MOTYW ŻYDA - WIECZNEGO TUŁACZA W LITERATURZE POLSKIEJ


Najbardziej odległe dzieje narodu żydowskiego, narodu wybranego przez Boga
zostały zapisane w biblii. Pan szczególnie upodobał sobie Izraelitów, z nich
wywodzą się wszyscy prorocy. Bóg powołując Mojżesza na pośrednika między sobą a
ludem daje ludziom przywódcę. Mojżesz bowiem wyprowadza współziomków z niewoli
egipskiej. Jednakże prawdziwym wybawicielem narodu żydowskiego jest sam Bóg. On
to nakazuje ustami Mojżesza, by każdy Żyd zabił baranka i jego krwią oznaczył
drzwi domu. Uchroniło to domowników od śmierci, gdy w tym samym czasie w każdym
egipskim domu zmarła przynajmniej jedna osoba. Wówczas to Faraon zgadza się na
odejście Izraelitów. Wkrótce jednak zmienia decyzję i wszczyna pościg. Ale Bóg
nie opuszcza swego ludu. To za jego sprawą rozstępuje się morze, przepuszczając
wędrowców, a zalewając prześladowców zaś żydzi zmierzają do ziemi Obiecanej,
płynącej mlekiem i miodem. W czasie tej wędrówki Stwórca zawiera ze swym ludem
przymierze na górze Synaj. Jego owocem był Dekalog, którego przykazania
stanowią wytyczne postępowania Żydów. Bóg cały czas pomaga Izraelitom w tej
czterdziestoletniej wędrówce. Zsyła im mannę z niebios i daje wodę ze skały,
aby nie pomarli z głodu i z pragnienia. Mimo tylu łask naród wybrany nie umie
tego docenić, a wielu nawet odwraca się od niego. Zostają jednak ukarani za
swoją pychę przez zesłanie jadowitych węży. Pod koniec wędrówki umiera
Mojżesz.
Jego następca Jozue wprowadził Izraelitów do Ziemi Obiecanej. Wszystkie znaki
jakie poczynił Jahwe wobec tego narodu, świadczą o Jego szczególnych zamiarach
i planach wobec Izraelitów. Wkrótce Maria pochodząca z rodu Dawida wydała na
świat Zbawiciela - Jezusa Chrystusa. Nie został on nigdy zaakceptowany przez
Żydów, gdyż przyszedł na świat, aby ich zbawić, a nie uwolnić spod panowania
Cezara. Większość Żydów do dziś czeka na swojego Mojżesza.
W czasach największych prześladowań państwo polskie otwiera swe bramy dla tych
�wiecznych wędrowców". W roku 1558 król daje im prawo do osiedlania się w
Polsce. Wówczas to napływa duża fala uchodźców żydowskich, która znajduje swój
dom w naszym domu. Jednakże nigdy nie dochodzi do całkowitego spolszczenia tej
nacji żydzi zachowują swoją religię, język i kulturę. Ludzie ci bardzo często
byli odrzucani przez społeczeństwo polskie z racji swej odrębności.
Na ziemiach naszego kraju Hitler podczas II wojny światowej rozpoczął
realizacje swojego planu zagłady tego narodu. Wojna ta była gehenną dla żydów.
Lata powojenne przyniosły nowy ustrój. Władze komunistyczne zdawały się być
przyjaźnie nastawione do obywateli polskich pochodzenia żydowskiego. Zmiana w
kierownictwie partii w 1956 r. przynosi również zmianę nastawienie do
mniejszości żydowskiej. Słynne wówczas było hasło, głoszone również przez
Gomułkę, podkreślające szowinizm i nacjonalizm Polaków �Polska dla Polaków".
Kolejna zmiana systemu związana z objęciem władzy przez �Solidarność",
przyniosła unormowanie stosunków z Izraelem.
Postać Źyada bardzo często pojawia się w literaturze polskiej, gdyż był on
nierozerwalnie związany z obrazem naszego społeczeństwa.
Największy polski wieszcz Adam Mickiewicz daje obraz Żyda w �Panu Tadeuszu".
Ukazany tam Jankiel to patriota, bardzo mocno związany z obecną ojczyzną i
przeżywający wszelkie klęski i zwycięstwa narodu polskiego. Koncert Jankiela to
potwierdzenie troski i miłości do tego kraju, w którym on �wieczny tułacz"
znalazł dom. Zna on bardzo dokładnie historię Polski, którą odzwierciedla w
koncercie. Jankiel jest właścicielem karczmy, której architektura wskazuje na
żydowskiego budowniczego: �Z przodu jak karczma" �Z tyłu jak świątynia", �...z
daleka karczma chwiejąca się, krzywa, podobna do Żyda, gdy się modląc kiwa".
