WYKA
AD NR 14
TEMAT: LITERATURA WSPÓA
CZESNA
1. Czym jest współczesność jako epoka? Można
powiedzieć: czasy od roku 1939 po koniec wieku XX.
Ale mówimy tak z pełną świadomością zróżnicowania
tych czasów: inne jest bowiem sześć lat II wojny
światowej, potem okres powojenny  zimna wojna,
podział świata na dwa różne obozy polityczne, inne są
lata siedemdziesiąte, osiemdziesiąte, dziewięćdziesiąte.
Patrząc na technikę  przepaść między wojennym
radiem czy radiostacją a współczesną komórką  to przepaść między
stuleciami. A jednak  ponieważ to epoka nam najbliższa i żyją jeszcze
ludzie, którzy ją tworzyli, to właśnie nasza współczesność. I nasz opis 
zawsze będzie niedoskonały. Zbieramy tylko najważniejsze, wiadome
zjawiska i wydarzenia. Naprawdę porządnie zrobią to już ludzie
dwudziestego pierwszego wieku  patrzący z dystansem na to, co my
nazywamy współczesnością. Ciekawe  jak nazwą tę epokę?
2. Literatura współczesna to:
a). EGZYSTENCJALIZM: Nurt ten rozwinął się po wojnie, szczególnie
we Francji, lecz początki myśli egzystencjalnej sięgają epoki międzywojennej.
Natomiast jej z
ródła  jeszcze bardziej w głąb czasu, bo aż do poglądów
siedemnastowiecznego Błażeja Pascala. Pascal zwrócił uwagę na kruchość
istoty ludzkiej, usytuowanej w ogromnym i tajemniczym wszechświecie, na
tragizm wynikający stąd, że człowiek jest świadomy swojej nędzy  słabości
i przemijalności. Podobny motyw podchwycił filozof XIX wieku  duński
Kieerkegaard. Ludzie wieku XX  Karl Jaspers, Martin Heidegger, potem
Sartre i Camus  także poświęcili swoją myśl sytuacji człowieka  wobec
kosmosu, przemijania, nieznanych reguł wszechświata. Doszli do wniosku, że
człowiek nie wie nic. Ani o śmierci, ani o życiu, ani nawet o duszy drugiego
człowieka. Jedyne co pewne, to istnienie, egzystencja. Poza tym: samotność,
1
tragizm wobec nieznanych i tajemniczych sił. Z tym wszystkim człowiek
pozostaje wolny, ale kompletnie zagubiony, pozbawiony najważniejszych
odpowiedzi i jakiejkolwiek pomocy w chaosie istnienia. Egzystencjalizm
odcisnął swoje piętno na literaturze współczesnej, bowiem Sartre czy Camus
dali wyraz tym poglądom w swojej twórczości.
b). POSTMODERNIZM: Modne słowo, modny kierunek we współczesnej
prozie. Wielkie nazwiska, bo do postmodernistów (lub pisarzy, którzy stworzyli
coś postmodernistycznego) należą sławy takie jak Argentyńczyk Borges,
Amerykanie: John Barth, Vladimir Nabokov, Joseph Heller, Kurt Vonnegut,
Włoch Umberto Eco. Niektórzy zaliczają do tego nurtu Becketta, Marqueza i
Jerzego Kosińskiego. Z pewnością postmodernizm jest wielkim zjawiskiem
współczesnej literatury. Na czym polega?
Postmodernizm  to literatura, która powstaje po (post) literaturze nowoczesnej
(modern), tej już najnowocześniejszej, jaką mógł stworzyć człowiek. Otóż 
twórcy postmodernizmu ogłaszają  wyczerpanie" literatury, twierdzą, że już nic
nowego człowiek w tej dziedzinie nie wymyśli. W związku z tym można zrobić w
literaturze tylko jedno  powrócić do dzieł już powstałych, odnosić się do nich,
parodiować.
