Antyk




Antyk XIX wiek
pne do V wieku naszej ery.

Babilon:
2000 pne, �Gilgameusz i Eunmalisz"

Grecja:
a) epika- Homer, rapsodowie, oidowie- śpiewacy

b)
liryka- Symonides, Tyrtejos, Safona, Tespis

c)
dramat- Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Arystoteles

d)
filozofia- Sokrates, Arystoteles, Zenon z Kition
(stoicyzm)

Rzym:

a)
literatura: Wergiliusz, Horacy, Owidiusz

b)
filozofia: Seneka, Marek Aureliusz

Okresy
rozwoju poezji i literatury:


Literatura
grecka:



archaiczny
IX - V wiek pne
klasyczny
V - III wiek pne
hellenistyczny
III pne - 0 ne
rzymski
I - II wiek
chrześcijański
II - V wiek


inny
podział:


VIII
wiek pne - epika
VI-V
wiek pne - liryka
V
wiek pne - dramat
IV
wiek pne - wielcy filozofowie
III
wiek pne - epigram


2.
Literatura rzymska


archaiczny,
cyceroński,
augustowski,
cesarski,



Mit
- opowieść wyjaśniająca w postaci alegorycznej i
symbolicznej zjawiska natury, lub życia ludzkiego
zgodnego z wierzeniami w dawnych religiach pogańskich.


-jest
opowieścią o stałej warstwie fabularnej i wyrażającej
wierzenia danej społeczności . Wyrażają: lęk, niepokój,
radość.

Funkcje
mitu:


poznawcze,
związane z wyjaśnieniami zjawisk przyrody
światopoglądowe,
były podstawą do wierzeń religijnych
sakralne,
informowały o powiązaniach bóstw i obrzędach.


Rodzaje
mitów:


teogoniczne
- opowiadające o bogach
antropologiczne
- o człowieku
genealogiczne
- o rodach królewskich
kosmogeniczne
- o powstaniu świata
eschatologiczne
- o pośmiertelnych losach człowieka
archetyp
- mity podające wzory zachowań i postępowania


Bohaterowie
mitów:

bogowie,
półbogowie, ludzie, demony, herosi

Forma
mitów wyraża się przez metafory, alegorie i symbole.

Pojęcia
etymologiczne i bohaterowie mitów:

Achilles-
wojownik walczący pod Troja, odporny na rany dzięki kąpieli w
Styksie; pięta Achillesa- w przenośni słaby punkt, Achilles
ginie postrzelony w piętę, która nie była pomoczona wodami
Styksu (za nią trzymała go matka).

Pandora-
jedna z bogiń, trzymała w swojej puszcze wszystkie smutki
świata; oznacza miejsce pełne nieszczęścia.

Herkules-
bohater, za zabicie dzieci skazany na 12 prac; oznacza
herkulesową siłę.

Ariadna-
córka Minosa, uratowała życie Tezeusza, dając mu za radą
Dedala nić, którą znaczył drogę z labiryntu; oznacza sposób
wyjścia z kłopotów.

Augiasz-
król, posiadał olbrzymią stajnię, z której od 30 lat nie
usuwano nieczystości; Herkules przepuścił przez ową stajnie
potok i wyczyścił wszystko w jeden dzień; oznacza symbol
nieusprawiedliwionej buty.

Penelopa-
miała córkę, która została strącona do Tartaru,
została tam żoną Hadesa. Penelopa uprosiła bogów i Kora
wyszła z podziemi. Jednak przedtem zjadła kilka nasion granatu
i na 3 miesiące musi powracać do swojego męża. Wtedy na Ziemi
panuje zima.

Prometeusz-
ukradł z rydwanu boga słońca Heliosa promyk i zaniósł go
ludziom. Za karę codzienne sęp wyjada mu wątrobę a w nocy ona
znowu odrasta. Oznacza heroiczne poświęcenie.

