dr Paweł M. Socha
[e-mail]
starszy wykładowca
Zakład Psychologii Religii, Instytut Religioznawstwa UJ
ul. Grodzka 52, 31-044 Kraków
PSYCHOLOGIA W
TPIENIA I ATEIZMU
SYLABUS 2009/2010
czwartek godz. 13.15-14.45
Tematy i konspekty zajęć:
1. Niepsychologiczne konteksty ateizmu. Odwieczne pytania o istotÄ™ i przyczyny ateizmu
a. Ateistyczna i fideistyczna propaganda
b. Czy ateizm jest przyszłością? Podejście europocentryczne a podejście kulturowe
c. Społeczna geneza ateizmu:
i. przyczyny osobiste (bunt tożsamościowy)
ii. przyczyny społeczne (sprzeciw lub uleganie naciskowi grupy)
iii. przyczyny ideologiczne i polityczne
d. Socjologia ateizmu
i. Odsetek ateistów w grupie społecznej
ii. Pozycja społeczna ateisty i wolnomyśliciela
Literatura i materiały do zajęć: [1] Beit-Hallahmi B. (1984). Psychologia religii  co wiemy? [w:] H.
Grzymała-Moszczyńska (red.), Psychologia religii. Wybór tekstów, Część I, Skrypty Uczelniane nr 472,
Kraków: Uniwersytet Jagielloński, s. 12-22. [2] (szczególnie strona 13). [3] Libiszowska-Żółtkowska M.
(1991). Postawy inteligencji wobec religii. Studium socjologiczne. Warszawa: Polska Akademia Nauk,
Instytut Filozofii i Socjologii, s. 98-117 (podrozdział 4.1.  Wiara i przekonania religijne ).
Materiały: Teksty propagandowe, najlepiej z archiwum naukowego ateizmu i nauczania religii. [2]
Filmiki (wybór).
2. Ateizm jako zjawisko wynikające z istoty chrześcijaństwa
a. Światopogląd uczonych a ich podejście do badań religii  wpływ niereligijnych przekonań.
b. Czy ateizm pojawia się w innych niż chrześcijaństwo tradycjach religijnych? Jeśli nie, to:
i. Czym jest buddyzm, konfucjanizm a nawet taoizm?
ii. Czy nieteistyczne religie lub ideologie, systemy wartości, wierzenia, muszą być oparte
na negacji istnienia rzeczywistości nadprzyrodzonej?
Literatura: [1] Stark R. Atheism, faith and the scientific study of religion. Journal of Contemporary
Religion, 14(1), 41-62. [2]
Materiały: Skrócona Lista Przymiotników (badanie  załącznik dla prowadzącego).
3. Terminologia zagadnienia. Jakie są zakresy znaczeniowe terminów używanych w tym kontekście?
a. Ateizm
b. Niewiara
c. Apostazja
d. Agnostycyzm
e. Sceptycyzm
f. WÄ…tpienie
g. ZwÄ…tpienie
Literatura: [1] Socha P. M. [w druku]. Główne kategorie psychologii religii. Próba uporządkowania (artykuł
polemiczny). [2] Grzymała-Moszczyńska H. (2004). Religia a kultura. Wybrane zagadnienia z kulturowej
psychologii religii. Kraków: Wydawnictwo UJ, s. 137-140.
DR PAWEA
M. SOCHA KURS D/17 PSYCHOLOGIA W
TPIENIA I ATEIZMU
SYLABUS NA ROK AKADEMICKI 2009-2010
BADANIE EMPIRYCZNE: Każdy student przeprowadzi ankietę z jednym niewierzącym (ateistą lub
agnostykiem). Lista pytań identyczna dla wszystkich, ponadto badana osoba zostanie poproszona o
wypełnienie kilku testów: skal badających typ odniesienia do religii (wybrane Skale Przekonań
Postkrytycznych Hutsebauta), stylu poznawczego (Skala Potrzeby Domknięcia Poznawczego Arie
Kruglanskiego) i typu temperamentu (wybrane podskale testu FCZ-KT Zawadzkiego i Strelaua). Dane te
zostaną opracowane przez zespół pod kierunkiem prowadzącego, z zamiarem opublikowania.
