potrzeb i ograniczeń rozwojowych dziecka.
Zajęcia z wykorzystaniem metody Weroniki Sherborne można z powodzeniem
stosować jako oddziaływania indywidualne, jednakże z uwagi na wartość, jaką dla
rozwoju społecznego dziecka niesie możliwość kontaktu z innymi osobami,
zdecydowanie zachęcać należy do prowadzenia ich w formie zajęć grupowych.
Aby dziecko swobodnie i bezpiecznie czuło się w grupie, nie może ona być zbyt
liczna. Najbardziej komfortowe warunki zapewnia grupa licząca 6  14 dzieci, ale w
przypadku oddziaływań profilaktycznych liczebność grupy może wynosić około 25 
28 dzieci.
Wiek nie jest ograniczony: mogą to być dzieci w wieku niemowlęcym, jak i dorośli.
Najczęściej jednak pracuje się z dziećmi w wieku przedszkolnym, i szkolnym.
Dobrze jest, gdy każdemu dziecku można zapewnić starszego lub dorosłego partnera.
Rolę partnerów dzieci młodszych z powodzeniem mogą pełnić dzieci starsze.
Dla celów terapeutycznych zajęcia winny odbywać się systematycznie,
minimum raz w tygodniu, lepiej gdy odbywają się częściej.
Czas trwania zajęć prowadzonych metodą Ruchu Rozwijającego zależy od
samopoczucia i zainteresowań dzieci oraz od ich możliwości rozwojowych,
najczęściej około 1 godziny ( albo krócej).
Należy również zadbać o odpowiednie warunki lokalowe: przestrzeń,
odpowiednie podłoże ( najlepiej parkiet), świeże powietrze. Zajęcia mogą odbywać
się wszędzie, w każdych warunkach, ponieważ nie wymagają żadnych urządzeń czy
pomocy do ćwiczeń. W niektórych sytuacjach mogą być jednak pomocne materace
lub koce; szczególnie, gdy zajęcia prowadzi się z dziećmi ze znacznym kalectwem.
Wszyscy uczestnicy ćwiczeń powinni mieć ubranie zapewniające im pełną swobodę
ruchów, najlepiej, gdy ćwiczą boso, bo daje to im najlepszy kontakt z podłogą i
poczucie oparcia o nią.
Metodę Weroniki Sherborne można zaliczyć do niewerbalnych treningów
interpersonalnych. Zajęcia w grupie są szansą na zdobywanie i wzbogacanie
8
doświadczeń społecznych. Mogą pomóc dzieciom w nauce bycia z innymi, czerpania
satysfakcji z różnych form kontaktów społecznych.
Rodzaje ćwiczeń
W programie ćwiczeń ruchowych Weronika Sherborne wyróżnia następujące
grupy ćwiczeń wspomagających rozwój dziecka:
Ćwiczenia prowadzące do poznania własnego ciała:
q Wyczuwanie brzucha, pleców, pośladków
q Wyczuwanie nóg w ruchu i siedząc
q Wyczuwanie łokci
q Wyczuwanie twarzy
q Wyczuwanie całego ciała
Ćwiczenia pozwalające zdobyć pewność siebie i poczucie bezpieczeństwa w
otoczeniu:
q Ćwiczenia indywidualne
q Ćwiczenia w parach
q Ćwiczenia w grupie
Ćwiczenia ułatwiające nawiązanie kontaktu i współpracy z partnerem i z grupą:
q Ćwiczenia  z w parach
q Ćwiczenia  przeciwko w parach
q Ćwiczenia  razem w parach
q Ćwiczenia  razem w grupie
Ćwiczenia twórcze
Metoda Weroniki Sherborne jest metodą ogromnie uniwersalną, o wielu
możliwościach jej stosowania. Jest ono skuteczna jako metoda terapeutyczna, daje się
też z powodzeniem wykorzystać w profilaktyce, może być pomocna w poszerzaniu
9
doświadczeń psychologicznych i społecznych osób zainteresowanych własnym
rozwojem.
Jako metoda terapii znajduje zastosowanie w pracy z dziećmi z zaburzeniami
rozwoju psychoruchowego, a więc przede wszystkim w przypadkach upośledzenia
umysłowego. Również dla dzieci z tzw. normą intelektualną, przejawiających
zaburzenia w zakresie sfery emocjonalnej i społecznej, zajęcia Ruchu Rozwijającego
są bardzo wskazane.
