MOTYW �ŻYDA - WIECZNEGO TU�ŁACZA W LITERATURZE POLSKIEJ





Lata powojenne przynios�ły nowy ustrój. W�ładze komunistyczne zdawa�ły siê by�Ś przyjaŸnie nastawione do obywateli polskich

Najwiêkszy polski wieszcz Adam Mickiewicz daje obraz �Żyda w �śPanu Tadeuszu". Ukazany tam Jankiel to patriota, bardzo mocno zwi�ązany z obecn�ą ojczyzn�ą i prze�żywaj�ący wszelkie klêski i zwyciêstwa narodu polskiego. Koncert Jankiela to potwierdzenie troski i mi�łoœci do tego kraju, w którym on �świeczny tu�łacz" znalaz�ł dom. Zna on bardzo dok�ładnie historiê Polski, któr�ą odzwierciedla w koncercie. Jankiel jest w�łaœcicielem karczmy, której architektura wskazuje na �żydowskiego budowniczego: �śZ przodu jak karczma" �śZ ty�łu jak œwi�ątynia", �ś...z daleka karczma chwiej�ąca siê, krzywa, podobna do �Żyda, gdy siê modl�ąc kiwa".

Odmiennie mniejszoœ�Ś �żydowsk�ą traktuje Krasi�ąski w �śNieboskiej komedii". Humorystycznie okreœla ich jako Przechrztów, nale�ż�ących wraz z ch�łopami i robotnikami do obozu rewolucjonistów. Autor okreœla walcz�ących jako ludzi pozbawionych idea�łów, kieruj�ących siê odwetem za lata poni�żenia i biedy. Przechrzci zabardzo pragn�ą wykorzysta�Ś rewolucje do w�łasnych celów, chc�ą bowiem utworzy�Ś królestwo Izraela. Rola jak�ą im w swym dramacie przydzieli�ł Krasi�ąski, podkreœla jego anty�żydowskie pogl�ądy.

Nastroje antysemickie wywo�łane i podsycane wœród czêœci spo�łecze�ąstwa przez Rosjê, by�ły jednym z etapów polityki prowadzonej przez zaborcê. Rosja chcia�ła w ten sposób, z jednej strony odwróci�Ś uwagê Polaków od sytuacji politycznej, z drugiej dokona�Ś wewnêtrznego sk�łócenia spo�łecze�ąstwa polskiego. Dlatego wszyscy wybitniejsi pisarze pozytywiœci jednog�łoœnie wyst�ąpili przeciwko tym tendencjom. Eliza Orzeszkowa w swym felietonie �śO �Żydach i kwestii �żydowskiej" wyg�łasza protest przeciwko dyskryminacji �Żydów. Zwraca ona uwagê, na niezwykle bogat�ą kulturê tej nacji. Walczy o tolerancjê religijn�ą. Wskazuje na ogromny wk�ład �Żydów w dorobek kultury Polaków. Kwestiê �żydowsk�ą porusza równie�ż Maria Konopnicka w noweli �śMendel Gda�ąski". W utworze tym autorka przedstawia tragizm tytu�łowego bohatera, któremu przysz�ło �ży�Ś w czasach narastaj�ącego antysemityzmu i przeœladowa�ą. Mendel to prawy cz�łowiek, patriota i dobry obywatel. Poni�żenie godnoœci cz�łowieczej godzi go w samo serce i zabija mi�łoœ�Ś do tego miasta, w którym �ży�ł on, jego przodkowie i mia�ł nadzieje �że bêd�ą �ży�Ś te�ż jego potomkowie. Niestety postêpuj�ący nacjonalizm by�ł przyczyn�ą tragedii nacji �żydowskiej, która zosta�ł poddana brutalnym atakom przemocy ze strony marginesu spo�łecznego kierowanego przez ró�żne sfery.