4. Czy  niewiara jest wiarÄ…? Teorie wiary
a. Supozycyjny charakter wiary w koncepcji Władysława Witwickiego
b. Wiara jako  ostateczna troska  interpretacja Jamesa Fowlera
Literatura: [1] Witwicki W. (1980). Wiara oświeconych. Warszawa: Iskry, s. 20-62, 69-94, 207-225. [2]
Fowler J. W. (1994). Wiara i tożsamość, Nomos. Kwartalnik Religioznawczy, 1(1), s. 104-113. [3] Tillich P.
(1987). Czym jest wiara. [w:] P. Tillich, Dynamika wiary. Poznań: Wydawnictwo  W Drodze , s. 31-52.
5. Troska czy wiele trosk? Ostateczna czy nieostateczna? Stanowisko Roberta Emmonsa. Wiara
jako podstawowy proces psychiczny
a.  Troska ostateczna ?  a może  absolutne (pełne, całkowite) zaangażowanie ,  pasja
nieskończoności ,  nadrzędny sens ? Niekonieczne jest ograniczenie do jednej troski .
b. Wiara jako proces orientacyjny
c. Struktura i typy wiary  religijnej, niereligijnej, jeszcze innej& ?
Literatura: [1] Obuchowski K. (1980). Adaptacja twórcza. Warszawa: Książka i Wiedza, s. 248-276
(paragraf 7:  Zadania ). [2] Emmons R. A., Paloutzian R. F. (2003), The psychology of religion, Annual
Review of Psychology, 54, pp. 377 402 (fragment, s. 391-394, plik pdf) [3] P. Socha (maszynopis
niepublikowany) Ateiści wierzą (plik pdf) [4] Socha P. (1997). Wiara jako podstawowy proces psychiczny.
sztuka leczenia, 3(2), 53-60.
6. Ateizm a racjonalizm: rola umysłu, form myślenia
a. Korelacja negatywnej postawy wobec religii z inteligencjÄ…
b. Styl myślenia a styl poznawczy: czy myślenie postformalne wiąże się z negacją religii?
Literatura: [1] James W. (1996). Rozum i wiara. [w:] W. James, Prawo do wiary. Kraków: Wydawnictwo
Znak, s. 165-170. [2] Allport G. W. (1988). Jednostka i jej religia. Interpretacja psychologiczna. [w:] G. W.
Allport, Osobowość i religia. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, s. 203-223 (rozdział  Istota wiary ). [3]
Boyer P. (2001). I człowiek stworzył bogów& . Jak powstała religia? Warszawa: Pruszyński i S-ka, 298-
331 (Rozdział 9:  Dlaczego wierzymy? ).
7. Ateizm a emocje
a. Wiara religijna i wiara niereligijna (np. w skuteczność terapii medycznej) jako radzenie sobie
z lękiem przed śmiercią i bezradnością wobec sił przyrody
b. Trwoga egzystencjalna w teorii opanowywania trwogi
Literatura: [1] Freud Z. (1967). Przyszłość pewnego złudzenia, (w:) Z. Freud, Człowiek, religia, kultura.
Warszawa: KiW, 149-232 (szczególnie strony 149-164). [2] Rusaczyk M. (2008). Teoria opanowywania
trwogi: wprowadzenie do elementów aktualnego dyskursu i prezentowanych tekstów. [w:] M. Rusaczyk
(red.), Teoria opanowywania trwogi. Dyskurs w literaturze amerykańskiej. Warszawa: Wydawnictwo
Scholar, s. 7-32.
2
DR PAWEA
M. SOCHA KURS D/17 PSYCHOLOGIA W
TPIENIA I ATEIZMU
SYLABUS NA ROK AKADEMICKI 2009-2010
8. Kryzys religijny a wÄ…tpienie i zwÄ…tpienie
a. Rodzaje kryzysów
b. Istota  wÄ…tpienia czy  zwÄ…tpienia ?
Literatura: [1] Allport G. W. (1988). Jednostka i jej religia. Interpretacja psychologiczna. [w:] G. W. Allport,
Osobowość i religia. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, s. 183-204 (rozdział 5:  Istota zwątpienia ). [2]
Głód F. (2006). Kryzys religijny, [w:] S. Głaz (red.), Podstawowe zagadnienia psychologii religii, Kraków:
Wydawnictwo WAM, s. 179-200.
