pr�dkoĘci bliskiej pr�dkoĘci Ęwiat"a,
ASTRONOMIA
Ciąg dalszy ze strony 10
przeobraŻając w plazm�. Zanim paliwo
to zostanie zuŻyte, poch"onie je wir zwa-
Na k"opoty  skanowanie
Galaktyczne fontanny ny dyskiem akrecyjnym, w którym tar-
Rozpoznaniem zapalenia wyrostka
cie bardzo wydajnie produkuje Ęwiat"o
robaczkowego zawsze rządzi przypadek:
Istnieją dowody, Że czarne dziury
i inne rodzaje promieniowania.
jednego na pi�ciu pacjentów poddaje si�
nap�dzają wszystkie kwazary
Nowe zdj�cia z Hubble a wspierają t�
niepotrzebnie kosztownemu zabiegowi
chirurgicznemu, co piąty teŻ chory wraca teori�. Teleskop przyniós" nam pierw-
do domu tylko po to, by poczu� si� gorzej.
wiecące jasnoĘcią bilionów s"oł
c szy wyraęny obraz bezpoĘredniego oto-
Jednak nowa odmiana rentgenowskiej
kwazary są nie tylko najjaĘniejszy- czenia szeregu kwazarów. Ze zdj�� wy-
tomografii komputerowej nazwana FACT
�mi, ale i jednymi z najdalszych nika, Że wi�kszoĘ� tych obiektów, jeŻeli
(focused appendix CT), którą przedstawiono
w grudniu ub. r. na zjeędzie Radiological obiektów obserwowanego WszechĘwia- nie wszystkie, leŻy w centrum jasnych
Society of North America, powinna t� sytuacj�
ta. Astronomowie wymyĘlili teorie wy- galaktyk, nie wy"ączając zwyk"ych galak-
zmieni�. Barwnik wprowadzony do jelita
jaĘniające, co zasila te piekielne machi- tyk spiralnych i eliptycznych. Potwier-
grubego pozwala lepiej uwidoczni�
ny; znajdują si� one jednak tak daleko dza to s"usznoĘ� teorii ob"oków gazo-
wyrostek robaczkowy (niezaleŻnie od tego,
od nas, Że zbieranie dowodów by"o nie wych, poniewaŻ ob"oki gazowe znajdują
czy jest on zakaŻony), a fakt, Że wykonuje si�
skany tylko dolnego prawego kwadrantu
lada zadaniem. Na szcz�Ęcie niedosta- si� w"aĘnie w galaktykach. Ponadto nie-
jamy brzusznej, obniŻa ich koszt o po"ow�
tek danych nie stanowi juŻ problemu. które galaktyki b�dące  Żywicielami
w porównaniu z tomograficznym
Przeglądy nieba przeprowadzone ostat- kwazarów wyglądają tak, jakby zderzy-
badaniem ca"ego brzucha.
nio przez Kosmiczny Teleskop Hubble a "y si� niedawno z inną galaktyką. Te ofia-
przynios"y odpowiedę na pewne pod- ry wypadków mają cechy niespotykane
Ptasi piruet
stawowe pytania dotyczące kwazarów, wĘród bardziej spokojnych galaktyk:
To zdj�cie wykonane przy bardzo krótkim
aczkolwiek uwydatni"y zarazem pew- fragmenty niektórych z nich wydają si�
czasie otwarcia migawki przez Batesa
ne luki w dotychczasowych interpreta- oderwane bądę zniekszta"cone. To rów-
Littlehalesa, biologa
z University of California cjach. Tymczasem badania, w których nieŻ potwierdza teori� ob"oków gazo-
w Los Angeles, pokazuje,
po"ączono moce obserwacyjne radiote- wych, poniewaŻ si"y wyzwalane pod-
dlaczego p"atkonogi
leskopów w róŻnych krajach, dostarczy- czas takich zderzeł
mogą swobodnie
wykonują piruety na wodzie:
"y innych dowodów na to, Że wszystkie wrzuca� ob"oki do  Żerowiska g"odnej
goniąc w"asny ogon,
te brodęce wzbijają do góry kwazary dzia"ają zasadniczo w ten sam czarnej dziury.
