dr Anna Piekarska
The University of Southern Queensland, Australia
Przemoc, kary cielesne i krzywdzenie dzieci
Artykuł prezentuje wyniki ważniejszych prac badawczych i debat konceptualnych, doty-
czących opisu, analizy i wyjaśniania zjawiska przemocy wobec dzieci, krzywdzenia dzie-
ci, a w szczególności problemu stosowania kar cielesnych.
Ważnym celem tej pracy jest również zasygnalizowanie takich obszarów w badaniach
nad przemocą i karami fizycznymi, które nadal wymagają pogłębionych analiz, zastoso-
wania nowych podejść teoretycznych i metodologicznych oraz podjęcia bardziej syste-
matycznych, zakrojonych na szeroką skalę, międzykulturowych studiów zagadnienia.
Wprowadzenie
Badania nad przemocą wobec dzieci Socjologiczno-prawne oraz etyczne
mają stosunkowo długą historię, zapocząt- aspekty stosowania kar cielesnych wobec
kowaną naukowym opisem  syndromu dzieci stanowią w badaniach empirycz-
dziecka maltretowanego , wprowadzonym nych nie mniej ważny, a zarazem niezwy-
do literatury medycznej przez Henry ego kle interesujący nurt dociekań. Podstawo-
Kempe (Kempe 1962). wym pytaniem, na jakie próbuje się tutaj
Choć od tamtej pory zgromadzono dużą znalez
ć odpowiedz
, to pytanie o ustalenie
wiedzę empiryczną na temat uwarunkowań, granicy pomiędzy tak zwaną  dopusz-
rozmiarów oraz skutków przemocy wobec czalną karą fizyczną a jej nadużyciem,
dzieci, problematyka kar cielesnych wydaje w niektórych przypadkach kwalifikowa-
się obszarem, który nadal wymaga inten- nym jako przestępstwo (Andrejew 1964;
sywnych, wielodyscyplinarnych studiów. Czumbil, Hyman 1997). Badania w tej
Problemy diagnozowane w psycholo- dziedzinie jednoznacznie pokazują, że usta-
gicznych badaniach nad stosowaniem kar lenie takiej granicy zawsze bazuje na ar-
cielesnych można sprowadzić do trzech bitralnej ocenie, wynikającej z kontekstual-
podstawowych zagadnień: nej analizy przypadku. Oznacza to, że zo-
1) konceptualnych modeli rodzicielstwa biektywizowana regulacja prawna  do-
(czy i jaki model rodzicielstwa wyja- puszczalności zastosowania kary fizycznej,
śnia skłonność rodziców do fizyczne- jak też jej natężenia  w praktyce nie jest
go karania dzieci?); wykonalna (Winiarz 1973). Nieprecyzyjna
2) wychowawczej skuteczności kar ciele- formuła prawna nadająca rodzicom czy
snych (czy i w jakim stopniu stosowa- opiekunom prawo fizycznego karania
nie kar fizycznych optymalizuje sku- dziecka i pozostawiająca im swobodną
teczność wychowawczą?); interpretację okoliczności użycia kary oraz
3) skutków  bezpośrednich i odległych jej natężenia, nie tylko nie chroni w wystar-
stosowania kar cielesnych (jakie są bez- czającym stopniu dobra i bezpieczeństwa
pośrednie, a jakie odległe skutki fizycz- dziecka, ale wręcz naraża je na bycie
nego karania w dzieciństwie?). skrzywdzonym fizycznie oraz emocjonalnie.
1
Piekarska / Przemoc, kary cielesne i krzywdzenie dzieci
Tymczasem wyniki niemal wszyst- prowadzącego do fizycznego oraz emo-
kich badań nad przemocą wobec dziec- cjonalnego skrzywdzenia dziecka, ale
ka czy karami fizycznymi jednoznacz- też do zaakceptowania przemocy fi-
nie wskazują na ich znaczne, negatyw- zycznej i w konsekwencji praktykowa-
ne konsekwencje. Dotyczą one nie tylko nia kar fizycznych w stosunku do wła-
bezpośredniego ryzyka  nadużycia kary, snych dzieci.
Dyskusje wokół definicji
Analiza problematyki kar cielesnych Poważne spory budzi też problem
wymaga wyboru kontekstu teoretycznego cierpienia  skutku aktu przemocy, jako
oraz przyjęcia ustaleń terminologicznych. definiującego kryterium. Wiele aktów
Wydaje się, że najbardziej właściwym bę- przemocy z intencją spowodowania bólu
dzie ulokowanie kar fizycznych w obszarze w istocie go nie powoduje, podczas gdy
badań nad przemocą w rodzinie, w szcze- szereg czynów nie mających takiej inten-
gólności w obszarze badań dotyczących cji może doprowadzić do doświadczania
krzywdzenia dziecka. przez ofiarę cierpienia. Z tego powodu
kryterium skutku (cierpienia) jest często
Agresja, przemoc i kary fizyczne
odrzucane w definicjach przemocy i za-
 Przemoc jest definiowana jako akt stępowane intencją (lub postrzeganą in-
przeprowadzony z intencją (lub perce- tencją) zadania cierpienia.