Prus w �śLalce" ukazuje los kilku �Żydów, którzy chc�ą sta�Ś siê pe�łnoprawnymi Polakami jednak�że wobec szowinistycznego stanowiska spo�łecze�ąstwa, ludzie ci powracaj�ą do swojej dawnej religii i krêgów �żydowskich. Przyk�ładem mo�że by�Ś doktor Szuman, czy M. Szlangbaum. Doktor Szuman by�ł uwa�żany za dziwaka, gdy�ż �śposiadaj�ąc" maj�ątek leczy�ł darmo i o tyle tylko o ile by�ło mu to potrzebne do studiów etnograficznych. W m�łodoœci chcia�ł siê ochrzci�Ś, poniewa�ż zakocha�ł siê w chrzeœcijance. �łmier�Ś wybranki by�ła dla niego ogromnym ciosem Szuman próbowa�ł siê otru�Ś. Od samobójstwa uratowa�ł go jednak kolega. Porzuca praktykê lekarsk�ą i zajmuje siê badaniem w�łosów S�łowian. Szuman pod p�ływem Szlangbauma zmienia swe pogl�ądy na temat �Żydów: �śWeŸ pan Meinnego, B�ś rszego, Lussale, Murksa, (...) a poznasz nowe drogi œwiata". To �żydzi je utorowali, ci pogardzeni, przeœladowani, ale cierpliwi i genialni. Doktor postanawia zmieni�Ś swe �życie i zaj�ą�Ś siê interesami. Oszukany przez Szlangbauma weryfikuje te pogl�ądy �śGenialna rasa te �żydzi, ale có�ż to za bajki".

Henryk Szlangbaum bra�ł udzia�ł w powstaniu styczniowym, po klêsce którego jest wys�łany na Sybir. Po powrocie do ojczyzny pragnie zbli�ży�Ś siê do spo�łecze�ąstwa polskiego zmienia nawet swoje miejsce zamieszkania. Teraz dopiero pozna�ł prawdziwe oblicze Polaków, przez których nie zosta�ł zaakceptowany. Odepchniêty powraca do swojej dawnej dzielnicy i religii staje siê cz�łowiekiem podejrzliwym.

Najg�łoœniejsze dzie�ło M. Osbrowskiej �śNoce i dnie" ukazujê postacie �żydów w pozytywnym œwietle. �Żydówka Arkuszowa swego czasu by�ła do�żywiona przez pani�ą Ostrze�ąsk�ą. Odwdziêcza siê ona Barbarze, ostrzegaj�ąc j�ą przed planami Kalinickiego dotycz�ącymi sprzeda�ży Serbinowa. Jest do ko�ąca lojalna wobec Barbary. Natomiast Szymszel z Korzy, który wystêpuje w powieœci jest bardzo biedny. Zajmuje siê handlem, wydawa�łoby siê �że najbardziej niepotrzebnych rzeczy. Nie potrafili uprawia�Ś roli. Otrzymuje od Bogumi�ła owies do dosiewania pól, któr�ą marnotrawi. Ale nigdy nie zapomina tego gestu. Odwdziêcza siê po latach, pomagaj�ąc owdowia�łej Barbarze wydosta�Ś siê z miasta. Jest œwiadomy tragedii tysiêcy ludzi, uchodz�ących z miasta, dziêki którym jednak dobrze zarabia. Mówi, �że wola�łby nigdy nie widzie�Ś tych pieniêdzy i tej nêdzy ludzkiej.

Niezwyk�ł�ą oryginalnoœci�ą swych utworów urzeka Bruno Schule. By�ł on prozaikiem i krytykiem literackim wyznania moj�żeszowego. Jego opowiadania podkreœlaj�ą urodê miasteczek �żydowskich. Zgin�ą�ł w getcie jako ofiara holocaustu.

Dzieje kobiety - �Żydówki, która prze�ży�ła piek�ło holocaustu przedstawia Na�łkowska w opowiadaniu �śDwojra zielona". Tytu�łowa bohaterka relacjonuje swe prze�życia wojenne. W 1943 r. straci�ła mê�ża podczas pobytu w getcie ci�ągle ukrywa�ła siê podczas akcji Niemców na strychu. Gdzie pozostawa�ła nawet do czterech tygodni, maj�ąc do jedzenia tylko kilka cebul i kaszê. W noc sylwestrow�ą straci�ła oko, gdy�ż pijani Niemcy urz�ądzili sobie polowanie na �Żydów. Zabili wówczas 65 osób. Sytuacja w jakiej przysz�ło jej �ży�Ś wywo�ływa�ła w niej uczucie lêku i osaczenia. Traktowana by�ła jak zwierzê. Chcia�ła prze�ży�Ś by da�Ś œwiadectwo prawdzie i myœla�ła, �że ze wszystkich �żydów, tylko ona jedna ocala�ła. Dlatego mimo utraty oka, moralna odpowiedzialnoœ�Ś i heroizm losu nakazywa�ły jej walczy�Ś o �życie. Prze�ży�ła holocaust, nie chce jednak oskar�ża�Ś, chce by�Ś œwiadectwem zbrodni. Jej serce zosta�ło wypalone przez prze�życi wojenne. Dlatego jej reakcja jest pozbawiona egzaltacji, wybuchów rozpaczy. Jedynie gesty rozcapirzone palce zakrywaj�ące twarz, s�ą przejawem lêku, tragedii, któr�ą widzia�ła i której sama by�ła œwiadkiem.