Odmiennie mniejszość żydowską traktuje Krasiński w �Nieboskiej komedii".
Humorystycznie określa ich jako Przechrztów, należących wraz z chłopami i
robotnikami do obozu rewolucjonistów. Autor określa walczących jako ludzi
pozbawionych ideałów, kierujących się odwetem za lata poniżenia i biedy.
Przechrzci zabardzo pragną wykorzystać rewolucje do własnych celów, chcą bowiem
utworzyć królestwo Izraela. Rola jaką im w swym dramacie przydzielił Krasiński,
podkreśla jego antyżydowskie poglądy.
Nastroje antysemickie wywołane i podsycane wśród części społeczeństwa przez
Rosję, były jednym z etapów polityki prowadzonej przez zaborcę. Rosja chciała w
ten sposób, z jednej strony odwrócić uwagę Polaków od sytuacji politycznej, z
drugiej dokonać wewnętrznego skłócenia społeczeństwa polskiego. Dlatego wszyscy
wybitniejsi pisarze pozytywiści jednogłośnie wystąpili przeciwko tym
tendencjom. Eliza Orzeszkowa w swym felietonie �O Żydach i kwestii żydowskiej"
wygłasza protest przeciwko dyskryminacji Żydów. Zwraca ona uwagę, na niezwykle
bogatą kulturę tej nacji. Walczy o tolerancję religijną. Wskazuje na ogromny
wkład Żydów w dorobek kultury Polaków. Kwestię żydowską porusza również Maria
Konopnicka w noweli �Mendel Gdański". W utworze tym autorka przedstawia tragizm
tytułowego bohatera, któremu przyszło żyć w czasach narastającego antysemityzmu
i prześladowań. Mendel to prawy człowiek, patriota i dobry obywatel. Poniżenie
godności człowieczej godzi go w samo serce i zabija miłość do tego miasta, w
którym żył on, jego przodkowie i miał nadzieje że będą żyć też jego potomkowie.
Niestety postępujący nacjonalizm był przyczyną tragedii nacji żydowskiej, która
został poddana brutalnym atakom przemocy ze strony marginesu społecznego
kierowanego przez różne sfery.
Prus w �Lalce" ukazuje los kilku Żydów, którzy chcą stać się pełnoprawnymi
Polakami jednakże wobec szowinistycznego stanowiska społeczeństwa, ludzie ci
powracają do swojej dawnej religii i kręgów żydowskich. Przykładem może być
doktor Szuman, czy M. Szlangbaum. Doktor Szuman był uważany za dziwaka, gdyż
�posiadając" majątek leczył darmo i o tyle tylko o ile było mu to potrzebne do
studiów etnograficznych. W młodości chciał się ochrzcić, ponieważ zakochał się
w chrześcijance. Śmierć wybranki była dla niego ogromnym ciosem Szuman próbował
się otruć. Od samobójstwa uratował go jednak kolega. Porzuca praktykę lekarską
i zajmuje się badaniem włosów Słowian. Szuman pod pływem Szlangbauma zmienia
swe poglądy na temat Żydów: �Weź pan Meinnego, B� rszego, Lussale, Murksa,
(...) a poznasz nowe drogi świata". To żydzi je utorowali, ci pogardzeni,
prześladowani, ale cierpliwi i genialni. Doktor postanawia zmienić swe życie i
zająć się interesami. Oszukany przez Szlangbauma weryfikuje te poglądy
�Genialna rasa te żydzi, ale cóż to za bajki".
Henryk Szlangbaum brał udział w powstaniu styczniowym, po klęsce którego jest
wysłany na Sybir. Po powrocie do ojczyzny pragnie zbliżyć się do społeczeństwa
polskiego zmienia nawet swoje miejsce zamieszkania. Teraz dopiero poznał
prawdziwe oblicze Polaków, przez których nie został zaakceptowany. Odepchnięty
powraca do swojej dawnej dzielnicy i religii staje się człowiekiem
podejrzliwym.
Najgłośniejsze dzieło M. Osbrowskiej �Noce i dnie" ukazuję postacie żydów w
pozytywnym świetle. Żydówka Arkuszowa swego czasu była dożywiona przez panią
Ostrzeńską. Odwdzięcza się ona Barbarze, ostrzegając ją przed planami
Kalinickiego dotyczącymi sprzedaży Serbinowa. Jest do końca lojalna wobec
Barbary. Natomiast Szymszel z Korzy, który występuje w powieści jest bardzo
biedny. Zajmuje się handlem, wydawałoby się że najbardziej niepotrzebnych
rzeczy. Nie potrafili uprawiać roli. Otrzymuje od Bogumiła owies do dosiewania
pól, którą marnotrawi. Ale nigdy nie zapomina tego gestu. Odwdzięcza się po
latach, pomagając owdowiałej Barbarze wydostać się z miasta. Jest świadomy
tragedii tysięcy ludzi, uchodzących z miasta, dzięki którym jednak dobrze
zarabia. Mówi, że wolałby nigdy nie widzieć tych pieniędzy i tej nędzy
ludzkiej.