Ikar-
syn Dedala, w ucieczce z Krety wykorzystał skrzydła
ptaków; zginął bo wbrew poleceniom ojca wzniósł się za
wysoko; oznacza pęd do wiedzy, bunt...

Nike-
bogini zwycięstwa.

Chaos,
Uranos, Gaja, Okeanos, cyklopi, Kronos, Reja, Dzeus, Hades,
Posejdon, Hera, Demeter, Hestia, Hektor,...

Homer- poeta
grecki; żył w VIII wieku pne; pochodził prawdopodobnie z Azji
Mniejszej; przypuszczalny twórca �Iliady" i �Odysei".

Epos-
najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z ludowych podań o
legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej
przeszłości; są to dłuższe utwory, najczęściej źródłem
eposy były mity, podania i baśnie.

Wyznaczniki
eposu homeryckiego:


zobrazowanie
życia narodu na tle ważnego momentu w dziejach tej
zbiorowości
Herosi
jako czołowe postacie w twórczości Homera
obfitość
scen batalistycznych
akcja
eposu dzieje się na planie boskim i ziemskim
postępowanie
bohaterów uzależnione od woli bogów
złożoność
kompozycji: wielowątkowość, epizody..
patetyczny
uroczysty styl
inwokacja
na początku eposu
mnogość
porównań homeryckich.



�Iliada"(spisana
w IV wieku pne, jest epopeją bohaterską):




Achilles
�szybkonogi"
Hektor
�mężny"


mściwy,
porywczy, uparty, dumny, nieustępliwy, gniewny, dziki,
zacięty, pewny siebie, okrutny, nieuczciwy, oddany
przyjaciel
odważny,
szlachetny, kochający, potrafił opanować lęk, wybrał
postawę odpowiedzialności za swoje czyny, walcząc tak
jakby mógł odmienić swój los, umiał pogodzić się z
losem



Obydwaj
znają swoje przeznaczenie; wiedzą, że czeka ich rychła
śmierć. Cechuje ich męstwo i odwaga, waleczność, troska o
honor i pragnienie sławy pośmiertelnej.

O
wyniku pojedynku decyduje nie osobiste męstwo, ale przeznaczenie
�los Hektora dobiegł swego kresu"


�Odyseja"(połowa
VIII, epopeja przygodowa): przedstawia
dziesięcioletnią tułaczkę Odysa wracającego spod
Troi po skończonej wojnie. Odys zwiedza wiele
egzotycznych krajów, przeżywa moc niezwykłych
przygód, zanim dzięki swej mądrości i pomocy bogini
Ateny, będzie mógł wrócić do swej ojczystej Itaki i
do czekającej go wiernej żony, Penelopy; retrospekcje,
topos wędrówki


Arystoteles pomysłodawca
dramatu satyrowego.


1.
Poezja jest sztuka naśladowczą, nie wytwarza bowiem
przedmiotów realnych, lecz tylko ich słowne podobieństwo.


W
poezji istnieją rozmaite gatunki, które różnią się
ze względu na sposób naśladowania.
Poezja działa
na odbiorcę nie dlatego, ż e przedstawiane przedmioty
są odpowiednikami rzeczywistości, lecz dlatego, że
sposób ich przedstawienia rozbudza emocje odbiorcy.


Sofokles
496- 406 pne;
tragediopisarz grecki, 120 sztuk, zachowało się 7;
najważniejsze �Antygona", �Król Edyp", �Elektra";
zwrócił uwagę na przeżycia bohaterów:


bohaterowie
ze sfer królewskich a nawet bogowie
czystość
gatunku literackiego, dialog jako wyznacznik dramatu
udział
brali wyłącznie mężczyźni na koturnach i w maskach
koryfeusz-
przewodnik chóru, ubrany w kozie skóry
w
VII wieku pne Arion z Metyny nadaje cechy formy lirycznej