Uwaga!  parodia nie oznacza tu tylko wyszydzenia, wyśmiania. Parodia to także
ponowne, zmienione przedstawienie czyjejś wypowiedzi. I tak pisarze
postmodernizmu będą parodiować powieść sensacyjną, fantastyczną,
przywoływać będą stare manuskrypty, będą prowadzić w toku narracji swoistą grę
z odbiorcą (mistrzem tej gry jest Vonnegut), będą czynić z powieści swoisty
literacki happening. Parodia, czarny humor, gra z odbiorcą, absurd  to
podstawowe środki warsztatowe twórców postmodernizmu.
c). REALIZM MAGICZNY: Jeszcze jedno modne pojęcie, stworzone, by nazwać
coś tak niezwykłego jak np. świat przedstawiony w powieści Marqueza Sto lat
samotności. Bo rzeczywiście: realizm miesza się tam z magią, albo inaczej: sfera
cudowności przybiera postać zwyklej codzienności, jest przedstawiona, jak na
porządny realizm przystało, jako zwykłe wydarzenia, naturalne realia świata
Macondo. Realizm magiczny rozwinął się w prozie iberoamerykańskiej. Twórcy tej
literatury wypełnili świat swoich powieści motywami fantastycznymi i baśniowymi,
postaciami ze snu, czynami godnymi magii. W ten sposób ukazali rzeczywistość 
bowiem sferę magii nałożyli na zwykły świat bez deformowania go, bez oddzielania
realiów od fantazji. Wiele niezwykłości poznali czytelnicy Stu lat samotności, a drugą
2
słynną powieścią nurtu jest Gra w klasy Julio Cortazara (bardzo modna w Polsce w
latach sześćdziesiątych).
d). ANTYTEATR: SAMUEL Beckett i Eugene Jonesco
W roku 1953, w Paryżu, odbyła się premiera sztuki Becketta Czekając na
Godota. Dziś jest to już klasyka współczesnego dramatu a Irlandczyk Beckett 
twórca dwujęzyczny (angielski i francuski) uchodzi za twórcę antyteatru  czyli
teatru absurdu. Rzeczywiście jest to zupełnie mowy pomysł na sztukę teatralną, a
przecież znamy już wiele rewolucji od czasu antycznego teatru zasady trzech
jedności. Teatr Szekspira, dramat romantyczny, symboliczny, wizyjny,
naturalistyczny... A tu  antyteatr. Coś zupełnie nowego, bo:
�� Przestrzeń jest symboliczna. Rekwizyty, dekoracje są zbędne.
Wystarczy krzesło na środku sceny, kubeł na śmieci, albo zupełna
pustka.
�� Bohater to antybohater. Nie musi nic robić, nie jest kreacją
indywidualną ani psychologiczną. To teatralny Everymann, przy czym
 jest bierny. A pamiętajmy, że to bohater był zawsze motorem akcji.
�� Fabuła  fragmentaryczna, niespójna, bez zasady przyczyny  skutku,
albo może jej nie być wcale.
�� Absurd, groteska, ironia  zabiegi stosowane w kompozycji dramatu.
W rezultacie widz staje się świadkiem dziwnego na pozór widowiska: np.
obserwuje dwoje bohaterów Końcówki, uwięzionych w kubłach na śmieci,
wpatrzonych w bezkresną przestrzeń. W polskiej literaturze twórcą antyteatru jest
Różewicz  w Kartotece centralnym sprzętem dekoracji jest łóżko, a osobą 
utkwiony w nim bierny bohater.
e). NOVEAU ROMAN (ANTYPOWIEŚĆ) :Zdobyła rozgłos w latach
pięćdziesiątych. Noveau roman to inaczej  antypowieść. Jej autorzy stworzyli
w powojennej literaturze nurt awangardowy  propagując właśnie taki,
nowoczesny typ powieści.
Mianowicie:
�� Fabuła w noveau roman nie musi hołdować regule przyczyny i skutku,
może być zredukowana, a może w ogóle jej nie być.
3
�� Bohater to zazwyczaj człowiek  poszukujący" lub  dojrzewający" jego
oczami będziemy oglądać świat. Często jest Everymanem  nie posiada cech
indywidualnych.
�� Narrator nie wie wszystkiego. Patrzy na świat poprzez psychikę bohatera,
ocenia rzeczy subiektywnie, wprowadza autotematyzm czyli refleksje nad
powstaniem powieści. Czas i przestrzeń poddawane są eksperymentom 
rozwarstwieniu, skomplikowanym układom.
�� Cała powieść ma być analizą, badaniem świata.
Twórcy noveau roman:
�� Natalie Sarraut  Portret nieznajomego
�� Alain Robbe-Grillet  Gumy  Żaluzje
�� Michel Butor  Odmiany czasu
f). LITERATURA FAKTU: Dokument zbrodni sowieckiego totalitaryzmu.