Niezwykłą oryginalnością swych utworów urzeka Bruno Schule. Był on prozaikiem i
krytykiem literackim wyznania mojżeszowego. Jego opowiadania podkreślają urodę
miasteczek żydowskich. Zginął w getcie jako ofiara holocaustu.
Dzieje kobiety - Żydówki, która przeżyła piekło holocaustu przedstawia
Nałkowska w opowiadaniu �Dwojra zielona". Tytułowa bohaterka relacjonuje swe
przeżycia wojenne. W 1943 r. straciła męża podczas pobytu w getcie ciągle
ukrywała się podczas akcji Niemców na strychu. Gdzie pozostawała nawet do
czterech tygodni, mając do jedzenia tylko kilka cebul i kaszę. W noc
sylwestrową straciła oko, gdyż pijani Niemcy urządzili sobie polowanie na
Żydów. Zabili wówczas 65 osób. Sytuacja w jakiej przyszło jej żyć wywoływała w
niej uczucie lęku i osaczenia. Traktowana była jak zwierzę. Chciała przeżyć by
dać świadectwo prawdzie i myślała, że ze wszystkich żydów, tylko ona jedna
ocalała. Dlatego mimo utraty oka, moralna odpowiedzialność i heroizm losu
nakazywały jej walczyć o życie. Przeżyła holocaust, nie chce jednak oskarżać,
chce być świadectwem zbrodni. Jej serce zostało wypalone przez przeżyci
wojenne. Dlatego jej reakcja jest pozbawiona egzaltacji, wybuchów rozpaczy.
Jedynie gesty rozcapirzone palce zakrywające twarz, są przejawem lęku,
tragedii, którą widziała i której sama była świadkiem.
Obozy koncentracyjne budowano głównie z myślą o programowych mordach na
ludności pochodzenia żydowskiego są tematem opowiadań T. Borowskiego. Daje on
przykłady okrutnego przystosowania, przerażającego cynizmu, na jaki może zdobyć
się człowiek moralnie zdeprawowany przez obóz. Autor opowiadań przywołuje
postać żyda, który dla urozmaicenia, rozrywki wymyślił nowy sposób palenia
zwłok ludzkich. Inny Żyd zaś za całkowicie naturalny uważa za zabicie każdego,
skoro nie oszczędził nawet najbliższej mu istoty �Mój syn kradł, to go ci
zabiłem". A moralne warunki stworzone przez okupanta doprowadziły żyd Bekera do
takich odruchów. Pisarz podkreśla zanik uczuć Bekera jego postępujące
zezwierzęcenie. W �Pożegnaniu z Marią" autor maluje portret starej żydówki,
która nie doczekawszy mającej także uciec z getta córki i zięcia, wraca tam
dobrowolnie, by z rąk oprawców �umrzeć po ludzku".
Czesław Miłosz w wierszu �Campo di Fiori" nawiązuje do jednego z
najtrudniejszych epizodów owych czasów dni zagłady warszawskiego getta. Poeta w
wierszu posłużył się kontrastem w ukazaniu obiętej pożarem i śmiercią
żydowskiej dzielnicy oraz wesołej muzyki obok kręcącej się karuzeli �salwy za
murem getta głuszyła skoczna melodia". Dramat getta rozgrywa się gdzieś w
głębokim tle, podobnie jak stracenie Giordana Brauna. Ludzie ginący za murami
byli dla aryjczyków obcy, gdyż mówili innym językiem, uznawali inną religie.
Miłosz w wierszu nawołuje innych twórców do protestu przeciwko takiemu
traktowaniu ludzi.
O gehennie ludności żydowskiej opowiada M. Edelman, jedyny ocalały przywódca
powstania w getcie warszawskim podczas wywiadu z M. Krall. Reportaż �Zdążyć
przed panem bogiem" jest dokumentem tamtych dni. Edelman opowiada jak Niemcy
mordowali żydów, wywozili do Treblinki. Nikt nie domyślał się skutków tej
wyprawy. Ludzie myśleli, że jadą do nowej pracy. Przekonywało ich o tym
płacenie za przejazdy. Podróżni dostawali chleb i marmoladę. Zachęciło to do
opuszczania getta rozpoczęcia �nowego życia". Wywiad żydowski usiłowali
przekonać o prawdziwym finale tej wędrówki, jednakże mało kto uwierzył. Ludzie
byli zbyt zrozpaczeni i przerażeni tym co działo się w getcie. Niemcy
wprowadzili numerki na życie, mające ich posiadaczowi zagwarantować przeżycie.