pokarm. Littlehales
sposób. Trudniej zrozumie�, dlaczego wi�k-
i wspó"pracownicy
Pomimo swojej kolosalnej jasnoĘci szoĘ� kwazarów kryje si� w wyraęnie nie
zarejestrowali to kinetyczne
obiekty te są nieduŻe; mogą by� nawet zniekszta"conych galaktykach.  Wynik
Żerowanie na filmie,
umieĘciwszy niewielkiego mniejsze od Uk"adu S"onecznego. Do- ten jest w pewnym sensie najbardziej nie-
ptaka w akwarium
minuje pogląd, Że jedynie supermasyw- spodziewany spoĘród tych, które uzy-
zawierającym zabarwioną
na czarna dziura  cia"o do tego stopnia skaliĘmy  zauwaŻa John N. Bahcall
s"oną wod�. Kiedy ptak zaczą" kr�ci�
g�ste, Że nawet Ęwiat"o nie moŻe go opu- z Institute for Advanced Study w Prin-
swe piruety, wida� by"o, jak wznosi si�
Ęci�  potrafi wytwarza� tak wiele ener- ceton (New Jersey). Astronomowie po-
ku niemu wir Ęwiecącego pokarmu.
gii w tak niewielkiej obj�toĘci. Fizycy bieŻnie oszacowali, Że jeĘli zderzenia nie
obliczyli, Że jeŻeli cokolwiek popchnie dostarczą czarnej dziurze duŻych iloĘci
Zbawcze estrogeny
ob"ok gazowy w pobliŻe czarnej dziu- gazu, galaktyki b�dące siedliskiem tych
Neurolodzy odkrywają róŻne sposoby,
ry, gaz ten moŻe zasili� kwazar. Grawi- kosmicznych bestii nie zdo"ają uzupe"-
którymi estrogeny chronią organizm kobiety
przed uszkodzeniami mózgu. Patricia Hurn
tacja czarnej dziury przyspieszy go do ni� paliwa w takim tempie, by utrzyma�
wraz z kolegami z Johns Hopkins University
stwierdzi"a, Że naturalny poziom estrogenów
u samic szczurzych sprawia, iŻ w porównaniu
z samcami są one trzy razy mniej podatne
na uszkodzenia mózgu wywo"ane udarem.
Natomiast Sanjay Asthana z Veterans
Medical Center w Tacoma (w stanie
Waszyngton) wykaza" kompensacyjne
w"aĘciwoĘci tego hormonu w przypadku
choroby Alzheimera. W ma"ej próbie
przeprowadzonej na kobietach w starszym
wieku cierpiących na umiarkowaną demencj�
zastosowanie plastrów z estrogenem
polepszy"o na jakiĘ czas zarówno
koncentracj�, jak i pami�� pacjentek.
Produkcja antymaterii
Potwierdzając wczeĘniejsze rezultaty
uzyskane w CERN-ie, fizycy z Fermilabu
znaleęli w listopadzie ub. r. siedem atomów
antywodoru. Aby wytworzy� antyatomy 
z których kaŻdy zawiera antyproton i pozyton
 przepuszczali wiązk� antyprotonów
przez strumieł
gazu, powodując
tworzenie si� par pozyton elektron i,
rzadziej, pozyton antyproton.
KWAZARY PRZEDSTAWIONE PRZEZ HUBBLE A wyst�pują w galaktykach
Ciąg dalszy na stronie 14 nie zak"óconych (z lewej) i w galaktykach w trakcie zderzania si� (z prawej).
12 �WIAT NAUKI Kwiecieł
1997
BATES LITTLE HALES
HUBBLE SPACE TELESCOPE
dzia"ający na pe"nym gazie kwazar.
Zgodnie z teorią mog"y one raczej wy- ANTY(PO)WAGA
rzuci� z siebie tyle materii, Że sta"y si�
Czy pan jest "osiem?
s"abszymi ęród"ami Ęwiat"a, znanymi ja-
ko galaktyki Seyferta. Michael J. Disney
zasadzie pomys" jest dziecinnie prosty: facet przebiera si� w kostium "osia
z University of Wales w Cardiff dodaje:
Wdlatego, Że nie doĘ� daleko umie rzuca� "ajnem.