Straszliwe doświadczenie łagrów i terroru stalinowskiego zarejestrowali pisarze,
którzy sami doznali losu zesłańców
twórcy literatury:
�� Aleksander Sołżenicyn napisał słynny Archipelag GUL-ag, który wydano na
zachodzie w roku 1972. Jest to dzieło  świadectwo zbrodni stalinizmu,
dokument  panowania koszmaru radzieckich łagrów.  Jeden dzień Iwana
Denisowicza  to krótsza forma prozatorska: opowiadanie, relacja
obejmująca właśnie jeden dzień więz
nia łagru  Iwana, jego walkę o
zachowanie godności. To opowiadanie uznaje się za wielkie dokonanie
prozatorskie Sołżenicyna. Sam autor  były oficer Armii Czerwonej 
skazany był na osiem lat łagru.
�� Wartam Szatamow : autor Opowiadań kołymskich kilkanaście lat przetrwał
w łagrach. Opowiadania są kolejnym świadectwem zbrodni totalitaryzmu
sowieckiego, dokumentują degradację moralną, okrucieństwo,
dehumanizację człowieka.
�� Gustaw Herling Grudziński: autor słynnej powieści pt. Inny świat, będzie
polskim autorem, który dał wyraz doświadczeniu łagrów.
Uwaga!
Proza ujawniająca światu zbrodnię łagrów należy do literatury faktu, czyli tej,
która rejestruje i utrwala wydarzenia współczesności. Autorzy prozy tego typu
4
nie dokonują eksperymentów formalnych  tu cechą narracji będzie
oszczędność emocjonalna, brak komentarza, oschłość opisu. Potworność
opisywanej materii nie potrzebuje już żadnych dodatkowych ujęć czy
komentarzy.
g). BEHAWIORYZM: jak pamiętamy  polega na tym, by badać człowieka  z
zewnątrz", poprzez obserwację jego zewnętrznych zachowań, bowiem ludzkie
wnętrze tak naprawdę jest niedostępne poznaniu. W prozie rzecz polega na tym, by
bohatera pokazywać  z zewnątrz", poprzez jego czyny i zachowania  bez wnikania
w głąb duszy, bez specjalnych komentarzy  bo czytelnik sam widzi co robi i co
mówi bohater. Właśnie: co mówi. Proza związana z behawioryzmem charakteryzuje
się bogactwem dialogu  i tak jest też w powieściach Hemingwaya. Najsłynniejsza
 Komu bije dzwon rozgrywa się w Hiszpanii za czasów rewolty generała Franco,
jej bohaterem jest Robert Jordan  amerykański ochotnik walczący z reżimem.
h). POWIEŚĆ PARABOLA: Współczesność doczekała się również takiej
opowieści o sobie: narrator opowiada o losach pewnego folwarku, na którym
zwierzęta wznieciły bunt  a wiemy, że to opowieść o dziejach ludzi, o rewolucji i
totalitaryzmie, systemie, który można nazwać bardzo konkretnie. Inny pisarz
przedstawia państwo przyszłości  nowy, wspaniały świat  a pokazuje
mechanizmy ludzkiej władzy, manipulację społeczeństwem. Znamy parabolę  pod
obrazkiem zewnętrznej fabuły zawiera głębsze znaczenia. Najstarszą była parabola
biblijna, używał paraboli Wolter w powiastkach filozoficznych, Franz Kafka przy
kompozycji swoich słynnych powieści. Parabolą z r. 1945 jest Folwark zwierzęcy
Orwella, również inna jego powieść  Rok 1984. Powieści te Stwarzają światy
fantastyczne, nieistniejące  lecz w ich ramach rozgrywają się jak najbardziej
rzeczywiste sytuacje i procesy. Podobnie fantastyczna i paraboliczna jest powieść
Aldousa Huxleya pt. Nowy, wspaniały świat  obraz społeczeństwa przyszłości,
karmionego pozorem doskonałości życia. Powieści powyższe podejmują temat
polityczny, wymierzone są przeciw totalitaryzmowi komunistycznemu, lecz ubierają
swoje przesłanie w strój fantastycznych krajów i społeczeństw. Potrafiły dzięki temu
zarejestrować i pokazać światu proces przeistaczania się utopijnych wymarzonych
krain szczęśliwości w Antyutopie  zaprzeczenie wyidealizowanych światów.