powany jako intencjonalny) zadania cier- W badaniach nad przemocą w rodzi-
pienia fizycznego innej osobie (Gelles, nie unika się zastępowania terminu
Straus 1979).  przemoc terminem  agresja (Stein-
Cierpienie fizyczne może przebiegać metz, Straus 1973). Uważa się bowiem,
na kontinuum od słabego bólu (np. klaps) że przemoc to także kary cielesne prakty-
do bólu ekstremalnego (np. ciężkie lanie). kowane intencjonalnie w wychowaniu
Intencja zadania bólu może wynikać dzieci i nie zawierające intencji szko-
z różnych przyczyn czy pobudek. W przy- dzenia (co jest elementem definicji  agre-
padku stosowania klapsów rodzic może sji ), za to w oczywisty sposób motywo-
chcieć dyscyplinować dziecko lub uchro- wane intencją zadania cierpienia czy bólu
nić je przed niebezpieczeństwem. Ro- fizycznego. Niektórzy autorzy (Gelles,
dzic może ciężko pobić dziecko np. dla- Straus 1979) proponują wręcz zastępo-
tego, że próbuje ono bronić się przed je- wanie terminu  agresja fizyczna termi-
go przemocą. nem  przemoc , ponieważ określane tym
Kryterium intencjonalności przemocy, mianem zachowania posiadają unikalną
podobnie jak agresji, jest powodem naj- charakterystykę, taką jak intencja zada-
poważniejszych sporów dotyczących de- nia bólu czy cierpienia fizycznego, ale
finiowania tych zachowań (Frączek 1986). niekoniecznie motyw czy intencję zaszko-
Wynikają one z faktu, że intencja oraz dzenia ofierze.
motyw są przypisane do aktu przez osobę W badaniach nad przemocą czy ka-
realizującą ten akt lub przez osoby obser- rami fizycznymi wobec dzieci, zagad-
wujące akt w trakcie jego przebiegu albo nienia definicyjne, prezentowane powy-
już po jego ustaniu. Aby rozwiązać pro- żej, odgrywają znaczącą, jeśli nie klu-
blem intencjonalności zadania cierpienia, czową rolę, szczególnie gdy próbuje
w definicji przemocy często dodaje się, że się nie tylko opisywać przemoc wobec
jest to  zachowanie postrzegane jako ma- dziecka, ale też zrozumieć jej psycholo-
jące taką intencję . giczne mechanizmy.
2
Piekarska / Przemoc, kary cielesne i krzywdzenie dzieci
Kary cielesne a krzywdzenie dziecka
Przyjęto powyżej, że kary cielesne z defi- cjonalności czynu oraz jego negatyw-
nicji traktować należy jako przemoc rodzi- nych skutków.
ców czy opiekunów wobec dziecka. Warto W przypadku kar cielesnych mamy
zatem przyjrzeć się, w jaki sposób upraw- do czynienia zarówno z intencjonalnym
niomocniona przemoc wobec dziecka (kary działaniem (intencją zadania bólu fizycz-
fizyczne) widziana jest z teoretycznej per- nego i cierpienia psychologicznego), jak
spektywy zagadnień krzywdzenia dziecka. też z negatywnymi skutkami tego działa-
Najogólniej mówiąc, krzywdzeniem nia (bezpośredni skutek w formie bólu
dziecka nazywamy intencjonalne akty, i cierpienia, a często także zranienia, oraz
zachowania (bądz
ich brak), które po- potencjalne negatywne konsekwencje dla
wodują bądz
mogą spowodować szko- dobra, rozwoju i zdrowia dziecka).
dy dla dobra, rozwoju czy zdrowia dziec- Oczywiste jest zatem, że w świetle de-
ka (Gil 1970; Kempe, Kempe 1981; Pie- finicji  krzywdzenia kary cielesne są for-
karska 2000a). Jak wynika z powyższgo mą fizycznego oraz psychologicznego
opisu, krzywdzenie dziecka definiowane czy emocjonalnego krzywdzenia dziecka
jest przy użyciu obydwu kryteriów  inten- (Czumbil, Hyman 1997).
Rozmiary, przejawy i skutki karania fizycznego
Współczesne badania nad karaniem fi- zyskało sobie miano ekologicznego, bo-
zycznym dzieci wskazują zarówno na og- wiem zakłada, że tylko pełna, uwzględnia-
romną różnorodność i powszechność kar jąca wszystkie sfery wpływów środowisko-
stosowanych przez rodziców czy opiekunów wych, kontekstualna analiza zachowania
dzieci, jak też na występowanie kar ciele- oraz interakcji człowieka pozwala zrozu-
snych w placówkach edukacyjnych czy opie- mieć jego funkcjonowanie w złożonych
kuńczo-wychowawczych (Piekarska 1999). relacjach społecznych czy związkach in-
W wielu klasycznych już pracach psy- tymnych (Belsky 1980; Gelles, Straus 1979).
chologicznych, socjologicznych czy kry- Jednym z głównych, złożonych czynni-
minologicznych podkreśla się, że rodzina ków wyjaśniających przemoc w rodzinie,
jako formacja społeczna jest często uwi- w tym także krzywdzenie dziecka, jest tak
kłana w wewnętrzne problemy, konflikty, zwany stres życia (Egeland i in. 1980). Stres
a także przemoc. Badacze stwierdzają, że życia według zwolenników podejścia eko-
zjawiska te  choć destrukcyjne  należą logicznego, to zbiór takich wydarzeń i to-
do typowych ( normalnych ), a nie pato- warzyszących im doświadczeń dotykają-
logicznych przejawów funkcjonowania cych rodzinę, które stwarzają konieczność
rodziny (Blumberg 1964; Engfer, Schne- podjęcia trudnych wysiłków adaptacyj-
ewind 1982; Jarosz 1979; Pawłowska 1998; nych, a zatem prowadzą z reguły do dezor-
Pospiszyl 1994; Zielińska 1993). ganizacji funkcjonowania rodziny.