Metoda ta bywa wykorzystywana jako wstępny etap do innych zajęć
terapeutycznych, np. dla dzieci mających trudności w czytaniu i pisaniu, czy jako
część programu terapii psychologiczno-logopedycznej dzieci jąkających się lub
psychoterapii dzieci nerwicowych.
Jako metoda wspomagająca rozwój, a więc stymulująca go, wyrównująca
opóz
nienia rozwojowe, jest bardzo przydatna w pracy z dziećmi przebywającymi w
instytucjach wychowania zbiorowego.
Metoda Weroniki Sherborne może być w zakresie profilaktyki dobra formą
pomocy dzieciom, młodzieży, dorosłym w różnych sytuacjach trudnych.
Zapobiega powstawaniu zaburzeń, jeśli włączymy ją w program:
q Przygotowania dziecka, które rozpocznie edukację przedszkolną
q Przygotowania dziecka rozpoczynającego naukę w szkole
q Zajęć integrujących grupę przedszkolną i klasę szkolną
q Przygotowania rodzin adopcyjnych i zastępczych do przyjęcia dziecka i jego
pobytu w rodzinie
q Przygotowania młodych małżeństw do pełnienia roli rodziców
Metoda Ruchu Rozwijającego może też służyć jako sposób osiągania odprężenia:
q W zajęciach odprężająco - relaksacyjnych w trakcie zajęć szkolnych lub
przedszkolnych
10
q W zajęciach relaksacyjnych dla rodziców
Inną z możliwości wykorzystania metody W. Sherborne w pracy z dorosłymi jest
prowadzenie tego typu zajęć w celu stworzenia w grupie, z którą zamierzamy
pracować, atmosfery wzajemnego zaufania, poczucia bezpieczeństwa i relaksu.
Rozważając możliwości zastosowania metody Ruchu Rozwijającego, warto
myśleć o tej metodzie jako o sposobie działania dającym szansę na prawidłowy
rozwój dziecka i poprawę funkcjonowania dziecka i rodziny.
Może ona być stosowana jako pełny cykl zajęć, ale również można sensownie
wykorzystywać niektóre z jej elementów, wspomagając w ten sposób innego rodzaju
działania terapeutyczne.
Efektywność zajęć prowadzonych metodą Weroniki Sherborne można
sprawdzić specjalnie opracowaną skalą, mającą umożliwić w miarę obiektywne
spojrzenie na możliwości modyfikowania zachowań czy postaw. Skala taką nie da się
jednak zmierzyć tych uczuć, przeżyć, nastrojów, które mogą być istotne i które
niejednokrotnie są tez głównymi  korzyściami , jakie człowiek w tego rodzaju
zajęciach osiąga dla siebie, a o których nie zawsze może czy chce mówić.
Szczególnie trudno jest uzyskać takie informacje od dziecka, które jeszcze nie potrafi
być świadomym czy nazywać tego, co się w nim dzieje.
Każdy człowiek może służyć drugiemu pomocą, wsparciem, jeśli pozwoli sobie na
korzystanie ze swoich własnych  pokładów uczuć, otworzy się naprawdę na
drugiego człowieka, będzie po prostu i prawdziwie sobą. Nie jest to odkrycie, ale
stara prawda o terapii. To, co najbardziej może pomóc drugiemu człowiekowi, jest w
nas. Metoda Weroniki Sherborne pozwala to dokładnie zobaczyć i  odkryć .
Oto lista potrzeb człowieka, których realizacja jest możliwa poprzez metodę Ruchu
Rozwijającego:
� poczucia bezpieczeństwa
� rozluz
nienia, relaksu, rozładowania napięcia
�  dawania i  brania
� akceptacji samego siebie
� poczucia siły i własnej wartości
� bliskiego kontaktu z innymi ludz
mi
11
� poczucia własnej energii
� satysfakcji związanej z wysiłkiem fizycznym
� mobilizacji do pokonywania trudności, do sprawdzania się w trudnej sytuacji
� poznania swojego ciała
� odkrywania własnych możliwości
� odczucia energii własnej i energii drugiego człowieka
� zaufania do siebie i innych
� doznawania przyjemności, radości, zabawy
� bliskości fizycznej drugiego człowieka
� więzi z grupą
� akceptacji swojego ciała
� spontaniczności
� pewności siebie
� poczucia partnerstwa
SCENARIUSZE ZAJ
Ć METOD
WERONIKI SHERBORNE
ZAJ
CIE I
1. Powitanie  śpiewanka  Witaj& ., witaj& & ., jak się masz?
Wszyscy cię lubimy, wszyscy cię lubimy,
Bądz
wśród nas. ( na melodię  Panie Janie )
2. Powitanie różnymi częściami ciała  dłońmi, łokciami, brzuchem, plecami, itp.
3. Poczucie własnego ciała:
12
 Leżenie na plecach i jazda po podłodze
Leżenie na brzuchu i jazda po podłodze
Jazda po podłodze na pośladkach
4. Dobieranie się parami
5. Ćwiczenia  z partnerem
 kangury  jedno dziecko jest matką i tuli w ramionach swoje dziecko
 mosty  przechodzenie wokół, nad, pod partnerem w siadzie klęcznym
 wycieczka  ciąganie leżącego partnera za nogi po podłodze
 rolowanie dywanu  jedno dziecko leży na podłodze, drugie go turla
6. Ćwiczenia  przeciwko z partnerem
 paczka  jedno dziecko siedzi skulone na podłodze, drugie próbuje go
wyprostować
 przepychanki  w siadzie przepychanie się plecami
7. Dobieranie się w czwórki
 morze  troje dzieci w klęku podpartym tworzy  morze , czwarte kładzie się im na
plecach i jest kołysane
8. Ćwiczenia w grupie
 dywanik  dzieci kładą się ciasno na podłodze jedno obok drugiego, pierwsze
dziecko kładzie się na dywanik i kula się po nim, aż do końca dywaniku, następnie
kolejne dziecko itd.
9. Ćwiczenia twórcze
 wycieczka na inną planetę  stawianie dziwnych kroków, inna mowa, inne
powitania, itp.
10. Zakończenie  masaż w parach do wierszyka:
 Płynie sobie rzeczka,
13
idzie pani na szpileczkach,
idzie słoń, stado słoni,
idzie koń, stado koni,
pełznie wąż, pełznie żmija.
Świecą dwa słoneczka,
zachmurzyło się,
pada deszczyk, pada deszczyk,
czujesz dreszczyk, czujesz dreszczyk?
11. Pożegnanie  jazda na pośladkach i żegnanie się ze wszystkimi uczestnikami
przez podanie sobie ręki.
12.Rozmowa o wrażeniach z zabaw
ZAJ
CIE II
1. Powitanie w kręgu  uścisk dłoni
2. Siad skulny rozkroczny  uderzanie o kolana: dłońmi, pięściami, łokciami,
rozcieranie kolan, spychanie kolan do podłogi i podnoszenie ich
3. W siadzie  wymachy nóg, bezwładne przewroty
4. W siadzie  rozjeżdżanie się na zewnątrz i do środka koła
5. Ślizganie i czołganie się po podłodze
6. Turlanie się oraz turlanie kolegi po podłodze
7. Relaks  odpoczynek w leżeniu, głębokie oddechy
8. Przechodzenie wokół leżących i nad nimi, następnie przeskakiwanie
9. Dobieranie się parami
10. Siad rozkroczny naprzeciwko siebie  naprzemianstronne skłony i leżenie raz na
jednym, raz na drugim boku.
14
11. Siad tyłem  jedno dziecko wykonuje skłon, a drugie kładzie się na jego plecach,
próby wspólnego wstania, pchania partnera po podłodze plecami, stopami, rękami
12. Relaks w leżeniu na podłodze  dzieci obchodzą się nawzajem
13.  Skała  jedno dziecko siedzi mocno podparte o podłoże, drugie próbuje je
przesunąć, pchając w różnych kierunkach
14. Kołysanie się siedząc przodem do siebie z lekko zgietymi nogami, dzieci
trzymają się za ręce
15.Pięcioro lub sześcioro dzieci leży w kole na plecach  wszyscy przewracają się
jednocześnie na prawy bok, potem na lewy bok, itp.
16.Ćwiczenia twórcze  dzieci naśladują popis łyżwiarzy
ZAJ
CIE III
-Powitanie w kręgu  piosenką
Witamy, witamy, witamy Was
Witamy cię & ., witamy cię& ..,
Witamy, witamy, witamy Was.
-Naśladowanie opadających płatków śniegu
-Strzepywanie z siebie śniegu: z ramion, pleców, głowy, brzucha, nóg, stóp, itp.