3. Twórcy europejscy
Anglia
�� George Orwell
�� Aldous Huxley
5
�� Herbert Wells
�� Samuel Beckett
�� George Bernard Shaw
�� Thomas Stean Eliot (Nobel 1948)
Niemcy
�� Herman Hesse (Nobel 1946)
�� Bertold Brecht (Nobel 1969)
�� Gunter Grass
�� Friedrich Durrenmatt
Rosja
�� Josif Brodski (Nobel 1987)
�� Anna Achmatowa
�� Borys Pasternak (Nobel 1958)
�� Aleksander Sołżeniczyn (Nobel 1970)
�� Wartam Szatamow
�� Izaak Babel
�� Michait Szotochow (Nobel 1965)
Stany Zjednoczone
�� William Faulkner (Nobel 1949)
�� Ernest Hemingway (Nobel 1954)
�� John Steinbeck (Nobel 1962)
�� Truman Capote
�� John Dos Passos
�� Jerome Salinger
�� Isaac Singer (Nobe11978, jidisz)
Literatura iberoamerykańska
�� Louis Borges (Argentyna)
�� Julio Cortazar (Argentyna)
�� Mario Vargas Llosa (Peru)
�� Alejo Carpentier
�� Gabriel Garcia Marquez (Kolumbia) Nobel 1972
6
�� Octavio Paz (Meksyk) Nobe1,90
Postmoderniści:
�� Thomas Pynchon
�� Umberto Eco
John Barth
4 Wielkie dzieła europejskie:
a). Ernest Hemingway: Komu bije dzwon
 Nie pytaj komu bije dzwon - bije on tobie" - tak przestrzega w motcie do swojej
wielkiej powieści Hemingway, przestrzega wszystkich obojętnych na cudzy ból, na
dalekie zło, obce cierpienie. Jego cząstka przypada każdemu człowiekowi, prędzej
czy póz
niej dotrze do każdego, jeśli człowiek nie podejmie z nimi walki. Robert
Jordan podejmuje taką walkę - jest amerykańskim ochotnikiem, który wyrusza do
Hiszpanii walczyć .z reżimem generała Franco. Jego misją jest zniszczenie mostu,
ważnego będzie wierny swojej idei, wykona zadanie, choć wie, że jest to działanie
straceńcze, nie przyniesie wielkich zysków a trzeba będzie zapłacić za nie życiem. I
tak się dzieje - a tragedię pogłębia fakt, że właśnie w Hiszpanii Jordan poznaje Marię,
dziewczynę skrzywdzoną przez faszystów - i właśnie ona okazuje się największą
miłością jego życia. Jordan ginie - w symbolicznej scenie finalnej, samotnie
oczekując wroga, poświęci dla niego - nie dla siebie nawet ostatnią kulę.  Motyw
znany z filmów wojennych" - powie sceptyk. Tymczasem może to filmy wojenne
znają pewne motywy z literatury. Dzieje się tak dlatego, że odbiorca i filmu, i
książki lubi obserwować walkę dobra ze złem; chce widzieć jak zwycięża dobro i
miłość. Z reguły dostarczają mu tego filmy. Hemingway odmówił czytelnikom
happy endu. Jordan prywatnie przegrał, ale moralnie wygrał - spełnił swoją misję,
zrobił wszystko co w jego mocy, by przeciwstawić się złu - Komu bije dzwon dało
więc światu jeszcze jedną wypowiedz
etyczną, a przy tym - obraz rewolucji w
Hiszpanii. Choć osobiście przegrał - moralne zwycięstwo należy do niego,
podobnie jak w przypadku starego rybaka Santiago z opowiadania Stary człowiek i
morze. Historia człowieka, który stawia czoło przeznaczeniu i swojej starości
wpłynęła na decyzję przyznania Nagrody Nobla Hemingwayowi. Zresztą, pisarz
ten wciąż głosi heroizm człowieka, mówił o etyce jednostki ludzkiej umieszczonej
w swojej teraz
niejszości. Obserwujemy go w działaniu (fabuła Hemingwaya jest
wartka, postacie poznajemy przez dialogi przeplatane z relacjami, pisarz oszczędza
7
zbędnych opisów, informacji o motywacjach, o przeszłości). Być może dlatego jest
to tak chętnie czytana proza.