Przemoc w rodzinie, w tym przemoc czy Badania innego nurtu poszukują zło-
karanie cielesne dziecka, traktowane jest żonych, wewnętrznych regulatorów prze-
jako przejaw dysfunkcjonalności środowi- mocy rodziców wobec dziecka (Piekarska
ska rodzinnego, uwarunkowany szeregiem 1984a). W przypadku badań nad przemocą
czynników psychologicznych, społecznych, wobec dziecka, a w szczególności psycho-
kulturowych czy nawet polityczno-ekon- logicznych studiów nad instrumentalnym
omicznych, oddziałujących z osobna bądz
stosowaniem kar cielesnych przez rodzi-
w złożonych konfiguracjach. Podejście to ców, obiecującym podejściem wydaje się
3
Piekarska / Przemoc, kary cielesne i krzywdzenie dzieci
analiza roli mechanizmów poznawczych. skutków krzywdzenia fizycznego i psy-
Jednym z nich, pełniącym bodaj najistot- chicznego, stanowiąc jeszcze jeden, waż-
niejszą funkcję, jest poczucie kompeten- ny argument przemawiający za traktowa-
cji wychowawczych rodziców (Piekarska niem cielesnego karania jako przejawu
1991). Jak sugerują wyniki badań, poczu- krzywdzenia dziecka.
cie kompetencji wychowawczych rodzi-
Polskie i światowe badania
ców jest ważnym korelatem zarówno czę-
nad krzywdzeniem dziecka
stości fizycznego karania dzieci, jak też
 rodzaje i rozmiary karania fizycznego
surowości stosowanych kar.
Istnieje wszakże spora grupa dobrze Systematyczne badania nad przemocą
znanych, wyizolowanych czynników o cha- wobec dziecka zapoczątkowane zostały
rakterze psychospołecznych determinan- w Polsce w połowie lat 80. (Piekarska
tów czy predyktorów przemocy wobec 1984b). Jedną z pierwszych prac na ten
dziecka. W badaniach nad bezpośredni- temat było studium 100 warszawskich
mi uwarunkowaniami kar cielesnych sto- rodzin i ich metod radzenia sobie z trud-
sowanych przez rodziców, zwraca się nościami wychowawczymi sprawianymi
uwagę na rolę, jaką odgrywają ich prze- przez dzieci (Piekarska 1991). Wyniki tych
konania religijne, rodzaj porady eksper- badań ukazały nie tylko powszechność
tów (np. pediatry, nauczyciela) w sprawach stosowania przemocy fizycznej i psycholo-
dyscyplinowania dziecka, a także charak- gicznej jako metody rozwiązywania proble-
ter ich własnych doświadczeń z dzieciń- mów wychowawczych z dziećmi, ale tak-
stwa, w szczególności związanych z ka- że dużą intensywność kar cielesnych, wy-
raniem cielesnym (Curran i in. 2001). kraczającą poza prawną dopuszczalność.
Wpływ doświadczeń bycia karanym fi- Wagę powyższego wniosku podnosi do-
zycznie w dzieciństwie na póz
niejszą, datkowo specyfika badanej próby. Więk-
akceptującą postawę wobec używania kar szość badanych rodziców (82%) miała wy-
cielesnych, a także ich praktykowania kształcenie co najmniej średnie lub wyższe,
wobec własnych dzieci, jest jedną z waż- a niemal cała badana próba stanowiła ro-
niejszych, negatywnych konsekwencji do- dziny dobrze sytuowane z jednym bądz

świadczania przemocy. dwójką dzieci, ocenianych (56% dzieci)
Nie mniej poważne są indywidualne, przez nauczycieli jako dobrzy uczniowie nie
bezpośrednie konsekwencje doświadcza- sprawiający trudności wychowawczych.
nia kar cielesnych, szczególnie gdy stano- Przemoc fizyczna była drugą, pod wzglę-
wią one stały element surowych praktyk dem częstotliwości (po przemocy psycho-
dyscyplinowania. Badania w tej dziedzi- logicznej i agresji werbalnej), formą sto-
nie pokazują, że dzieci bite, często i suro- sowanej wobec dzieci przemocy. W bada-
wo karane cieleśnie, w konsekwencji czę- nej próbie najczęściej stosowanymi for-
sto doznają obrażeń fizycznych, mają mami kar cielesnych były  klapsy (po-
z reguły podwyższony poziom lęku, są nad 80% badanych) oraz  bicie ręką
napięte, zdekoncentrowane, nadpobudli- (prawie 70% badanych). Około połowa
we, mają zaburzenia snu, a także często badanych przyznała, że czyni to rzadko,
problemy z moczeniem nocnym, przeja- 25%  że dość często, zaś 5% rodziców
wiają różnorodne zaburzenia zachowa- ujawniło bardzo częste bicie swoich dzieci.