( nazywanie tych części ciała)
-Strzepywanie śniegu z kolegi  taka sama kolejność jak poprzednio
-Rozgrzewanie, rozcieranie policzków, uszu, dłoni, ramion, stóp swoich i kolegi
( nazywanie tych części ciała)
-Ćwiczenia oddechowe w leżeniu  połóż kulkę śniegową na brzuchu, zrób wdech i
obserwuj jak kulka się unosi
-Ćwiczenia w parze  jedno dziecko w klęku podpartym, drugie kładzie mu się na
plecach, jest kołysane
15
-Spotkanie znajomej pary  powitanie prawą ręką, dwoje dzieci leży na podłodze,
pozostałe ciągną je za ręce po podłodze
-Lepienie bałwanka  toczenie jednej osoby po podłodze
-Skoki przez śnieżne kule  dwoje dzieci leży na podłodze w rozkroku i z
rozpostartymi ramionami, dwoje przechodzi nad nimi bardzo ostrożnie
-Tunel  wszystkie dzieci w klęku podpartym jedno obok drugiego, jedno dziecko w
utworzonym tunelu czołga się i staje na końcu tunelu, potem czołga się następne
dziecko, itd.
-Naśladowanie wirujących płatków śnieg
ZAJ
CIE IV
1.W kręgu powitanie okrzykiem  hej!
2.Jeżdżenie po podłodze na pośladkach i wypowiadanie swojego imienia
3.Nazywanie części swojego ciała i poklepywanie ich
4.Badanie przestrzeni wokół siebie machając w powietrzu nogami i rękoma
5.Chodzenie po sali na sztywnych nogach
6.Chodzenie po sali i udawanie, że się jest wodorostem w wodzie, który się kołysze
wraz z falami
7.Chodzenie jak duch i wydawanie z siebie delikatnego odgłosu jak duch
8.Prowadzenie ślepca  jedno dziecko zamyka oczy i jest oprowadzany przez drugie
dziecko po całej sali
9.W siadzie na podłodze przepychanie się plecami
10. W pozycji stojącej tyłem  jedno dziecko opiera się na plecach kolegi, a ten stara
się częściowo przyjąć ten ciężar
11.Jedno dziecko leży nieruchomo na brzuchu na podłodze, drugie stara się je
przewrócić na plecy lub chociaż poruszyć
12Stos wożenie za nogi dzieci leżących na plecach na podłodze na jeden duży stos,
na klaśnięcie wszyscy nagle wstają i rozbiegają się po całej sali
16
13Pożegnanie w kręgu   puszczenie iskierki  uścisku .
METODA KNILLÓW
Podstawowym założeniem tej metody jest to, iż dotyk dla rozwoju
człowieka jest niezwykle ważny . Przez kontakt fizyczny rozwijają się pierwsze
ludzkie emocje i nawiązywany zostaje kontakt z otaczającym światem. Liczne
badania wykazały, że kontakt fizyczny ma ogromny wpływ na rozwój dziecka , jego
zdrowie, aktywność
i komunikację z otoczeniem, a także pewność siebie poczucie własnej wartości.
Podstawą programu Knillów jest dotyk i komunikacja,jako podstawowa forma
kontaktu z osobami głęboko i głębiej upośledzonymi umysłowo.
Autorami tej metody są Marianna i Christopher Knillowie, którzy od 1973
roku zajmowali się intensywną pracą z osobami o głębokich zaburzeniach w rozwoju
ruchowym, poznawczym i społecznym. W rezultacie opracowali programy, które
przyjęło i stosuje wiele krajów na świecie, w tym też również Polska.
Metoda M. Ch .Knilów podobnie jak metoda ruchu rozwijającego Weroniki
Sherborne, może być kluczem do każdego dziecka, bez względu na jego możliwości
i stan psychofizyczny. Jej zastosowanie możliwe jest zarówno w trakcie terapii
indywidualnej, jak i przy nawiązywaniu kontaktu z dzieckiem, rozbudzaniu
sprawczości pozytywnej oraz kształtowaniu orientacji w schemacie ciała i rozwijaniu
poczucia tożsamości. Dodatkowym plusem tej metody jest uzyskany przez
wprowadzenie określonej muzyki, efekt orientacji w czasie oraz przewidywania
kolejnych czynności. Jej istota polega na prowadzeniu ustrukturalizowanych sesji.