Cechy
dramatu (od drama - dziać się) antycznego:


podział
na epizodiony i stasimony
determinacja
przez przeznaczenie
pieśni
kultowe zwane dytyrambami (na cześć Dionizosa)
kult
Dionizosa- boga winnej latorośli


1.
Rzędy w teatrze były przeznaczone dla kapłanów boga


Dionizje
- zabawy, 1. Dzień obchody, 2. Konkurs dytyrambiczny,
3,4,5 tetralogia (3 tragedie i 1 dramat satyrowy)
teatry
znajdowały się koło miejsc kultu



twórcy:
Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Heraklit z Efezu
(budowa dramatu),Tespis,


Wyróżniki
dramatu:


pojęcie
tragizmu- polega na skłóceniu dwóch różnych racji,
nie możność rozstrzygnięcia tragicznej winy (Kreon)
determinacja
losów ludzkich (przeznaczenie)
w
dramacie brak narratora a akcja rozgrywa się za pomocą
dialogu
stosowanie
udźwiękowienia
tekst
zasadniczy i poboczny (didaskalia)
wyobrażalnym
czasem, w którym ujęte są wydarzenia dramatu jest czas
teraźniejszy
budowa
akcji: ekspozycja, akcja, punkt kulminacyjny, perypetia,
rozwiązanie


Rola
chóru:


komentował
wydarzenia na scenie, dialogi i monologi
chór
nie wpływał na zmianę i rozwój akcji



�Antygona":



Prolog-
rozmowa dwóch sióstr- ekspozycja dramatu (dialog)

Parodos-
chór starców tebańskich, pieśń na wejście, radość z
odparcia wroga.

Epizodion
I - scena dialogowa, Kreon ogłasza wydany przez siebie zakaz
grzebania ciała; wejście strażnika i informacja o pogrzebaniu
ciała Polinejkesa przez nieznanego sprawcę (ciało jego brata
walczącego po stronie Teb zostało pochowane).

Stasimon
I - pieśń chóru; pochwała ludzkiego rozumu, który może
ujarzmić przyrodę, nie może pokonać śmierci.

Epizodion
II - wzrasta napięcie dramatyczne, strażnik przyprowadza
Antygonę, która pochwycił na grzebaniu ciała poległego
brata.

Stasimon
II - wypowiedz chóru na temat tragicznego losu rodu Labdakidów.

Epizodion
III - Hajman prosi o łaskę dla Antygony.

Stasimon
III - chór sławi potęgę Erosa.

Epizodion
IV - chór odprowadza Antygonę do lochu śmierci

Stasimon
IV -

Epizodion
V - pojawienie się Tyrezjasza

Stasimon
V - pieśń chóru na cześć patrona Teb

Exodos-
Zwiastun wchodzi z wiadomością o samobójstwie syna, który na
wieść o śmierci Antygony odbiera sobie życie. Kreon dowiaduje
się, że Eurydyka popełnia samobójstwo.

1. Konflikt
tragiczny w �Antygonie":


Kreon
reprezentujący prawo świeckie, interes państwa i
zbiorowości oraz racje rozumu, społeczeństwo
Antygona
reprezentująca prawo boskie i religijne oraz uczucia,
jednostka



Dysproporcje
między winą tragiczną a karą:



przyczyna
śmierci Antygony był jej protest przeciwko prawu
państwowemu, protest podjęty w imię prawa boskiego i
miłości do brata
wina
tragiczna Kreona wypływa z ograniczonego charakteru praw
jednostki i z mniemania o nieograniczonej władzy
smierć
trojga bohaterów i beznadziejne życie czwartego


Wergiliusz 70 -19
rok pne - syn zamożnego garncarza, protektorat mecenasa
Oktawiana Augusta, rozwinął swoje zdolności twórcze; na
nagrobku ma napis:

�opiewałem
pastwiska, wieś, wodzów"


bukoliki
(sielanki z życia pasterzy), georgiki ( poemat o
rolnictwie)
�Eneida"
(epopeja na wzór Homera)