b). Albert Camus : Dżuma
Taki chwyt, że wszystko rozgrywa się w przestrzeni zamkniętej, nazywa się czasem
ujęciem kameralnym. Dżuma rozgrywa się w Oranie, mieście dotkniętym zarazą,
zamkniętym, odizolowanym od świata. Kiedy? W latach czterdziestych, ale
dokładną datę Camus ukrywa, by podkreślić ponadczasowość zjawisk. Natomiast
lata czterdzieste wskazuje, by podkreślić podobieństwo epidemii z tragedią wojny
światowej. W obu przypadkach ludzkość staje naprzeciw wielkiej niszczącej siły,
wobec której jednostka nie ma szans, pozostaje bezwolna. Przypomnijmy sobie
założenia egzystencjalizmu: słabość człowieka, absurd istnienia, skazanie na klęskę.
Przypomnijmy też postawę Camusa w tej sprawie: pisarz odrzuca bierność
przyjmuje postawę buntu, aktywnej walki ze złem. Reakcje ludzkie na ból cierpienie
są wszakże różne Camus właśnie w Dżumie obserwuje ludzi postawionych wobec
zarazy, obserwuje decyzje i ich skutki. Doktor Rieux poświęca wszystko walce z
chorobą, wspiera go pisarz Tarrou. Do dzieła poświęcenia i solidarności przekonuje
się też dziennikarz Rambert. Z kolei ojciec Panneloux ponosi klęskę, jego teorie
okazują się fałszywe. Zauważmy jednak, że nie są to słowa dotyczące postaw wobec
dżumy, lecz próba jej wyjaśnienia. Ojciec Pannelaux powiela wątpliwości
biblijnego Hioba  próbuje wyjaśnić za co spada na ludzkość kara w postaci
wojny, zarazy, klęski żywiołowej. Jego odpowiedzi nie są prawdziwe  dżuma nie
jest ani karą za grzechy, ani próbą wstrząśnięcia sumieniami. Dżuma w zamyśle
Camusa ma kilka znaczeń  symbolizuje zło, które istnieje na świecie i w każdej
chwili może eksplodować. Może przyjąć postać choroby, ale i wojny, totalitaryzmu,
powszechnej śmierci. Camus występuje jako wielki moralista  rycerz heroicznej
etyki. Każe stawać do Walki w-obronie dobra nawet wówczas, jeśli nie ma szans na
zwycięstwo. Bowiem jedyną możliwością na zwycięstwo jest postawa aktywna.
Tym samym rozmawiamy już nie o tragedii Oranu lat czterdziestych, nie o tamtych
konkretnych postaciach, lecz o ludzkości w ogóle : Taka jest idea powieści 
paraboli, którą jest również Dżuma Alberta Camusa.
Dżuma jest:
�� obrazem społeczności ludzkiej w godzinie próby
�� narzędziem walki ze złem
�� hiobowym pytaniem o cierpienie ludzi
�� wyrazem egzystencjonalizmu .
8
�� swoistym eksperymentem literackim
c). George Orwell: Folwark zwierzęcy
Następna parabola, następna literacka antyutopia i wypowiedz
o mechanizmie
rewolucji oraz dążenia do władzy. Przypowieść o zwierzętach okazuje się
najprawdziwszą opowieścią o ludziach, o ich rywalizacji, umiejętności
manipulowania ogółem, starych następstw losu, charakterystycznych dla wszystkich
rewolucji. Historia jest krótka i skądinąd coś nam przypomina: Na folwarku Jonesa
uciskane i zaniedbane zwierzęta zbuntowały się i wygoniły swojego4ciemiężcę.