Christopher Knill - twórca metody jest pracownikiem Norweskiego Instytutu;
Opracowywane przez niego programy aktywności noszą tytuły: "Świadomość
ciała"oraz "Kontakt i Komunikacja". Programy te obecnie są realizowane w 7
krajach. Są to programy aktywności przeznaczone do indywidualnej pracy z
dzieckiem, wzbogacone kasetami ze specjalnie skomponowaną muzyką, która
towarzyszy wszystkim czynnościom.
Podstawowym założeniem programu Ch. Knilla jest oparcie działań stymulujących
rozwój dziecka, na zmyśle dotyku. Doświadczenie kontaktu fizycznego jest podstawą
rozwoju związków z innymi ludz
mi i komunikacji między nimi. Program zawiera
wskazówki służące jak najlepszemu zaplanowaniu i przygotowaniu sesji kontaktu
( poprzez określenie potrzeb partnera, podział odpowiedzialności za sesje kontaktu,
dostosowanie tych spotkań do codziennych rytuałów planu dnia, przygotowanie
niezbędnego wyposażenia do prowadzenia zajęć).
Metoda Knilla to próba wykorzystania osiągnięć psychologii rozwojowej do pracy z
wszystkimi osobami , którzy niezależnie od wieku i przyczyny zaburzeń nie
nawiązują kontaktu z najbliższym otoczeniem. Tkwią w milczącym świecie
stereotypów, są dalecy, ale nadal wrażliwi na nasze komunikaty, podatni na zranienie
17
i odrzucenie. Bronią swoich granic, ale czekają na pomoc.
Dzieci te powinny możliwie często uczestniczyć w zajęciach usprawniających, które
rozwiną u nich świadomość własnego ciała, przestrzeni, jaka je otacza oraz, że w tej
przestrzeni przebywają inni ludzie, z którymi mogą nawiązać kontakt.
"Świadomość Ciała"i "Kontakt i Komunikacja"to programy,które pomagają
ludziom,którzy z różnych powodów mają trudności w doświadczaniu, nabywaniu i
organizowaniu podstawowych informacji o sobie. Ich interakcje ze środowiskiem
stają się ograniczone co w rezultacie może wykształcić u nich zaburzony obraz
swojego ciała. Może im zabraknąć kontroli nad ruchami i mogą napotykać na
poważne problemy w komunikacji. To wszystko bywa przyczyną ogólnego braku
bezpieczeństwa i zaburzeń emocjonalnych, które z kolei hamują możliwości
normalnego rozwoju.
Aby temu zapobiec należy dostarczać podopiecznemu jak najwięcej informacji na
temat swojego ciała i jego powiązania z otoczeniem.
Metoda Christophera Knilla, ma więc na celu pomoc wobec osoby głęboko i głębiej
upośledzonej w uzyskaniu wiedzy dotyczącej:
" ciała jako całości,
" poszczególnych części ciała i ich powiązań z innymi częściami,
" faktu, że różne części ciała mogą być używane w różny sposób.
Proponowane przez Christophera Knilla programy stanowią ramy, dzięki którym
podopieczny rozwija się poprzez kontakt społeczny, ruch i zabawę.
Programy Knilów są stosowane jako metoda wywołująca i strukturalizująca uwagę
dziecka w celu:
" przywracania doznań zmysłowych trenowanych w życiu płodowym, służących
poznaniu własnego ciała i umożliwiających kontakt z otoczeniem
" pobudzania dzieci głębiej upośledzonych umysłowo do aktywności i
współdziałania,
" aktywizowania dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym,
" diagnozowania i usprawniania w terapii dzieci nieharmonijnie rozwijających
się, z trudnościami w nauce,
" regulowania zachowania dzieci niedostosowanych społecznie.
W metodzie Knillów ważną rolę odgrywa ruch. Aby komunikacja odbywała się w
sposób prawidłowy, konieczna jest wrażliwość i dostosowanie się terapeuty
i podopiecznego oraz wzajemna troska i odpowiedzialność za drugą osobę.
Ruchy powolne i rytmiczne zmniejszają stopień pobudzenia dzieci, zaś ruchy
18
gwałtowne nierytmiczne, powodują jego wzrost. Podstawowym z
ródłem kontaktu są
ręce które przekazują pozytywne nastawienie i poczucie bezpieczeństwa.
Celem nadrzędnym zajęć jest rozwijanie świadomości i wrażliwości dzieci na
wzajemne kontakty, sygnały i reakcje.