Horacius
(Horacy) 65 pne w Wenuzie - 8
ne pod Rzymem; syn wyzwolonego niewolnika, studiował w Rzymie i
Atenach, po czym walczył w armii Brutusa; bitwa pod Filipi; był
wyższym urzędnikiem, początkowo miał mecenasa (Oktawian
August) dzięki poparciu Wergiliusza; pierwsze utwory satyryczne
później liryczne; napisał: �Sztuka poetycka", jako liryk
podejmował tematy o miłości, wesołych biesiadnikach,
przyjaźni, ojczyźnie oraz refleksje filozoficzne . Oparł się
na filozofii Epikura i stoików - mistrz satyry.

O
co poeta prosi Apollina:


o
zdrowie i natchnienie
o
łagodną starość
o
dorobek literacki
o
mądrość
o
umiejętność cieszenia się z tego co się posiada



Oda:
�Exegi monumentum aere perennius"
utwór
opowiada o twórczości poetyckiej
przekonanie,
że po śmierci autora jego dorobek literacki przetrwa
wieki
związek
pomiędzy poezją Horacego o poezją grecką i uznanie
jej zwierzchności
poeta
jako wychowawca, odgrywający ważna rolę w historii i
nieśmiertelnego poprzez swoją twórczość
�pomnik
ze spiżu"- symbol trwałości dla potomnych
�nie
wszystek umrę" - przekonanie o sławie
pośmiertelnej


�Biblia" - jest
wyrazem monoteizmu


Pojęcie
słowa:



bibilion
= księga
bibilios
= łodyga papirusowa



Biblia
składa się ze:



Starego
Testamentu XIII - I wiek pne
Nowego
Testamentu 51 - 96 rok ne



Biblia
jest trójjęzyczna:



grecki
staro-hebrajski
aramejski



Autorzy
Biblii; ST: Salomon, Mojżesz, Dawid, anonimowe, NT: Jan,
Marek, Łukasz, Mateusz
Przekłady:



Septuaginta
(na język grecki) w Aleksandrii, obejmował ST, III - II
wiek pne
Wulgata
przekład św. Hieronima, IV wiek ne, po soborze
trydenckim wykładnia oficjalna



Przekłady
polskie:



Katolickie
Biblia
królowej Zofii, zwana szaroszpatacką, XV wiek
Biblia
Leopolity, 1561
Biblia
Jakuba Wujka, NT 1593, całość pośmiertelnie w 1599
Innowiercze
Biblia
Brzeska, kalwińska, 1563
Biblia
nieświeska, Szymona Budnego, ariańsko-socyniańska,
1572
Biblia
gdańska, luterańska, przekład przy współpracy
kalwinów i braci czeskich, 1932
Biblia
Tysiąclecia, tłumaczona z języków oryginalnych, 1965



Gatunki
w Biblii: hymny, psalmy, poematy, przypowieści, eposy,
kazania, modlitwy, dialogi filozoficzne, listy, kroniki


�Księga
Rodzaju"- opis kolejnych czynności Boga - Stwórcy w
ciągu 6 dni.


ziemia,
niebo, światłość, ciemność, dzień, noc
woda,
ląd, niebo, morze, rośliny
drzewa
owocowe
gwiazdy,
czas
zwierzęta
człowiek


�Księga
Hioba" - autorstwo anonimowe; miejsce powstania Judea;
akcja w Adonii; układ:


prolog
- prozatorski
poemat
- 6 części



opisuje
związek pomiędzy Bogiem a człowiekiem
Hiob
jako symbol wiary nigdy nie przemijającej



Monolog
i dysputa z przyjaciółmi:



Elitoz
z Temanem
Bilbob
z Szumachem



Poemat
o mądrości i monolog Hioba
Mowy
Boga - Eliasz i prozatorski epilog
Arystotelowska
koncepcja losów:



zmienność
perypetii czyli od cierpienia do radości
cierpienie
wyzwala heroizm, jest sensowne



Postawa
Hioba jako lekcja godności ludzkiej, wierności Bogu,
cierpliwości i godności, oraz winy człowieczej i
odpowiedzialności.