nia (np. podwyższony poziom agresji), Repertuar bicia nie kończył się jednak
a także symptomy depresji (Bragiel 1997; na  klapsach czy  biciu ręką . Ponad
Herman 1998; Piekarska 1999). jedna trzecia badanych ujawniła stoso-
Uzasadnione wydaje się więc stwier- wanie  solidnego lania , jakkolwiek pra-
dzenie, że skutki doświadczania przez wie wszyscy sprawiający dzieciom lanie
dziecko kar cielesnych nie różnią się od robili to rzadko (4,5% badanych przyznało
4
Piekarska / Przemoc, kary cielesne i krzywdzenie dzieci
jednak, że sprawia lanie dość często). dzieci. Przy użyciu kwestionariusza, w po-
Wielu rodziców (44,2%) przyznało, że bije łączeniu z elementami testu projekcyjnego,
swe dzieci pasem lub innym przedmio- pytano badane dzieci o ich własne doświad-
tem, z czego ponad 40% badanych stwier- czenia z różnymi formami krzywdzenia
dziła, że używa pasa rzadko, 3,5%  dość przez rodziców bądz
opiekunów, a także
często; natomiast nikt z respondentów nie o ich subiektywną ocenę skali zjawiska.
przyznał, że bije pasem lub innym narzę- 14% badanych dzieci raportowało by-
dziem bardzo często. cie pobitym przez rodziców ( lanie  do-
Około jedna trzecia badanych rodzi- świadczone co najmniej raz), konsekwen-
ców przyznała, że  szarpią czy  potrzą- cją czego było odniesienie różnorodnych
sają swoje dziecko, albo  ciągną za ucho obrażeń, takich jak siniaki, czy zadrapa-
czy włosy . Pozostałe zachowania wymie- nia. 12% dzieci przyznało, że ich rodzice
niane przez rodziców jako stosowane ka- stosują kary fizyczne powszechnie (nawet
ry fizyczne to:  spoliczkowanie (14% ba- za drobne przewinienia), zaś ponad 30%
danych),  rzucanie w dziecko przedmiota- podało, że zna co najmniej jedno dziecko,
mi lub  niszczenie przedmiotów należą- które było ciężko pobite przez rodzi-
cych do dziecka . ców lub też takie, które bite jest nawet za
Kilkanaście procent respondentów przy- błahe przewinienia.
znało, że choć zdarzało się to rzadko, to Niezwykle interesujące są także poglą-
 biło swe dziecko na oślep ,  biło pięścia- dy wyrażone przez dzieci na temat do-
mi ,  obezwładniało czy  kopało dziecko. puszczalności stosowania kar fizycznych.
Prawie jedna czwarta badanej próby, Większość dzieci deklarowała przyzwole-
poza typowymi karami fizycznymi, stoso- nie na takie praktyki, traktując je jako
wała (rzadko) kary polegające na  ogra- naturalną formę sprawowania przez ro-
niczaniu ruchów i swobody dziecka , dziców władzy rodzicielskiej.
 wyrzucaniu z domu lub  pozbawianiu Badania przeprowadzone w 2001 r.
dziecka jedzenia czy miejsca do spania . prowadzone były na reprezentatywnej,
W opisywanych badaniach matki nie- ogólnopolskiej próbie 1058 dorosłych
co częściej przyznawały się do stosowa- Polaków. Ich celem było zebranie danych
nia kar fizycznych niż ojcowie, za to for- dotyczących:
my ich karcenia miały mniejsze natęże-
 ustosunkowań i poglądów badanych
nie w porównaniu z ojcami, którzy czę-
wobec problemu krzywdzenia dziecka,
ściej stosowali surowe kary fizyczne, czy
w tym stosowania kar cielesnych,
wręcz brutalne bicie.
 informacji na temat własnych doświad-
Częściej fizycznie karceni byli chłopcy
czeń osób badanych z przemocą i ka-
niż dziewczęta; kary dla chłopców były
raniem cielesnym zarówno w charak-
również surowsze.
terze dziecka-ofiary (dane retrospek-
Opisane badania nie objęły próby repre-
tywne), jak też w charakterze rodzica
zentatywnej i stanowiły na polskim gruncie
(bezpośrednie dane o formach kar sto-
pionierską próbę diagnozy i analizy zja-
sowanych wobec własnych dzieci).
wiska krzywdzenia dziecka.
Podobne badania, ale zorganizowane Zebrane wyniki świadczą, iż polskie
na szerszą skalę, zainicjowała i przepro- społeczeństwo uznaje za znaczące rozmia-
wadziła dwukrotnie w latach 1998 i 2001 ry i wagę problemu krzywdzenia dziecka
Fundacja Dzieci Niczyje (Sajkowska, Sie- (około połowa badanych wskazywała na
maszko 1999; Fluderska, Sajkowska 2001). różne przejawy krzywdzenia dziecka ja-
Badania z 1998 r. mają unikalny charakter, ko powszechne). Przyzwolenie na stoso-
bowiem przeprowadzone zostały bezpo- wanie kar cielesnych jest wyraz
nie spola-
średnio na 250 osobowej grupie 12-letnich ryzowane. 36% badanych opowiadało się
5
Piekarska / Przemoc, kary cielesne i krzywdzenie dzieci
za stosowaniem kar cielesnych, 47% było przed brutalnością kar cielesnych usankcjo-
zdecydowanie przeciw, a 16% nie zajęło nowanych tradycją, obyczajami, wzorami
w tej sprawie żadnego stanowiska. Inte- kulturowo-religijnymi, a także prawem.
