Marcin Michalski
Z.S.S nr 13 Kraków
Terapia behawioralna a autyzm.
Celem niniejszego opracowania jest umożliwienie bardziej świadomego spojrzenia na
propozycję edukacyjną, jaką stanowi terapia behawioralna oraz zachęcenie do zgłębiania tego
interesujÄ…cego tematu.
Nie jest możliwe przekazanie nawet najważniejszej części wiedzy z zakresu tejże
formy terapii, lecz możliwa jest zmiana naszego sposobu myślenia na temat pracy z użyciem
elementów tej metody w odniesieniu do osób z autyzmem. Specyfika ich funkcjonowania,
szczególnie w zakresie interakcji społecznych, komunikacji i wyobraz
ni oraz zakres
problemów w tych sferach sprawiają, że następuje stopniowa weryfikacja istniejących form
pomocy tym osobom. Jeśli kryterium weryfikacji metod stanowić będzie skuteczność, to do
najskuteczniejszych zaliczana jest terapia behawioralna. Przełomowe znaczenie dla jej
rozwoju miało stwierdzenie Ferstera, który odkrył, iż autyzm nie jest beznadziejnym
zaburzeniem, nie rokującym nadziei na poprawę. W ślad za tym odkryciem poszli Lovaas i
Smith, którzy sformułowali główne założenia behawioralnej teorii autyzmu:
1. Terapia behawioralna dzieci autystycznych powinna opierać się na ogólnych prawach
uczenia.
2. Autyzm to nie jeden główny, lecz szereg deficytów rozwojowych, nad którymi należy
pracować.
3. Układ nerwowy osób autystycznych nie pozwala na przyswojenie im wszystkich
bodz
ców z otoczenia, dlatego należy stworzyć im specjalne otoczenie (strukturyzacja).
4. Podejście behawioralne musi opierać się na indukcji, czyli zbieraniu danych i ich
analizie, a nie na domysłach.
Na założeniach powyższych m.in. opierają się ogólne założenia terapii behawioralnej:
1. Zajmuje siÄ™ tym, co widoczne w zachowaniu dziecka.
2. Nad jej przebiegiem czuwa wyszkolony terapeuta.
3. Tłumaczy zaburzenia w rozwoju dziecka  niedopasowaniem układu nerwowego do
wymagań otaczającego środowiska.
4. Jest podejściem całościowym, obejmującym swym działaniem dziecko, jego dom,
szkołę i otoczenie społeczne.
5. Punktem wyjścia jest diagnoza, określająca stan rozwoju dziecka oraz
nieprawidłowości w jego zachowaniu.
6. Na podstawie diagnozy formułuje się cele (krótkoterminowe) i wzmocnienia, będące
podstawą indywidualnych programów terapeutycznych.
7. Używa się jasnych i precyzyjnych terminów, nie dających możliwości różnych
interpretacji.
8. Ważnym elementem jest system wzmocnień, który stosuje się w sposób ściśle
zaplanowany.
9. Kluczową część metody stanowi analiza behawioralna, której celem jest analiza
zarejestrowanych rezultatów oraz skuteczności wybranych dróg postępowania
10. Dużą wagę przywiązuje się do systematycznego dokumentowania wyników pracy
terapeutycznej.
Jak widać, w podejściu tym najistotniejsza jest praca z dzieckiem i systematyczna ocena
jego funkcjonowania. Uwzględniając ograniczenia w dostępie do uszkodzonego wnętrza
osoby z autyzmem, a tym samym problemy z identyfikacją i usuwaniem czynników
wewnętrznych, odpowiedzialnych za problemy tych osób, bierze się pod uwagę innego
rodzaju czynniki. A
atwiejszymi do zidentyfikowania są czynniki zewnętrzne, które po
pierwsze przyczyniły się, a po drugie podtrzymują istniejący problem. Nie pomijając
zatem znaczenia czynników biologicznych, w celu uzyskania pełniejszego obrazu danej
1
osoby, uwzględnia się historię jej uczenia się oraz obecne uwarunkowania sytuacyjne. Na
tej podstawie planuje siÄ™ zmiany w dotychczasowym funkcjonowaniu i rozwija siÄ™ nowÄ…
historiÄ™ uczenia siÄ™.