Mówiło się także, że ocaleją ci, którzy są w stanie wykazać się jakimś
przydatnym Niemcom rzemiosłem. Ale i to okazała się złudne bo w końcu
Hitlerowcy przychodzili po wszystkich. Prawdziwy koszmar rozpoczął się po
wybuch powstania, kiedy Niemcy podpalali domy. Żydzi prowadzili walkę do końca,
mimo druzgoczącej przewagi faszystów. W getcie zdarzały się przypadki
samobójstw popełnianych nawet przez całe rodziny. Marek Edelman przeszedł przez
to piekło, ale pozostawiło to niezatarty ślad w jego umyśle. Po zakończeniu
wojny uczy się medycyny i w ten sposób prowadzi walkę o ocalenie jednostki.
Jako lekarz chcę zapewnić ludziom, którym nie może już pomóc, przynajmniej
godną śmierć.
Tragiczne losy swych współtowarzyszy podzielili także bohaterowie �Początku" A.
Szczypiorskiego. Henryczek F� chelbuom po ucieczce z getta tuła się wśród
aryjczyków i teraz dopiero poznaje swoją inność. Rozumie, że musi zginąć. Irma
w czasie okupacji nie przenosi się do getta. Jej wygląd zewnętrzny wogóle nie
wskazuje na semickie pochodzenie. Trzykrotnie zmienia mieszkanie i dokumenty.
Jest wdową po profesorze rentgenologii, a pustkę po mężu wypełnia
porządkowaniem z jego spuścizny naukowej. Ukrywa się jako wdowa pod nazwiskiem
Marta Magdalena Gostomska. Jednak przypadkowo napotyka Blutmana konfidenta.
Trafia na ulice Szucha. Dzięki pomocy przyjaciół wychodzi z więzienia i
przyrzeka sobie, że już nigdy nie przestąpi progu tego gmachu. Tymczasem po
wojnie, nie tylko chodziła po tej ulicy, ale nawet pracowała w tym samym
budynku. Taki stan rzeczy utrzymywał się do 1968 r. kiedy to podczas rozruchów
na tle rasowym do biura wtargnęło trzech mężczyzn, którzy kazali jej opuścić
budynek i wyjechać z kraju. Potem zamieszkała w Paryżu. Czuła się upokorzona
�miała żal do kraju, któremu przecież tak wiele poświęciła".
Bronek Lutman to kolejny semicki bohater, który z jednej strony utożsamia się
ze swoim narodem, ale za cenę swego życia wydaje na śmierć swoich
współtowarzyszy.
Los rosyjskiego Żyda ukazał G. H. Grudziński w �Innym świecie". Człowiek ów
dostał się do więzienia, za to, że sprzeciwił się używania skrawków skóry do
zelowania butów. Został skazany z poragrafu �za szkodnictwo w przemyśle".
Znosił on dzielnie warunki obozowe, będąc dumny ze swego syna kapitana
lotnictwa. Załamał się jednak kiedy pokazano mu fotografie syna i zaczęto
wmawiać, że zwykły więzień nie może mieć syna w Armii Czerwonej. Grudziński
przytacza również dzieje Żyda, którego poznał w więzieniu w Witepsku, a po
latach spotkał go w Rzymie. Człowiek ten przychodzi do Grudzińskiego po
rozgrzeszenie, bowiem miał nadzieje, że autor go zrozumie, bowiem sam przeżył
łagry. Grudziński jednak nie potrafi zaakceptować jego czynów. Żyd opowiada mu
jak dostał się do obozu, za odmowę wyjazdu w głąb kraju, był bliski końca,
kiedy to z racji wykształcenia przydzielono go do baraku technicznego. Wówczas
pod groźbą powrotu do lasu złożył fałszywe zeznanie obciążające czterech
komunistów niemieckich i tym samym skazując ich na śmierć.
Motyw Żyda przejawia się w literaturze polskiej, przez cały czas �od chwili
pojawienia się tej nacji w społeczeństwie polskim. Nie zawsze ten obraz
utrwalony na kartach książek był pozytywny. Żyd zawsze pojawiał się jako
wieczny tułacz", który nigdzie nie jest witany z otwartymi ramionami. Biblijna
wędrówka Żydów właściwie nigdy nie została zakończona, bo na całym świecie
znajduje się tysiące Żydów, którzy jeszcze nie dotarli do Ziemi Obiecanej.