Ważną częścią składową sesji jest muzyka, specjalnie skomponowana dla potrzeb
stymulacji zmysłowej w tej metodzie. Stanowi ona tło wspierające zajęcia z dziećmi i
stanowi nieodłączny element pracy metodą Knillów. Muzyka towarzyszy
wykonywanym czynnościom w sposób nieodłączny przez cały czas trwania zajęć.
Ona to zwiększa i stymuluje uwagę dziecka, kieruje nią i motywuje do określonej
aktywności. Podopieczny słysząc muzykę domyśla się, co może się teraz zdarzyć i
jakie ruchy trzeba w danym momencie wykonać.
Podręczniki do pracy metodą Knillów zawierają komplet kaset magnetofonowych z
odpowiednio dobraną do zajęć muzyką. Sesja trwa 23 minuty i jest podzielona na 5
części. Proponowane przez Knillów programy,rozwijają kontakt społeczny,ruch, a
równocześnie są formą zabawy dla podopiecznych. Dają podstawy rozwoju i
rozumienia ciała. Dzieci nabywają wiedzy o sobie i stosują ją w praktyce. Ćwiczenia
pozwalają na rozwijanie świadomości własnego ciała,oraz wyrabiają coraz lepszą
kontrolę nad ruchami, co ułatwia komunikację z otoczeniem. Programy można
stosować w każdym wieku, a ich poziom należy dostosować do możliwości dziecka.
METODA VOJTY
" Profesor Vaclav Vojta opracował skuteczną metodę rehabilitacji niemowląt
19
dotkniętych uszkodzeniem ośrodkowego układu nerwowego .Uszkodzenie
takie powstaje w okresie patologicznej ciąży lub powikłanego porodu
i determinuje od pierwszych dni lub tygodni życia dziecka jego kontakt ze
światem. Uszkodzenie mózgu prowadzi do zaburzeń na drodze nerwowej
i sprawia , że procesy kontroli ciała, wykonywania swobodnego ruchu, a także
reakcje odruchowe od początku przebiegają nieprawidłowo. Ze względu na
niedojrzałość noworodka bardzo trudno jest w tym wczesnym okresie odróżnić
normalne reakcje niemowlęcia od nieprawidłowych. Z czasem coraz bardziej
widać różnice zachowania dzieci zdrowych, i tych których układ nerwowy
uległ uszkodzeniu. Im jednak jest póz
niej i im wyraz
niej widać patologię, tym
bardziej utrwalone są nieprawidłowe wzorce ruchu .Wtedy można jedynie
próbować rehabilitować dziecko,lecz z niewielkimi szansami na powrót
prawidłowej funkcji organizmu.
V. Vojta swoją diagnostyczną i terapeutyczną metodą wspiera lekarza,
terapeutę i rodziców w walce o zdrowie dziecka.
Podstawowym elementem rehabilitacji dzieci tą metodą jest rehabilitacja wieku
rozwojowego, w której wykorzystuje się możliwości i szanse jakie daje rozwój
dziecka w 1 roku życia, aby zapobiec kalectwu i pomóc dzieciom z wadami
wrodzonymi lub wcześnie nabytymi. Opiera się ona na wykształcaniu u małego
dziecka samodzielności i umiejętności komunikacyjnych.
Dziecko przed przystąpieniem do terapii metodą Vojty przechodzi kliniczną ocenę
rozwoju i jest to:
1. Ocena reaktywności posturalnej, czyli ocena wszystkich reakcji potrzebnych
do zmiany pozycji ciała w przestrzeni. Umożliwia to wykrycie zakłóceń w
kierowaniu mechanizmami posturalnymi przez ośrodkowy układ nerwowy ( OUN ),
a także ocenę poziomu rozwoju dziecka w danej chwili. Reaktywność posturalną
ocenia się na podstawie reakcji nagłej zmiany położenia ciała w przestrzeni ( reakcje
ułożenia ).
2. Ocena spontanicznej motoryki. Każdy poziom rozwoju posiada
charakterystyczne zachowania dziecka w zakresie orientacji, chwytności, lokomocji,
które wymagają odpowiedniego rozwoju motorycznego. Vojta jasno określa kolejne
etapy rozwoju motorycznego opartego na wielokątach,
np. dziecko w 3 m-cu życia podpiera się na łokciach tworząc trójkątną płaszczyznę
podparcia;
w 4, 5 m-cu życia dziecko odrywa jedną rękę od podłoża do chwytu, przechyla się
lekko na bok, a kończyna dolna po tej stronie tworzy nowy punkt podparcia na
kolanie;
3. Diagnostyka rozwojowa. "Monachijski test diagnostyczny funkcji wieku
rozwojowego w 1 - 3 roku życia". Na podstawie tego testu dokonuje się w odstępach
miesięcznych oceny tzw. wieku raczkowania, wieku siedzenia, wieku chodzenia,
wieku chwytania, wieku zręczności, wieku postrzegania, wieku mówienia, wieku
20
rozumienia mowy, wieku rozwoju społecznego i wieku rozwoju samodzielności.