9. Czy poszukiwanie sensu i znaczenia jest  religijne ?
a. Neutralny charakter zaproponowanej przez Batsona orientacji Quest
b. Poszukiwanie dojrzałe (egzystencjalne) i niedojrzałe (wątpienie)
Literatura: [1] Wulff D. M. (1999). Psychologia religii  klasyczna i współczesna. Warszawa: Wydawnictwa
Szkolne i Pedagogiczne, s. 212-217 (paragraf  Religia jaklo poszukiwanie ). [2] Pruyser P. W. (1974).
Between belief and unbelief. New York, Evanston, San Francisco, London: Harper & Row, Publishers, s.
44-65 (Chapter III:  A psychological perspective on unbelief ). [3] Stępień M. (2006). Miejsce orientacji
religijnej w kształtowaniu się tożsamości religijnej. Raport z badań ramach kursu  Religijności jej miejsce.
Interpretacja psychologiczna pod kierunkiem P. Sochy. Kraków: Instytut Religioznawstwa UJ (opis
rozróżnienia i narzędzie testowe  Kwestionariusz Religijnej refleksji ).
10. Niewiara i wiara jako wymiary stosunku do religii  koncepcja Wulffa i Hutsebauta.
a. Schemat teoretyczny do klasyfikacji teorii religii i religijności. Czy jest przydatny do analizy
wÄ…tpienia i niewiary?
b. Koncepcja przekonań postkrytycznych Dirka Hutsebauta i rozwój narzędzia (Skale PCB)
Literatura: [1] Wulff D. M. (1999). Psychologia religii  klasyczna i współczesna. Warszawa: Wydawnictwa
Szkolne i Pedagogiczne, s. 531-536. [2] Duriez B., Hutsebaut D. (2007). A slow and easy introduction to
The Post-Critical Belief Scale: Internal structure and external relationships. In: D. M. Wulff (Ed.),
Handbook of the Psychology of Religion, Oxford University Press (manuskrypt, plik pdf  tylko część
teoretyczna).
11. Zasady pomiaru za pomocą skal PCB i najnowsze wyniki badań
a. Omówienie czterech odmian postawy wobec religii, ze szczególnym uwzględnieniem
krytycznych przekonań dosłownych
i. negatywna postawa wobec religii na podłożu dosłownym (przekonania mierzone
skalą  Zewnętrzna Krytyka ) a ateizm
ii. negatywna postawa wobec religii na podłożu symbolicznym (przekonania mierzone
skalÄ…  Relatywizm Historyczny ) a agnostycyzm
Literatura: [1] Socha P. M (2009). Wstępne opracowanie wyników z zastosowaniem skal PCB
(niepublikowany maszynopis).
Materiały: skale PCB w adaptacji P. Sochy.
b. Psychospołeczne konsekwencje wymiarów przekonań postkrytycznych. Rola wymiaru
dosłowności-symboliczności.
Literatura: [1] Duriez B., Hutsebaut D. (2007). A slow and easy introduction to The Post-Critical Belief
Scale: Internal structure and external relationships. In: D. M. Wulff (Ed.), Handbook of the Psychology of
Religion, Oxford University Press (manuskrypt, plik pdf  analiza materiałów empirycznych). [2] Socha P.
M. (2008). Dosłowność i symboliczność: nienowy ale kluczowy wymiar stosunku do religii. W: Irena
Borowik, Maria Libiszowska-Żółtkowska (red.) (2008), Oblicza religii i religijności. Kraków: Nomos, s. 48-60.
3
DR PAWEA
M. SOCHA KURS D/17 PSYCHOLOGIA W
TPIENIA I ATEIZMU
SYLABUS NA ROK AKADEMICKI 2009-2010
12. Trochę socjologii  ateizm w świetle teorii religii Starka i Bainbridge a. Co jest kompensatorem
dla ateisty?
Literatura: [1] Bainbridge W. S. (2005). Atheism. Interdisciplinary Journal of Research on Religion, 1(1), 1-
24. [2] Smith-Stoner M. (2007). End-of-life preferences for atheists. Journal of Palliative Medicine, 10(4),
923-928.
13. Ateizm a duchowość
a. Czy ateizm wyklucza duchowość?
b. Duchowość pewności a duchowość wątpliwości
Literatura: [1] Comte-Sponville André (2007). The Little Book of Atheist Spirituality. New York: Penguin
Books (fragment: plik pdf). [2] Emmons R. A. (2000). Is spirituality an intelligence? The International
Journal for the Psychology of Religion, 10(1), 3-26.
14. Podsumowanie badania z wykorzystaniem danych zebranych przez studentów
4