Pozostały same  musiały więc zorganizować sobie życie. Władzę objęły świnie
(najinteligentniejsze), podzielono obowiązki, bo przecież trzeba coś jeść, a dla
motywacji głoszono ideologię i regulamin animalizmu. Wkrótce jednak okazało się,
że świnie powielają czyny człowieka, zwierzęta są  równe i równiejsze", niektórzy
tęsknią za człowiekiem (Molly) a inni są wykorzystywani  jak wierny, głupi
ideowiec Boxer. Konisko wszystko oddało rewolucji, a rewolucja oddała go do
rzez
ni. Również we władzach najwyższych zaczęły się tarcia i przestawki  wypę-
dzono Snowballa, władzę absolutną przejął Napoleon, wzmocniony o armię
wyszkolonych przez siebie psów... Koniec, niestety, jest pesymistyczny. Nowy reżim
zwycięża, dochodzi do porozumienia z okolicznymi folwarkami, z marzeń i ideałów
nie pozostaje nic, a  masy"  czyli zwykłe zwierzęta folwarku mają gorzej niż za
czasów człowieka... Jeśli odbiorcy kojarzy się historia Rosji Radzieckiej i
Rewolucji Paz
dziernikowej  to słusznie. Orwell przestrzegał przed rewolucją
radziecką, pod zwierzęcych bohaterów podpisywano prawdziwych przywódców
rewolucji (Lenina, Stalina, Trockiego). Ważniejsze wydają się jednak prawdy
uniwersalne: analiza i prezentacja mechanizmu ustroju totalitarnego, refleksja nad
historią, w której wszystko się powtarza, satyra na ludzką żądzę władzy, głupotę i
demagogię rewolucyjną. Folwark zwierzęcy jest pełen humoru, ale to humor
goryczy, bowiem na przykładzie mikro świata zwierząt obserwujemy prawdziwą
historię ludzką.
Folwark zwierzęcy jest:
�� satyrą Rewolucji Paz
dziernikowej
�� obrazem maszyny totalitaryzmu
�� analizą dochodzenia do władzy drogą rewolucji
�� ujawnieniem mechanizmów propagandy i manipulacji społeczeństwa
9
Jest też:
�� parabolą (jak powiastki filozoficzne)
�� bajką (jakie pisali La Fontaine'czy Krasicki)
�� satyrą (ze względu na ironię i komunizm)
mikropowieścią (ze względu na rozmiary
d). Aleksander Sołżenicyn: Jeden dzień Iwana Denisowicza
Opowiadanie Sołżenicyna należy do literatury łagrowej, podejmującej temat
sowieckich obozów pracy. Warto pamiętać, że Sołżenicyn jest także autorem
słynnej powieści pt. Archipelag GUA
ag, panoramy potwornej krainy łagrów, że
odsłonił prawdę o machinie stalinowskich obozów. W r. 1970 Sołżenicyn
otrzymał Na Nagrodę Nobla. W 1974 r.  został pozbawiony obywatelstwa
ZSRR za  zdradę ojczyzny". Opowiadanie, o którym tu mowa jest
odtworzeniem jednego dnia obozowego życia więz
nia łagru  Iwana
Denisowicza Szuchowa. Przebieg dnia ujawnia realia obozu. Autor opisuje
stosowane tam kary, karcer i jego skutki. Szokują przyczyny zesłań więz
niów,
chwilami absurdalne jak to, że Hopczyk nosił mleko banderowcom z lasu, a
Szuchow uciekł z niewoli niemieckiej, by zostać w ZSRR  szpiegiem
niemieckiego wywiadu". Prawem obozu są donosicielstwo, kradzieże, zabójstwa.
Rytuałem i świętością staje się posiłek  chwila, dla której żyje więzień. Nikogo nie
dziwią  wieczne" wyroki, które nigdy się nie kończą, bo są przedłużane. Katorżnicza
praca staje się normalnością. Warunki i polityka władz obozowych powodują, że
 więzień staje się wrogiem więz
nia". Po całym dniu, który zawierał koszmar
obozowych prawideł, opowiadanie kończy się lapidarnym wnioskiem, iż był to
 szczęśliwy" dzień bohatera. Jak zmienne są wartości pojęć. Dzień był szczęśliwy 
bo nikt Szuchowa nie zabił, nie okradł, a nawet udało mu się oszukać straże.
Rozpoczął dzień o świtaniu, przetrwał go ciężko pracując pod okiem strażników  i
dobrze wykonując swoją pracę. Analiza jednego dnia więz
nia Szuchowa staje się tu
pouczającym studium totalitaryzmu.
e). Samuel Beckett: Czekając na Godota
Dramaturgia współczesna nie istnieje bez Becketta i jego pomysłu na teatr - czyli
koncepcji antyteatru. A najsłynniejszą sztuką tego twórcy jest niewątpliwie Czekając
na Godota. To co rozgrywa się na scenie może wydać się absurdalne. Dwóch włóczę-
gów Estragon i Vladimir, przy krzaku i kamieniu - czekają na Godota. Ma ich zbawić,
10
uwolnić od trudów istnienia, a może tylko zapewnić byt, jedzenie i nocleg? Kim jest?