resujące jest, że około 75% responden- Najbardziej aktualnym, a jednocześnie
tów w tych badaniach stwierdziło, że do- bodaj największym, międzykulturowym
świadczało w dzieciństwie różnorodnych i międzynarodowym studium nad karami
form i zróżnicowanego natężenia prze- fizycznymi są badania przeprowadzone pod
mocy i kar fizycznych ze strony swoich kierunkiem Hymana (Hyman i in. 2001).
rodziców czy opiekunów, a także ponad W 1998 r. grupa amerykańskich badaczy
80% badanych ujawniło praktykowanie z Narodowego Centrum Badań nad Kara-
podobnych metod dyscyplinowania wobec mi Fizycznymi i Alternatywnymi Metoda-
własnych dzieci. mi Wychowawczymi (Temple University)
Zatem wyniki tych badań sugerować zainicjowała podjęcie międzynarodowych
mogą poważną rozbieżność pomiędzy badań potencjalnych związków pomię-
postawami wobec przemocy a jej codzien- dzy cielesnym karaniem a krzywdzeniem
ną praktyką. Innymi słowy, znaczna część dziecka. W pierwszej fazie tych badań
Polaków, choć przeciwna bądz
 neutral- udział wzięli naukowcy z USA, Kanady,
na wobec stosowania fizycznych kar wo- Szwecji, Niemiec, Finlandii, Hiszpanii,
bec dzieci, stosuje je, powtarzając model Grecji, Słowenii i Słowacji. Nieco póz
niej
i doświadczenia własnego dzieciństwa. dołączyły Australia, Argentyna, Wielka
Dla wielu badaczy zjawiska krzywdze- Brytania, Malezja, Węgry oraz Filipiny.
nia dziecka opisany wyżej wzór powielania W badaniach zastosowano procedury
punitywnych metod wychowawczych jest i narzędzia badawcze jednakowe (bądz

typowym mechanizmem, w dużym stop- maksymalnie zbliżone) dla wszystkich
niu odpowiedzialnym za istniejącą ten- uczestników. Wyniki badań dotyczą 3272
dencję do powszechnego praktykowania osób (studentów uniwersyteckich) z 10
przemocy, jak też czynnikiem utrudniają- krajów na 4 kontynentach.
cym skuteczne oddziaływania edukacyjne Szukano odpowiedzi na pytanie o po-
czy prewencyjne, mające na celu przerwa- wszechność stosowania kar fizycznych.
nie tak zwanego  błędnego koła przemocy Wyniki, co zrozumiałe, różnicują grupy
(Piekarska 1983; Wasserman 1967). badanych i kraje, które reprezentują.
W wielu krajach świata badania złożo- Odsetek badanych, którzy przyznali, że
nych uwarunkowań, przejawów i skutków doświadczali kar cielesnych, waha się od
przemocy w rodzinie, w tym krzywdzenia powyżej 80% (Korea, USA, Kanada), około
czy karania fizycznego dziecka, prowa- 70% (Grecja, Wielka Brytania, Finlandia),
dzone są od kilkudziesięciu lat. Wiele pu- około 60% (Niemcy, Malezja, Argentyna,
blikacji prezentuje wyniki tych badań, Hiszpania), do zaledwie 35% (Szwecja).
między innymi Kempe i Kempe (1981), Badano także formy i natężenie ( typo-
Gelles (1979), Gil (1970) oraz Steinmetz wość i  surowość ) kar doświadczonych
i Straus (1973). przez badanych i, jak wyraz
nie pokazały
Najogólniej mówiąc, wyniki tych ba- wyniki badań, każdy z krajów miał swoje
dań jednoznacznie wskazują na powszech- specyficzne metody karania cielesnego.
ność stosowania kar fizycznych wobec W Finlandii  ciągnięcie za włosy było
dzieci, a także na znaczną ich brutalność, najbardziej typową formą przemocy fizycz-
wykraczającą poza dopuszczalne prawem nej (58%), podczas gdy w Korei Południo-
formy karania cielesnego. Większość tych wej było to  uderzanie w ręce, ramiona,
prac zawiera alarmujące konkluzje doty- nogi (68%), w Malezji  szczypanie (35%),
czące konieczności podjęcia pilnych działań w Argentynie  potrząsanie (17%), w USA
interwencyjnych w celu ochrony dzieci i Kanadzie  klapsy (około 75%).
6
Piekarska / Przemoc, kary cielesne i krzywdzenie dzieci
Badani, którzy raportowali najbardziej Najciekawsze bodaj wyniki tych badań
intensywne (najczęstsze) doświadczenia dotyczą jednak nie pomiaru i opisu doświad-
przemocy fizycznej ze strony rodziców czanych przez badanych kar cielesnych,
(Korea, USA, Kanada), byli też tymi, któ- lecz ich ustosunkowań do takiej formy kara-
rzy ujawniali najwyższą surowość kar. nia dzieci. Okazało się, że im rzadziej osoba
30% Koreańczyków, 15% Amerykanów, badana doświadczała w dzieciństwie kar fi-
11% Brytyjczyków i 9% Kanadyjczyków zycznych, tym mniejsze było w jej przypad-
oceniało stosowane wobec nich kary fi- ku ryzyko maltretowania fizycznego, a tak-
zyczne za jednoznaczne z krzywdzeniem że tym mniej pozytywna była jej postawa
czy maltretowaniem. Dodatkowo, Kore- wobec dopuszczalności kar fizycznych.