Hiob
przywrócony do dawnego stanu, żyje w dostatku, wśród
potomstwa. Stał się symbolem cierpienia oraz katastrofy,
tragedii i nieszczęścia. Dzieje Hioba są też symbolem
ludzkiego heroizmu i cierpienia jako nieodzownego elementu życia
i określenia pełni człowieczeństwa. Cierpienia uszlachetnia
człowieka, pozwala zrozumieć innych (wątki u romantyków i
poetów okupacyjnych.

�Księga
Psalmów"

Psalm
to utwór poetycki o charakterze modlitewno-hymicznym; psalmy
zbudowane są z wersetów a werset to całość treściowa
zbudowana z dwóch lub trzech członów.

Wyróżniamy
psalmy: błagalne, dziękczynne, pochwalne, filozoficzne,
mądrościowe,...


Psalm
IIX
człowiek
jako �władca nad dziełami rąk Twoich"
człowiek
kochany jest przez Boga, �niewiele mniejszy od
niebieskich mocy"
pochwała
świata stworzonego przez Boga


Przypowieści
biblijne - przysłowie, maksyma, aforyzm; utwór narracyjny o
treści pouczającej; ubogi w postacie, zdarzenia i realia,
mający jednak ukryte znaczenie alegoryczne, symboliczne,
odnoszące się do ogólnych prawideł egzystencji człowieka,
ludzkich postaw, wobec przypadków życiowych.


�O
Siewcy" - opowiada o rolniku, który sieje zboże.
Gdy ziarno upadnie na niegościnny grunt to nie
wzrośnie. Ziarno porównane jest do wiary. Kiedy ono
stąpi na człowieka o czystym sercu, w pełni się
rozwinie i wyda swoje owoce.
�O
synu marnotrawnym" - pewien człowiek miał dwóch
synów, jednak młodszy zabrał swoją część majątku
i stracił ją żyjąc rozrzutnie. Gdy powrócił do
ojca, ten przyjął go jak zmartwychwstałego. Drugi syn
oburzył się, że jego nie traktuje podobnie. Syn jest
symbolem człowieka, który błądzi a jednak odnajduje
wiarę i receptę na dobre życie.
�O
miłosiernym Samarytaninie" - pewien Żyd został
napadnięty przez zbójców, którzy go pobili i
ograbili. Drogą na której leżał przejeżdżało
dwóch Żydów; między nimi był rabin; nie pomogli
napadniętemu... Dopiero samarytanin pomógł mu i
zapewnił pieniądze na najbliższy czas. Miłosierny
samarytanin jest symbolem człowieka, który nawet wrogom
udziela pomocy.


�Księga
Koheleta"

�wszystko
marność i gonienie za wiatrem ( venitas venitatum et
venitas)"

-podejmuje
motyw rozważań na temat życia człowieka jego szczęścia i
egzystencji. Mottem księgi jest powyższy cytat. Człowiek jest
istota kruchą i przemija, podczas gdy Ziemia trwa wiecznie.
Prawo przemijania powoduje, że człowiek nie zaznaje
szczęścia, a życie jest tylko �gonieniem za wiatrem"

�Apokalipsa
św. Jana" powstała w latach 94 - 96 ne za panowania
cesarza Dominicjana; wzorowana na wcześniejszych tekstach
Ezechiela, Daniela i Zachariasza - z greckiego apokalypssos -
objawienie, odsłonięcie; to szczególny rodzaj opowieści
biblijnej opisującej tajemnicę czasów ostatecznych. W NT jest
ostatnią księgą Biblii, zamykającą całość historii
świętej. Katastrofizm; obraz kresu ludzkości, sąd boży,
śmierć...