&lejem, panem  Ekscelencją"? Ma siwą brodę, poza tym nic nie wiadomo. Nie wia-
domo nawet czy aby nie był już tutaj - a bohaterowie są spóz
nieni. Czekają tak,
mówiąc dziwne rzeczy, próbują wyjaśnić czym jest zbawienie, zdjąć but, kłócą się i
godzą. Nadchodzą Pozzo i Lucky - woz
nica i człowiek w roli konia, posiadają
krzesełko, walizę, koszyk... Zatrzymują się przy Vladimirze i Estragonie - a widzowie
stają się świadkami scen groteskowych, jak choćby popisy Lucky'ego. Odchodzą, ale
pojawi się Chłopiec - zwiastun nadejścia Godota. Ma przyjść jutro. A zatem
bohaterowie przyjdą i będą znów czekać, ewentualnie mogą się powiesić. Chyba, że
przyjdzie Godot... Opis tej dziwnej, zredukowanej 'akcji nie odda sensu wielu stów -
aluzji, które padają podczas dziwnych dialogów postaci. A poruszają przecież
największe wątpliwości ludzkie: sens istnienia, sens zbawienia, wartość czasu, bólu,
cierpienia, powtarzalności pewnych zjawisk. Sztuka jest oczywiście parabolą pokazuje
dwóch kloszardów, a mówi o losie ludzkim, o absurdzie istnienia. Patrząc na
bohaterów podejrzewamy beznadziejność ich czekania, patrząc na wędrujących w
koło tą samą drogą Pozzo i Lucky"ego - podejrzewamy bezsens ich wędrówki. Są
bezradni wobec czasu i przestrzeni - tak jak wszyscy ludzie. I tak,- patrząc na scenę z
kamieniem i drzewem, na nieco uduchowionego Vladimira, na nieco hedonistycznego
Estragona - patrzymy na nasz świat i na siebie, na  maleńkość" człowieka...
Jest więc to dramat:
�� o absurdzie ludzkiego istnienia (egzystencjalizm!)
�� metafizyczny: o człowieku i Bogu
�� o złudzeniach ludzkości
�� o słabości człowieka  pod obojętnym niebem na niemożliwej ziemi"
Jest też:
�� dziełem antyteatru (teatru absurdu). Zwróć uwagę na konstrukcję przestrzeni -
złożona zaledwie z kilku elementów, każdemu z nich daje symboliczną
wartość. Np. kamień przyroda nieożywiona, drzewo - ożywiona,
�� operuje groteską i absurdem
�� jest parabolą
�� jest dialogiem z tradycją literacką (Beckett wciąż odwołuje się do szeregu
znanych, utrwalonych symboli literatury i kultury (postmodernizmu!)
5. LITERATURA WSPÓA
CZESNA W POLSCE- SYNTEZA
11
Lata wojny i Poeci Kolumbowie: Cechy twórczości:
okupacji
- Krzysztof Kamil Baczyński - katastrofizm
1939-1945
- Tadeusz Gajcy - utrwalenie grozy wojny
- tragizm pokolenia,
odrealnienie świata w poezji
Powojenne 1.Stanisław Dygat: Jezioro 1. rewizja mitów polskich
rozrachunki Bodeński
2. pokolenie zarażonych
1945-1949 2.Jerzy Andrzejewski: Popiół i wojną, pokaleczonych
diament psychicznie
3. Kreacja człowieka
zlagrowanegp
3.Tadeusz Borowski:
Pożegnanie z Marią
4.Tadeusz Różewicz:
Czerwona rękawiczka
Socrealizm 1949- 1.Tadeusz Konwicki: Przy 1. powieść tzw. produkcyjna
1953 budowie /pochwała socjalizmu/
2. powieść tzw. produkcyjna
/pochwała socjalizmu
2.Witold Zalewski: Traktory
zdobędą wiosnę
Czas odwilży Pokolenie Współczesności Nowe trendy w poezji jak:
(polski paz
dziernik)
- Miron Białoszewski -lingwizm
1953-1968
- Stanisław Grochowiak - turpizm
- Zbigniew Herbert
- Jerzy Harasymowicz
Marzec 1968- Nowa Fala: Nowy sposób operowania
grudzień 1970 językiem literackim
-Stanisław Barańczak