Obozy koncentracyjne budowano g�łównie z myœl�ą o programowych mordach na ludnoœci pochodzenia �żydowskiego s�ą tematem opowiada�ą T. Borowskiego. Daje on przyk�łady okrutnego przystosowania, przera�żaj�ącego cynizmu, na jaki mo�że zdoby�Ś siê cz�łowiek moralnie zdeprawowany przez obóz. Autor opowiada�ą przywo�łuje posta�Ś �żyda, który dla urozmaicenia, rozrywki wymyœli�ł nowy sposób palenia zw�łok ludzkich. Inny �Żyd zaœ za ca�łkowicie naturalny uwa�ża za zabicie ka�żdego, skoro nie oszczêdzi�ł nawet najbli�ższej mu istoty �śMój syn krad�ł, to go ci zabi�łem". A moralne warunki stworzone przez okupanta doprowadzi�ły �żyd Bekera do takich odruchów. Pisarz podkreœla zanik uczu�Ś Bekera jego postêpuj�ące zezwierzêcenie. W �śPo�żegnaniu z Mari�ą" autor maluje portret starej �żydówki, która nie doczekawszy maj�ącej tak�że uciec z getta córki i ziêcia, wraca tam dobrowolnie, by z r�ąk oprawców �śumrze�Ś po ludzku".

Czes�ław Mi�łosz w wierszu �śCampo di Fiori" nawi�ązuje do jednego z najtrudniejszych epizodów owych czasów dni zag�łady warszawskiego getta. Poeta w wierszu pos�łu�ży�ł siê kontrastem w ukazaniu obiêtej po�żarem i œmierci�ą �żydowskiej dzielnicy oraz weso�łej muzyki obok krêc�ącej siê karuzeli �śsalwy za murem getta g�łuszy�ła skoczna melodia". Dramat getta rozgrywa siê gdzieœ w g�łêbokim tle, podobnie jak stracenie Giordana Brauna. Ludzie gin�ący za murami byli dla aryjczyków obcy, gdy�ż mówili innym jêzykiem, uznawali inn�ą religie. Mi�łosz w wierszu nawo�łuje innych twórców do protestu przeciwko takiemu traktowaniu ludzi.

O gehennie ludnoœci �żydowskiej opowiada M. Edelman, jedyny ocala�ły przywódca powstania w getcie warszawskim podczas wywiadu z M. Krall. Reporta�ż �śZd�ą�ży�Ś przed panem bogiem" jest dokumentem tamtych dni. Edelman opowiada jak Niemcy mordowali �żydów, wywozili do Treblinki. Nikt nie domyœla�ł siê skutków tej wyprawy. Ludzie myœleli, �że jad�ą do nowej pracy. Przekonywa�ło ich o tym p�łacenie za przejazdy. Podró�żni dostawali chleb i marmoladê. Zachêci�ło to do opuszczania getta rozpoczêcia �śnowego �życia". Wywiad �żydowski usi�łowali przekona�Ś o prawdziwym finale tej wêdrówki, jednak�że ma�ło kto uwierzy�ł. Ludzie byli zbyt zrozpaczeni i przera�żeni tym co dzia�ło siê w getcie. Niemcy wprowadzili numerki na �życie, maj�ące ich posiadaczowi zagwarantowa�Ś prze�życie. Mówi�ło siê tak�że, �że ocalej�ą ci, którzy s�ą w stanie wykaza�Ś siê jakimœ przydatnym Niemcom rzemios�łem. Ale i to okaza�ła siê z�łudne bo w ko�ącu Hitlerowcy przychodzili po wszystkich. Prawdziwy koszmar rozpocz�ą�ł siê po wybuch powstania, kiedy Niemcy podpalali domy. �Żydzi prowadzili walkê do ko�ąca, mimo druzgocz�ącej przewagi faszystów. W getcie zdarza�ły siê przypadki samobójstw pope�łnianych nawet przez ca�łe rodziny. Marek Edelman przeszed�ł przez to piek�ło, ale pozostawi�ło to niezatarty œlad w jego umyœle. Po zako�ączeniu wojny uczy siê medycyny i w ten sposób prowadzi walkê o ocalenie jednostki. Jako lekarz chcê zapewni�Ś ludziom, którym nie mo�że ju�ż pomóc, przynajmniej godn�ą œmier�Ś.