ańczycy przyznawali istotnie częściej niż Innymi słowy, rzadziej i łagodniej karane
pozostałe grupy, że byli  bici , Amerykanie dzieci miały nie tylko bezpieczniejsze dzieciń-
zaś istotnie częściej niż inne badane grupy stwo, ale też jako osoby dorosłe w mniejszym
raportowali  uderzanie (ich) przy użyciu stopniu gotowe były akceptować kary fizycz-
różnych przedmiotów . ne jako dopuszczalne metody wychowawcze.
Podsumowanie i konkluzje
Wyniki zaprezentowanych analiz jed- wawczą, stwarzając tym samym poważne
noznacznie wskazują, że zagadnienia sto- zagrożenie dla bezpieczeństwa dziecka
sowania kar fizycznych i ich stosowania (Andrzejewski 1999; Bińczycka 1993; Mos-
wobec dziecka stanowią ważny obszar pro- sakowska 1992).
blematyki zjawiska krzywdzenia dziecka. Prawo zezwalające na rodzicielską prze-
Kary cielesne są fizyczną i psychiczną moc jest nie tylko prawem sankcjonują-
przemocą wobec dziecka, ze wszystkimi cym krzywdzenie dziecka, ale też istotnym
potencjalnie szkodliwymi czy wręcz nie- czynnikiem wpływającym na przekazy-
bezpiecznymi konsekwencjami dla zdro- wanie z pokolenia na pokolenie praktyki
wia, rozwoju i dobra dziecka. przemocy w wychowaniu dziecka. Tym sa-
Kary cielesne praktykowane są po- mym prawo to utrwala i wzmacnia pozy-
wszechnie w wielu krajach świata, przy tywne postawy społeczne wobec przemocy
dużej aprobacie społecznej, w tym zarówno jako dopuszczalnej metody rozwiązywa-
akceptacji stosujących je rodziców, jak nia konfliktów, czy osiągania instrumen-
też tolerancji dotkniętych nimi dzieci. talnych celów. Przeprowadzenie zmian le-
Tymczasem, jak alarmują wyniki ba- gislacyjnych w celu zakazu stosowania
dań psychologicznych, socjologicznych czy kar cielesnych nie jest zadaniem łatwym,
medycznych, stosowanie kar fizycznych ale  jak sugerują wyniki badań nauko-
w zdecydowanej większości rodzin prze- wych  zadaniem koniecznym do przepro-
kracza dopuszczalne prawem natężenie wadzenia. Pomocne i praktyczne byłoby
i  zasadność użycia. Innymi słowy, pra- wzorowanie się na programach i doświad-
wo dopuszczające stosowanie przez ro- czeniach tych krajów, które z sukcesem
dziców kar fizycznych wobec dzieci kon- zakazały stosowania kar cielesnych wo-
stytuuje niebezpieczną praktykę wycho- bec dziecka.
7
Piekarska / Przemoc, kary cielesne i krzywdzenie dzieci
Literatura
Andrejew I. (1964), Oceny prawne karcenia nieletnich, PWN, Warszawa.
Andrzejewski M. (1999), Prawna ochrona rodziny, WSiP, Warszawa.
Belsky J. (1980), Child maltreatment. An Ecological Integration,  American Psychologist
nr 4, s. 320 335.
Bińczycka J., red. (1993), Prawa dziecka  deklaracje i rzeczywistość, Oficyna Wydawnicza
Impuls, Warszawa.
Blumberg M. (1964), When parents Hit Out, w: S.K. Steinmetz, M.A. Murray (red.),
Violence in the Family, Dodd Mead Comp. Inc., New York.
Bragiel J. (1997), Syndrom dziecka maltretowanego, w: H. Górecka (red.), Bezpieczeństwo
rodziny w okresie transformacji ustrojowej, Decora, Olsztyn.
Bragiel J. (1998), Zagadnienia przemocy wobec dziecka w rodzinie, w: S. Kawula, J. Bragiel,
A. Janke, Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, Toruń.
Curran K. (2001), Cross-cultural comparison between Finland and the United States on
the attitudes and practices of corporal punishment and abuse, unpublished doctoral
dissertation, Temple University, Philadelphia.
Czumbil M.R., Hyman I. (1997), What happens when Corporal Punishment is Legal?,
 Journal of Interpersonal Violence , vol. 12, nr 2, s. 209 315.
Dobrzynski A. (1974), Przestępstwo przeciwko rodzinie, KiW, Warszawa.
Egeland B., Breitenbucher M., Rosenberg D. (1980), Prospective Study of the Significance
of Life Stress in the Etiology of Children Abuse,  Journal of Consulting and Clinical
Psychology nr 2, s. 195 205.
Engfer A., Schneewind K.A. (1982), Causes and Consequences of Harsh Parental
Punishment,  Child Abuse and Neglect nr 6, s. 129 139.
Fluderska G., Sajkowska M. (2001), Problem krzywdzenia dzieci. Postawy i doświadczenia
dorosłych Polaków, Fundacja Dzieci Niczyje, Warszawa.