Kluczową rzeczą w nauce dzieci autystycznych jest to, by potrafiły wykonać proste
polecenia typu: wstań, usiądz
, chodz
do mnie itd. Brak tych podstawowych umiejętności
może utrudnić, a nawet uniemożliwić naukę. Dlatego podstawą jest nauczenie dziecka, jak
się uczyć. Nie bez przyczyny podejście behawioralne, zwane jest intensywnym, gdyż w
maksymalnej liczbie godzin pracy indywidualnej (40-80 godzin tygodniowo!) upatruje siÄ™
klucz do sukcesu. Badania naukowe wykazały, że najistotniejsze są lata nauki przed
szkołą. Wczesna interwencja pozwoli zatem na szybsze nabycie umiejętności i uniknięcie
utrwalenia problematycznych zachowań.
Główne cele terapii behawioralnej:
º% rozwijanie zachowaÅ„ deficytowych
Zachowania deficytowe to zachowania występujące u dziecka z autyzmem zbyt rzadko
lub nie występujące wcale, a które uważane są za prawidłowe i pożądane u zdrowego
dziecka w pewnym wieku i w pewnych okolicznościach ( prawidłowa mowa, okazywanie
uczuć, zabawa zabawkami, itd.).
º%redukowanie zachowaÅ„ niepożądanych
Bez redukcji tych zachowań nie ma mowy o skuteczności terapii. Działanie to opiera się
na: szczegółowym opisaniu zachowania, zmierzeniu jego natężenia, zaplanowaniu i
wprowadzeniu w życie koniecznych zmian oraz na ocenie efektywności wprowadzonych
działań.
º%generalizacja i utrzymanie efektów terapii. Uczenie siÄ™ to nie tylko opanowywanie i
utrwalanie pewnych umiejętności i zachowań, ale także przenoszenie ich na sytuacje
mniej lub bardziej podobne do tej, które wytworzyły te umiejętności, czy zachowania.
Generalizacja następuje wówczas, gdy zachowanie:
1) pojawia się w różnych środowiskach i w obecności różnych osób (np. spokojne
siedzenie w klasie, w domu, w kościele, w obecności innych nauczycieli, rodziców
itd.). Mówimy tu o generalizacji bodz
ca.
2) rozszerza się na wiele pokrewnych zachowań (generalizacja reakcji)
3) utrzymuje się w czasie (trwałość reakcji)
Kwestią, której nie należy pomijać, są zasady postępowania terapeuty behawioralnego
(Geller, 1976) Do jego zadań zalicza się:
1) Ustalenie, co człowiek robi, lub nie, że ma być poddany terapii.
2) Ustalenie, czy można pomóc temu człowiekowi, a jeśli tak, to zdecydowanie, czy
zmiana jego zachowania będzie pożądana dla niego i jego otoczenia.
3) Stwierdzenie, w jakich warunkach i dlaczego pojawiajÄ… siÄ™ zachowania zaburzone i
społecznie aprobowane.
4) Określenie konsekwencji niepożądanych form zachowania, czyli korzyści, jakie
uzyskuje osoba zachowująca się w określony sposób.
5) Sformułowanie celów terapii, a w ramach tego:
º%rozważenie szans na modyfikacjÄ™ tego zachowania
º%wybranie najefektywniejszych technik i procedur
º%ustalenie listy wzmocnieÅ„
º%ustalenie listy zachowaÅ„ alternatywnych do zachowaÅ„ niepożądanych
º%ustalenie ewentualnych zmian w Å›rodowisku pacjenta
6) Określenie metod pomiaru efektów terapeutycznych, wywołanych przez zastosowane
procedury.