Tragiczne losy swych wspó�łtowarzyszy podzielili tak�że bohaterowie �śPocz�ątku" A. Szczypiorskiego. Henryczek F�ź Chelbuom po ucieczce z getta tu�ła siê wœród aryjczyków i teraz dopiero poznaje swoj�ą innoœ�Ś. Rozumie, �że musi zgin�ą�Ś. Irma w czasie okupacji nie przenosi siê do getta. Jej wygl�ąd zewnêtrzny wogóle nie wskazuje na semickie pochodzenie. Trzykrotnie zmienia mieszkanie i dokumenty. Jest wdow�ą po profesorze rentgenologii, a pustkê po mê�żu wype�łnia porz�ądkowaniem z jego spuœcizny naukowej. Ukrywa siê jako wdowa pod nazwiskiem Marta Magdalena Gostomska. Jednak przypadkowo napotyka Blutmana konfidenta. Trafia na ulice Szucha. Dziêki pomocy przyjació�ł wychodzi z wiêzienia i przyrzeka sobie, �że ju�ż nigdy nie przest�ąpi progu tego gmachu. Tymczasem po wojnie, nie tylko chodzi�ła po tej ulicy, ale nawet pracowa�ła w tym samym budynku. Taki stan rzeczy utrzymywa�ł siê do 1968 r. kiedy to podczas rozruchów na tle rasowym do biura wtargnê�ło trzech mê�żczyzn, którzy kazali jej opuœci�Ś budynek i wyjecha�Ś z kraju. Potem zamieszka�ła w Pary�żu. Czu�ła siê upokorzona �śmia�ła �żal do kraju, któremu przecie�ż tak wiele poœwiêci�ła".

Bronek Lutman to kolejny semicki bohater, który z jednej strony uto�żsamia siê ze swoim narodem, ale za cenê swego �życia wydaje na œmier�Ś swoich wspó�łtowarzyszy.

Los rosyjskiego �Żyda ukaza�ł G. H. Grudzi�ąski w �śInnym œwiecie". Cz�łowiek ów dosta�ł siê do wiêzienia, za to, �że sprzeciwi�ł siê u�żywania skrawków skóry do zelowania butów. Zosta�ł skazany z poragrafu �śza szkodnictwo w przemyœle". Znosi�ł on dzielnie warunki obozowe, bêd�ąc dumny ze swego syna kapitana lotnictwa. Za�łama�ł siê jednak kiedy pokazano mu fotografie syna i zaczêto wmawia�Ś, �że zwyk�ły wiêzie�ą nie mo�że mie�Ś syna w Armii Czerwonej. Grudzi�ąski przytacza równie�ż dzieje �Żyda, którego pozna�ł w wiêzieniu w Witepsku, a po latach spotka�ł go w Rzymie. Cz�łowiek ten przychodzi do Grudzi�ąskiego po rozgrzeszenie, bowiem mia�ł nadzieje, �że autor go zrozumie, bowiem sam prze�ży�ł �łagry. Grudzi�ąski jednak nie potrafi zaakceptowa�Ś jego czynów. �Żyd opowiada mu jak dosta�ł siê do obozu, za odmowê wyjazdu w g�ł�ąb kraju, by�ł bliski ko�ąca, kiedy to z racji wykszta�łcenia przydzielono go do baraku technicznego. Wówczas pod groŸb�ą powrotu do lasu z�ło�ży�ł fa�łszywe zeznanie obci�ą�żaj�ące czterech komunistów niemieckich i tym samym skazuj�ąc ich na œmier�Ś.

Motyw �Żyda przejawia siê w literaturze polskiej, przez ca�ły czas �śod chwili pojawienia siê tej nacji w spo�łecze�ąstwie polskim. Nie zawsze ten obraz utrwalony na kartach ksi�ą�żek by�ł pozytywny. �Żyd zawsze pojawia�ł siê jako wieczny tu�łacz", który nigdzie nie jest witany z otwartymi ramionami. Biblijna wêdrówka �Żydów w�łaœciwie nigdy nie zosta�ła zako�ączona, bo na ca�łym œwiecie znajduje siê tysi�ące �Żydów, którzy jeszcze nie dotarli do Ziemi Obiecanej.