Terapia Vojty oparta jest na fazach rozwoju lokomocji i torowaniu drogi
neurologicznej. Za pomocą stosowania całościowych zachowań lub wzorów
wykonywania ruchów przeciw oporowi w centralnej osi ciała ( głowa, tułów, biodra i
barki ) uzyskuje się u osób spastycznych powrót koordynacji mięśni i tzw. " ciszę
motoryczną ".
Podstawowymi odruchami wykorzystywanymi w terapii metodą Vojty jest odruch
pełzania naprzemiennego i odruch obrotu wokół własnego ciała. Wyzwalanie
odruchu pełzania i obrotu według prawidłowego wzorca uzyskuje się za pomocą :
drażnienia określonych miejsc -stref wyzwalania-na ciele dziecka, które ułożone jest
w pozycji aktywującej. Dochodzi wtedy do aktywacji ośrodkowego układu
nerwowego i pobudzenia wszystkich mięśni szkieletowych. Mięśnie pobudzane są w
ściśle określonej kolejności i w dokładnie zdefiniowanej koordynacji. Wywoływany
wzorzec ruchowy jest wrodzony i odpowiada w swoich wzorcach częściowych
(składowych ruchu poszczególnych odcinków ciała) programowi indywidualnego
rozwoju człowieka. Program rozwoju każdej funkcji organizmu, także program
rozwoju ruchowego, jest ściśle zdefiniowany i postępuje u zdrowego niemowlęcia w
określonym tempie sekwencji i czasie. U dziecka z uszkodzeniem układu nerwowego
proces ten nie może być prawidłowo realizowany. Odwołanie się do metody Vojty,
czyli do programu ontogenetycznego poprzez wywołanie wzorców ruchowych,
pozwala dostarczyć dziecku wrażeń czuciowych i ruchowych,których ono samo nie
może wyzwolić na skutek uszkodzenia mózgu. Poprzez wielokrotne powtórzenie
aktywacji mięśni zgodnie z prawidłowym etapem rozwoju ruchowego następuje
utrwalenie w drogach nerwowych właściwego sposobu ruchu, stopniowo pojawia się
poprawa funkcji podporowych chwytnych, itd., mimo że nie trenuje się chwytania,
podporu, siadu. Kompleksy odruchowego pełzania i obrotu zawierają takie elementy,
które służą poruszaniu się czyli lokomocji. Stąd wyzwalanie tych odruchowych
wzorców ruchu autor nazwał metodą odruchowej lokomocji. Wczesna terapia Vojty
pozostawia ślad w mózgu i także w powstającym schemacie ciała.
Stosuje się różne pozycje wyjściowe i różne kombinacje stref wyzwalania
w zależności od celu terapii i możliwości pacjenta. Program leczenia ustala terapeuta
i on jest odpowiedzialny za prawidłowe przekazanie przekazanie instrukcji rodzicom.
Oni to pracują z dzieckiem kilka minut cztery razy dziennie. Następująca w czasie
terapii synergistyczna praca mięśni wpływa na uzyskanie właściwej postawy i
zbliżone do idealnego ukształtowanie kręgosłupa, co jest podstawą dla prawidłowo
wykonanego ruchu wszystkich odcinków ciała. Metoda znalazła zastosowanie u
niemowląt zagrożonych nieprawidłowym rozwojem i mózgowym porażeniem
dziecięcym, w przypadkach wady układu nerwowego tzw. przepukliny oponowo
rdzeniowej w uszkodzeniach obwodowego układu nerwowego, jakim jest
okołoporodowe lub pourazowe uszkodzenie splotu barkowego, w leczeniu wad
postawy i kreczy szyi, dysplazji bioder pochodzenia nerwowo-mięśniowego, w
artrogrypozie może być stosowana u ludzi starszych po udarach mózgowych i u
21
pacjentów nieprzytomnych także w celu poprawy koordynacji mięśni oddechowych,
koordynacji ślinienia i połykania Ma zastosowanie we wspomaganiu rozwoju dzieci
z zespołem Downa.