Frączek A. (1986), Psychologiczne i socjologiczne uwarunkowania przemocy wobec
dzieci, w: A. Frączek (red.), Studia nad uwarunkowaniami i regulacją agresji
interpersonalnej, Ossolineum, Wrocław.
Gelles R.J. (1979), Family Violence, Sage Publications, Inc.
Gelles R.J., Straus M. (1979), Determinants of violence in the family: toward a theoretical
integration, w: W. Burr, R. Hill, I. Nye, I. Reiss (red.), Contemporary Theories
about the Family, Free Press, New York.
Gil D.G. (1970), Violence Against Children, Harvard University Press.
Herman J.L. (1998), Przemoc. Uraz psychiczny i powrót do równowagi, Gdańsk.
Hyman I., Einstein J., Amidon A., Bryony K. (2001), An Update on the Cross-National
Study of Corporal Punishment and Abuse, prezentacja na konferencji Amerykań-
skiego Towarzystwa Psychologicznego, USA.
Jarosz M. (1979), Problemy dezorganizacji rodziny, PWN, Warszawa.
Kempe C.H. (1962), The Battered Child Syndrome,  Journal of American Medical
Association nr 181, s. 17 24.
Kempe R.S., Kempe C. H. (1981), Child Abuse, Harvard University Press.
Mosakowska B. (1992), Zespół maltretowanego dziecka, w: Prawa dziecka, deklaracje
i rzeczywistość, Impuls, Warszawa.
Pawłowska R. (1998), Dysfunkcja rodziny a przemoc, w: J. Papież, A. Plukisa (red.),
Przemoc dzieci i młodzieży, Wyd. Adam Marszałek, Toruń.
Piekarska A. (1983), Agresywne wychowanie  analiza psychologiczna,  Psychologia
Wychowawcza nr 3, s. 301 316.
8
Piekarska / Przemoc, kary cielesne i krzywdzenie dzieci
Piekarska A. (1984a), Przemoc w rodzinie: socjo-psychologiczne uwarunkowania i zakres
zjawiska,  Psychologia Wychowawcza nr 1, s. 44 54.
Piekarska A. (1984b), Uwarunkowania, rozmiary i skutki zjawiska przemocy wobec dziecka.
(Przegląd ważniejszych współczesnych badań w polskiej literaturze przedmiotu),
 Psychologia Wychowawcza nr 3, s. 301 310.
Piekarska A. (1991), Przemoc w rodzinie. Agresja rodziców wobec dzieci. Przejawy i psy-
chologiczne uwarunkowania, Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa.
Piekarska A. (1999), In Search for the Lost Childhood. Child and Youth Suicide as
a Consequence and Symptom of Abuse and Neglect, publikacja na międzynarodowej
konferencji ISPCAN, Australia, Promaco Conventions, s. 902 908.
Piekarska A. (2000a), School Stress, Teachers Abusive Behaviours, and Children s Coping
Strategies,  The International Journal of Child Abuse and Neglect , vol. 24, nr 11,
s. 1443 1449.
Piekarska A. (2000b), Child Abuse and Neglect, w: L. Bird, W. Drewery (red.), Human
Development in Aotearoa: A Journey Through the Life Span, McGraw-Hill, New
Zealand s. 85 87.
Pospiszyl I. (1994), Przemoc w rodzinie, WSiP, Warszawa.
Sajkowska M. (1999), Krzywdzenie dzieci  kreowanie czy ujawnianie problemu społecznego,
w: B. Balcerzak-Pradowska (red.), Sytuacja dzieci w Polsce w okresie przemian,
IPiSS, Warszawa.
Sajkowska M., Siemaszko (1999), Raporty z badań problemu krzywdzenia dzieci:
Profesjonaliści wobec problemu krzywdzenia dzieci. Dziecko jako ofiara krzywdzenia,
Fundacja  Dzieci Niczyje , Warszawa.
Steinmetz S., Straus M.A. (1973), Violence in the Family, Dodd Mead Comp. Inc.,
New York.
Wasserman S. (1967), The Abused Parent of the Abused Child,  Children nr 14, s. 175 179.
Winiarz J. (1973), Odpowiedzialność cywilna z tytułu nadzoru nad dzieckiem, Wydawnictwa
Prawnicze, Warszawa.
Zielińska A. (1993), Przemoc wobec dziecka jako przykład zaburzenia relacji międzyludz-
kich w rodzinie, w: Relacje między ludz
mi jako przedmiot badań pedagogicznych,
Uniwersytet Warszawski, Wydz. Pedagogiczny, Warszawa.
9
Piekarska / Przemoc, kary cielesne i krzywdzenie dzieci
Przyzwolenie na stosowanie kar fizycznych wobec dzieci
wyniki polskich badań
Autor Pytanie
Brak
Przyzwolenie
przyzwolenia
Czy zgadza się Pan(i), czy też nie
zgadza ze stwierdzeniem:
47% 46%
Lanie jeszcze nikomu nie
zaszkodziło. Zdecydowanie tak  11% Zdecydowanie nie  17,%
Raczej tak  36% Raczej nie  29%
51 % 42 %
CBOS 1994
Wobec dzieci nie powinno się
stosować żadnych kar fizycz-
Zdecydowanie nie  6,% Zdecydowanie tak  23%
-nych.