 G"owimy si� nad tymi, które wzajem-
No cóŻ, moŻe jednak wypada wyjaĘni�, jak do tego dosz"o. OtóŻ od 20 lat Joel Ber-
nie na siebie nie oddzia"ują.
ger, biolog i zarazem ekolog z University of Nevada w Reno, bada etologi�, ekologi�
Bahcall podejrzewa, Że paliwa do
i biologi� rozrodu ssaków. W ciągu ostatnich dwóch lat szczególną uwag� poĘwi�ca"
tych kwazarów dostarcza jakiĘ ledwo
zaleŻnoĘciom mi�dzy drapieŻnikami a ich ofiarami w otulinie Parku Narodowego Yel-
uchwytny mechanizm, którego Hubble
lowstone i na po"udniowo-Ęrodkowej Alasce.  Celem naszych badał
jest ustalenie,
nie potrafi zanalizowa�. Lepsze wy- co dzieje si� z gatunkami "ownymi w ekosystemach, w których nie wyst�pują duŻe
obraŻenie o tym, jak kwazary i ich ga- ssaki mi�soŻerne  wyjaĘni" Berger grupie reporterów w listopadzie ub. r. w nowojor-
laktyki macierzyste ewoluują w czasie, skim Central Park Zoo naleŻącym do Wildlife Conservation Society, które finansuje je-
przyniosą zdaniem Donalda Schneide- go obecne badania.  Sprawa jest waŻna,
ra z Pennsylvania State University pla- poniewaŻ w wi�kszoĘci regionów Ęwiata
b�dzie ubywa"o, a nie przybywa"o duŻych
nowane badania bardziej odleg"ych
ssaków drapieŻnych.
kwazarów.
Na obu obj�tych badaniami terenach
Pomimo róŻnorodnoĘci galaktyk,
Żyją zwierz�ta, które stanowią ulubiony
w których rezydują kwazary, z obser-
pokarm niedęwiedzi grizli i wilków. Są to
wacji na falach radiowych wynika, Że
"osie. (Jak wida�, powoli zbliŻamy si� do
pewne podstawowe cechy są dla wi�k-
wyjaĘnienia początkowej zagadki.) Gri-
szoĘci tych obiektów wspólne. Obser-
zli i wilki spotyka si� jednak znacznie
wowano juŻ przedtem strugi plazmy
cz�Ęciej na Alasce niŻ w okolicach Yel-
wydobywające si� z pr�dkoĘciami bli-
lowstone. Ma to oczywisty wp"yw na lokalną populacj� "osi. Jeszcze sto lat temu
skimi pr�dkoĘci Ęwiat"a z  biegunów
na terenie Jackson Hole w rejonie parku Yellowstone "osie naleŻa"y do rzadkoĘci,
kwazarów  radiowo g"oĘnych  emi-
dziĘ natomiast Ęwietnie si� tam rozwijają. W Jackson Hole kaŻdego roku przeŻywa
tujących silnie na falach radiowych i sta-
90% "oszaków, podczas gdy na Alasce tylko oko"o 35%. Dla "osi z Yellowstone na-
nowiących 10% ca"ej populacji. Jedynym
sta"y dobre czasy.
wyobraŻalnym ęród"em strug plazmo-
Berger postanowi" wobec tego ustali�, w jakim stopniu te dobre warunki wp"ywa-
wych jest dysk akrecyjny wokó" czarnej
ją na zachowanie "osi: czy zwierz�ta, na które rzadziej teraz polują drapieŻniki, mo-
dziury, ale poniewaŻ do tej pory nie za- gą z czasem zapomnie� o bodęcach ostrzegających przed niebezpieczeł
stwem?
uwaŻono takich strug wychodzących Wraz ze swymi kolegami odtwarza" zarejestrowane na taĘmie odg"osy wydawane
z kwazarów  cichych radiowo , niektó- przez drapieŻniki na róŻnych terenach zamieszkiwanych przez "osie.  W Wyoming
"osie nie reagowa"y na g"osy wilków  mówi Berger.  Na Alasce reagują: Żerują
rzy astronomowie przypuszczali, Że te
mniej wi�cej o po"ow� krócej. Innym sygna"em ostrzegawczym powinien by� zapach.
stanowiące wi�kszoĘ� kwazarów obiek-
Chcąc sprawdzi� reakcj� "osi na tego rodzaju sygna", Berger pos"uguje si� moczem
ty dzia"ają inaczej. Teraz jednak bada-
i "ajnem drapieŻników, mającymi wyjątkowo silny zapach.