2
Wokół metody behawioralnej narosło wiele kontrowersji, a wśród wielu praktyków i
teoretyków cieszy się ona złą sławą. Jako praktyk dostrzegam klika przyczyn tego stanu
rzeczy. Po pierwsze jest to droga forma terapii, lecz patrząc dalekosiężnie, włożone
(szczególnie we wczesną interwencję) środki, są znakomitą inwestycją. Poza nielicznymi
placówkami, działającymi w oparciu o opcję behawioralną, stosuje się tylko wybrane techniki
z zakresu tej metody. Konsekwentne stosowanie jedynie wybranych technik wymaga
tytanicznej pracy i konkretyzmu, co już na początku zniechęca wiele osób. Jako nauczyciele
jesteśmy często niekonkretni, niekonsekwentni, wtłaczamy naszym uczniom niepraktyczną
wiedzę, pozbawiając ich tym samym cennych i użytecznych doświadczeń. Cechuje nas
powierzchowność i niechęć do naukowego podejścia. W codziennej pracy i życiu stosujemy
wiele technik behawioralnych, często nawet nie zdając sobie z tego sprawy. Prowadzenie
działań określanych jako  terapia behawioralna częstokroć nie miało z nią nic wspólnego.
Osoba niedouczona, nawet posiadająca dobre chęci, może wyrządzić uczniowi więcej złego,
niż dobrego. Drugą stroną medalu jest działanie zgodnie z procedurami, jednak mało
elastyczne. Zarówno jeden, jak i drugi czynnik były przyczyną wielu doniesień na łamach
prasy, telewizji oraz internetu, odnośnie nieludzkiego postępowania wobec uczniów w
ramach  terapii behawioralnej .
Dlaczego terapia behawioralna budzi tyle kontrowersji?
- Stawia się jej zarzut gwałcenia podmiotowości dziecka.
- Uważa się, że człowiek jest tu sprowadzony do roli bezwolnego przedmiotu.
- Metodę i techniki behawioralne przyrównuje się do tresury.
- Ścisły podział na ucznia i nauczyciela nie uwzględnia chęci dziecka do udziału w
zajęciach.
- Dopuszcza się możliwość użycia fizycznej interwencji, w przypadku odmowy
wykonania przez ucznia polecenia np. wymuszenie założenia butów.
- Ostry podział na zachowania pożądane i niepożądane powoduje często
koncentrowanie siÄ™ na deficytach ucznia.
- Wyznacza się uczniowi  zbyt prymitywne cele, np.  samodzielnie myje ręce .
- Naraża się dziecko na wykształcenie  zewnętrznego poczucia kontroli .
- Zwraca się do ucznia przy pomocy dyrektyw, żądań, poleceń
- Stosuje się awersyjne środki typu: izolacja, unieruchomienie, hiperkorekcja.
- Terapia ma objawowy charakter. (Wiktorowicz 1999)
Powyższe argumenty mogą być interesującym polem do dyskusji na temat
przedstawionej formy terapii. Dyskusja powinna być jednak oparta nie tylko na rzetelnej
wiedzy, ale i doświadczeniu, którego nie zdobędziemy inaczej, niż poprzez interakcje z
drugim człowiekiem. Zmieniający się system edukacyjny (dotyczy to również terapii osób
z autyzmem), wymusza na nas działania, które w jak najmniejszym stopniu mają nosić
znamiona przypadkowości, domysłu, niedokładności, subiektywizmu. Tak więc, czy
chcemy, czy nie, musimy być po części behawiorystami...
Literatura zalecana
S. Geller. Wybrane zagadnienia z zakresu teorii i praktyki terapii behawioralnej. w : L. Wołoszynowa (red.),
Materiały do nauczania psychologii, seria IV, tom 5, PWN, 1976.
I. Lovaas. Nauczanie dzieci niepełnosprawnych umysłowo. Warszawa: WSiP]. 1993).
J. Kozłowski Zastosowanie teorii uczenia się w terapii małych dzieci z autyzmem. w: Danielewicz, D., Pisula, E.
(red.) Terapia i edukacja osób z autyzmem. Wybrane zagadnienia. Warszawa, 2003
Modele zachowań oraz współpraca z dziećmi autystycznymi C.Maurice (red.), Warszawa 2002.
R.Wiktorowicz. Kierować, czy być kierowanym: Etyczne problemy dyrektywnego i niedyrektywnego podejścia
w terapii dzieci z autyzmem. w: Dziecko Autystyczne, Tom VII nr 1, Warszawa 1999.
3