Wskazaniami do stosowania metody Vojty według innego autora są :
-zaburzenia centralnej koordynacji nerwowej ( między 3 a 6 miesiącem życia
dziecka-
-daje bardzo duże szanse całkowitego wyleczenia )
-przepuklina oponowo - rdzeniowa
-przepuklina mózgowo - rdzeniowa
-porażenie nerwów obwodowych i splotów nerwowych
-skolioza wrodzona ( osteogenna ) i skolioza młodzieńcza
-artrogrypoza wielopostaciowa wrodzona
-mózgowe porażenie dziecięce
-kręcz mięśniopochodny wrodzony i kręcz kostny
-neurogenne dysplazje stawów biodrowych
-choroba Pertesa
-zaniki rdzeniowe mięśni ( dystrofie mięśniowe )
-stwardnienie rozsiane ( SM )
-wylewy do mózgu u dorosłych
-złamania kręgosłupa z uszkodzeniem rdzenia
-porażenie nerwu twarzowego okołoporodowe
Przeciwwskazania do stosowania metody Vojty :
-brak tolerancji dziecka do pewnych pozycji ułożeniowych,
-stany zapalne np. ropień,
-padaczka,
-stany nowotworowe,
-temperatura podwyższona do 38 oC
Uzasadnienie wyboru metod
Metodę Weroniki Sherborne wybrałam ze względu na to, że szczególnie interesuje
22
mnie terapia dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi. Z dziećmi takimi zetknęłam się
w swojej rodzinie oraz w świetlicy szkolnej w szkole podstawowej, w której
pracuję.Placówka ta jest szkołą z klasami integracyjnymi,do których uczęszczają
uczniowie z niepełnosprawnością intelektualną.Wiedza z zakresu metody ruchu
rozwijającego jest konieczna do realizowania zajęć praktycznych z uczniami
potrzebującymi wspomagania, które mam nadzieję prowadzić po uzyskaniu
potrzebnych kwalifikacji.
Metodę Vojty natomiast opisałam ze względu na to, iż wydała mi się ciekawa,
naturalna i skuteczna Obserwowałam jej skuteczność prez dwa lata.
Pod wpływem ćwiczeń i stymulacji metodą Vojty.trzymiesięczny Kamil,u którego
podejrzewano mózgowe porażenie dziecięce jest obecnie zdrowym trzylatkiem o
nieznacznym opóz
nieniu w ogólnym rozwoju.
Metodę Knillów chciałam poznać, ponieważ duże wrażenie zrobił na mnie film
przedstawiający sesję opartą o tę metodę.Podczas projekcji zdecydowałam się na
wzbogacenie mojej wiedzy ze względu na to, że poszukuję sposobów
komunikowania się z osobami autystycznymi oraz głębiej i głęboko upośledzonymi.
23
Bibliografia:
1.Sherborne Weronika, ruch rozwijający dzieci, Wydawnictwo naukowe
PWN2005.
2.Bogdanowicz Marta, Kisiel Bożena, Przasnyska Maria:Metoda weroniki
Sherborne w terapii i wspomaganiu rozwoju dziecka, Warszawa 1994, WSiP.
3.Ćwiczenia ruchowe dla dzieci głębiej upośledzonych umysłowo, Szkoła
Specjalna 1983 nr 4.
4.Ćwiczenia ruchowe dla dzieci umysłowo niepełnosprawnych, WsiP 1984.
5.Gałkowski Tadeusz (red.), Dziecko autystyczne i jego rodzice, Poradnik
wychowawcy , Warszawa 1998.
6..Sherborn Weronika, Sadowski Bogdan, Ruch rozwijający, PWN 2003.
7.Zabłocki Karol, Mózgowe porażenie dziecięce w teorii i terapii, Wydawnictwo
Akademickie "Żak", Warszawa 1998.
8.Vojta Vaclav, Die cerebralen Beweggunsstorungen im
Sauglingsalter.Fruhdiagnose und Fruhtherapie, Stuttgart 1988
9.A
osiowski Zbigniew (red.), Dziecko niepełnosprawne ruchowo-wybrane
zaburzenia neurorozwojowe i zespoły neurologiczne,Warszawa 1997.
10.Czesław Śmigiel, Metody rehabilitacji ruchowej,Kraków 1989.
24