cze z University of Maryland i z Max-
Zdobycie "ajna nie nastr�cza wi�kszych trudnoĘci, trzeba po prostu chodzi� po
-Planck-Institut f�r Radioastronomie
okolicy i cierpliwie zbiera� odchody grizli i wilków. Znacznie trudniejsze jest pod-
w Bonn znaleęli Ęlady strug plazmy wy-
rzucenie ich doĘ� blisko "osi, tak by moŻna by"o systematycznie obserwowa� ich
dobywających si� prawie z pr�dkoĘcią
reakcj� na zapach. Do "osia nie sposób podejĘ� ot tak sobie, z marszu. Są to zwie-
Ęwiat"a z kwazarów radiowo cichych.
rz�ta duŻe, niebezpieczne i p"ochliwe. Pozostaje wi�c tylko daleki celny rzut. Ber-
Badane kwazary klasyfikowano uprzed-
ger oczywiĘcie wpad" na ten pomys".  W college u gra"em troch� w baseball  mó-
nio jako cz"onków ma"ej grupki  ra-
wi 44-letni dziĘ naukowiec  i nadal rzucam w miar� celnie. Ale niestety nie doĘ�
diowo poĘrednich , lecz z nowych ob-
daleko. PróbowaliĘmy pos"uŻy� si� procą  t"umaczy  lecz bez wi�kszych efek-
serwacji wynika, Że ich niespotykane
tów; w ten sposób nie moŻna przerzuci� dostatecznej iloĘci "ajna. UŻywaliĘmy co-
w"aĘciwoĘci spowodowane są skiero-
raz d"uŻszych proc, ale miotaniu towarzyszy"y wtedy efekty dęwi�kowe. Nadal nie
waniem strug plazmowych wprost w
rozwiązany by" problem, jak podrzuca� mocz.
naszą Galaktyk�.
Bergerowi, który nie mia" ochoty eksperymentowa� z katapultami, czy raczej ka"o-
Zdaniem Heino Falcke z University
pultami lub moŻe "osiopultami, nie pozosta"o nic innego jak tylko zastosowa� dobrze
of Maryland najnowsze dane radiotele- znaną strategi�: jeĘli nie potrafisz pokona� przeciwnika, przy"ącz si� do niego. Projek-
skopowe  ukazujące radiowo ciche tant kostiumów do Gwiezdnych wojen wykona" dla biologów specjalny strój "osia.
kwazary ze strugami o podobnych ce- Wygląda on niezbyt powaŻnie i kojarzy si� nam nieodparcie z dwójką ludzi, którzy
chach co kwazary radiowo g"oĘne  w tym przebraniu wybierają si� na zabaw� w Ęwi�to Halloween, ale "osiom, które
wzrok mają s"aby, Żywo przypomina ich pobratymca. Dowcip w tym, Żeby w "osim
wskazują, Że  prawdopodobnie wszyst-
przebraniu podejĘ� do prawdziwego zwierza, podrzuci� mu troch� "ajna drapieŻnika,
kie tego typu obiekty mają bardzo po-
nie da� mu si� pokry�, po czym oddali� si� krokiem godnym a niespiesznym. Wst�p-
dobne silniki . Sądzi on, Że ten sam pod-
ne próby z kostiumem wykaza"y, Że na "osiach nie robi on najmniejszego wraŻenia,
stawowy mechanizm nap�dza takŻe
natomiast  jak twierdzi Berger  bizony na jego widok ucieka"y, gdzie pieprz roĘnie!
galaktyki Seyferta. Wiele kwestii pozo-
MoŻe dlatego, Że mają lepszy wzrok, a moŻe po prostu nie czują sympatii do "osi.
staje jednak nie rozstrzygni�tych. JeĘli
JeĘli wszystko posz"o zgodnie z planem, to zapewne Berger wraz ze swą Żoną,
radiowo ciche i radiowo g"oĘne kwaza-
a zarazem koleŻanką po fachu Carol Cunningham, sp�dzili w tym kostiumie znacz-
ry rzeczywiĘcie wyposaŻone są w ten
ną cz�Ę� zimy. (Warto zauwaŻy�, Że towarzyszka zajmuje miejsce z ty"u.) Gdy za-
sam mechanizm, to wyjaĘnienie powo-
pytano Bergera przed wyjazdem na zachód, czy nie obawia si� o ich bezpieczeł
-
dów róŻnic je dzielących jest teraz chy-
stwo, odpar" po prostu:  I to bardzo.
Steve Mirsky
ba  jeszcze wi�kszą zagadką  mówi.
Tim Beardsley
�WIAT NAUKI Kwiecieł
1997 13
MICHAEL CRAWFORD