Raczej nie  36% Raczej tak  28%
36% 54%
Czy lanie jest poniżaniem
dziecka, czy tylko zwykłą
zwykła metoda wycho- poniżanie dziecka
metoda wychowawczą?
wawcza
Im respondenci są starsi i słabiej wykształceni, tym częściej mają przyzwalający stosunek do kar fizycznych.
Częściej zwolennikami tych kar są mężczyz
ni niż kobiety, mieszkańcy wsi niż mieszkańcy miast,
rolnicy i robotnicy niż kadra kierownicza i inteligencja.
Czy się Pan(i) zdecydowanie
52% 48%
zgadza, zgadza, nie zgadza, czy
też zdecydowanie się Pan(i) nie
Cichomski,
1992  60% 1992  40%
zgadza ze stwierdzeniem, że
Morawski 1997
1993  56% 1993  44%
czasami jest konieczne, by
1994  59% 1994  41%
porządnym laniem przywołać
1995  57% 1995  43%
dziecko do porządku?
Akceptację  porządnego lania częściej wyrażają mężczyz
ni niż kobiety. Im starsi są badani i im niższy ich
poziom wykształcenie, tym większy jest odsetek zwolenników takiej metody wychowawczej.
Z koniecznością bicia dzieci częściej zgadzają się rodzice z rodzin wielodzietnych.
38% 48%
Czy stosowanie wszelkich kar
fizycznych przez rodziców
powinno być prawnie zaka- Zdecydowanie nie  6% Zdecydowanie tak  17%
zane? Raczej nie  32% Raczej tak  31%
Fluderska,
Sajkowska 2001
Czy są sytuacje, które uspra-
wiedliwiają w wychowaniu
36% 47%
dzieci stosowanie kar fizycz-
nych?
Zwolennikami kar fizycznych są znacząco częściej mężczyz
ni niż kobiety. Im jest wyższy poziom wykształ-
cenia, tym mniejsza zgoda na karanie dzieci biciem. Najwyższą akceptację kar fizycznych wyrażają rolnicy,
robotnicy, gospodynie domowe i emeryci. Stosowanie kar fizycznych znacznie częściej akceptują te osoby,
które doświadczyły bicia w dzieciństwie, oraz te, które deklarują, że biją własne dzieci.
10
Piekarska / Przemoc, kary cielesne i krzywdzenie dzieci
Przyzwolenie na stosowanie kar fizycznych wobec dzieci
wyniki polskich badań c.d.
Brak
Autor Pytanie Przyzwolenie
przyzwolenia
Czy są takie sytuacje, które 47% 48%
usprawiedliwiają
PARPA 2001
w wychowaniu dzieci Zdecydowanie tak  8% Zdecydowanie nie  23%
stosowanie kar fizycznych? Raczej tak  39% Raczej nie  25%
Przyzwolenie na stosowanie kar fizycznych częściej wyrażali badani, którzy ukończyli 30 lat,
najczęściej z kategorii wiekowej 30-39 lat. Częściej dopuszczalność kar fizycznych w wychowaniu dziecka
popierają osoby z wykształceniem podstawowym, mieszkańcy wsi, osoby o niskim statusie
ekonomicznym, regularnie praktykujace.
TAK NIE
Czy dziecko zasługuje na
lanie, gdy:
Dorośli (a) Dzieci (b) Dorośli (a) Dzieci (b)
popełni drobną kradzież 54% 66% 39% 33%
pije alkohol 51% 76% 43% 22%
wagaruje 40% 52% 53% 44%
pali papierosy 39% 70% 54% 29%
CBOS 1994 (a)
okazuje brak szacunku
Sajkowska, 33% 52% 57% 46%
rodzicom
Siemaszko 1999 (b)
nie słucha rodziców 30% 35% 61 % 62%
kłamie 28% 18% 65% 79%
nie wróci o określonej porze 21% 16% 72% 83%
nie dba i niszczy ubranie 13% 17% 79% 75%
zniszczy cenną rzecz 12% 15% 82% 81%
ma złe oceny 8% 10% 87% 88%
Opracowano na podstawie:
Cichomski B., Morawski P. (1999), Polski Generalny Sondaż Społeczny: struktura skumulowanych danych 1992 1997,
Instytut Studiów Społecznych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1999.
Czy istnieje społeczne przyzwolenie na stosowanie kar fizycznych wobec dzieci?, Komunikat z badań. CBOS, lipiec 1994,
Badanie przeprowadzono na reprezentatywnej, losowej próbie dorosłych mieszkańców kraju w maju 1994.
Fluderska G., Sajkowska M., (2001), Problem krzywdzenia dzieci. Postawy i doświadczenia dorosłych Polaków. Raport
z badań. Fundacja Dzieci Niczyje, Warszawa. Badanie przeprowadzono na reprezentatywnej próbie1058 dorosłych
mieszkańców Polski w styczniu 2001 r.
Raport z badań nt.  Dzieciństwo bez przemocy Badanie przeprowadził OBOP na zlecenie PARPA w listopadzie 2001 r.,
na reprezentatywnej próbie Polaków powyżej 15 roku życia.
Sajkowska M., Siemaszko J.,(1998), Dzieci jako ofiary krzywdzenia. Raport z badań, Fundacja Dzieci Niczyje. Badania
przeprowadzono na próbie klas szóstych szkół podstawowych dzielnicy Praga  Południe, N=250.
11