- Ewa Lipska
Dekada 1970-1980 Edward Stachura Opisywanie rzeczywistości
bliskiej i zwyczajnej,
Nurt chłopski w prozie:
Bohaterowie indywidualne
-Edward Redliński
jednostki, wyobcowane
12
- Wiesław Myśliwski
1980-1990 Zbigniew Herbert Powieści autobiograficzne
Marek Nowakowski Literatura faktu
6. Periodyzacja wydarzeń historycznych
a). Lata wojny i okupacji:
1 września 1939 - agresja Niemiec na Polskę 1 IX 
5 X 1939 - kampania wrześniowa - organizacja państwa podziemnego
1944 -powstanie warszawskie
1945 - konferencje w Jałcie i Poczdamie
1945 -kapitulacja Niemiec hitlerowskich
b). Zimna wojna i socrealizm 1945-1953
1946 - 1949 zimna wojna pomiędzy sojusznikami (Zachód - ZSRR)
1949- Zjazd Związku Literatów Polskich (program realizmu
socjalistycznego), stabilizacja i próby sowietyzacji kraju
1953- śmierć Józefa Stalina (początek odwilży)
c). wypadki marcowe  do grudnia 1970
1968  wystąpienia antyżydowskie w Polsce  zdjęcie z afisz słynnych Dziadów
w reżyserii Kazimierza Dejmka
8 marca  wypadki marcowe kiedy to odbył się wiec studentów Uniwersytetu
Warszawskiego, za nim wystąpienia studenckie i represje w całym kraju. Nastanie
kryzysu ekonomicznego i politycznego.
1970- wydarzenia grudniowe strajki w stoczniach w odpowiedzi na drastyczne
podwyżki cen, 17 grudnia - masakra robotników w Gdyni, odsunięcie Gomułki
od władzy. Edward Gierek I sekretarzem PZPR.
d). Dekada 1970-1980
13
narasta propaganda sukcesu
1976- projekt podwyżek cen wywołuje falę strajków i protestów tzw. wypadki
czerwcowe. Radom, URSUS, działalność opozycji (KOR, KPN) odwołanie
podwyżek
1978 - Polak Karol Wojtyła papieżem
1980 -podwyżka cen, strajki w kraju (14 lipca w Stoczni Gdańskiej), sierpień 1980 -
zwycięstwo i powstanie NSZZ Solidarność. Edward Gierek odsunięty od władzy w
PZPR
e). 1981-1989 od stanu wojennego po okrągły stół
1981 -śmierć kardynała Wyszyńskiego, zamach na papieża, Lech Wałęsa
przewodniczą-
cym Solidarności, a Wojciech Jaruzelski premierem PRL i szefem partii.
13 grudnia - wprowadzenie stanu wojennego - liczne aresztowania, internowania,
rozwiązanie Solidarności
16 grudnia - mord na górnikach w kopalni Wujek
1982 lipiec - zniesienie stanu wojennego
paz
dziernik - Wałęsa otrzymuje Pokojową Nagrodę Nobla
1984 - zamordowanie ks. Jerzego Popiełuszki
1988 - telewizyjny pojedynek Miodowicz-Wałęsa
1989 - obrady i porozumienie okrągłego stołu
-� wybory do sejmu-w efekcie tzw. sejm kontraktowy, zwycięstwo opozycji,
klęska władz komunistycznych
-� Wojciech Jaruzelski prezydentem, Tadeusz Mazowiecki premierem Polski
f). Po roku 1989
1990 - rozwiązanie PZPR
- Lech Wałęsa prezydentem Polski
1991- rozwiązanie Układu Warszawskiego
14
1995 - Aleksander Kwaśniewski prezydentem Polski
1997 - Sejm uchwalił Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej
7. Nurty literackie w oparciu o wydarzenia historyczne
a). literatura lat wojny
Pisarze w czasie wojny musieli radzić sobie w różny sposób - działalność
kulturalna i literatura zeszła natomiast do podziemia. Poeci z kręgu Skamandra
wyemigrowali - tylko Jarosław Iwaszkiewicz pozostał w Stawisku, gdzie udzielał
schronienia wielu twórcom. Wielu pisarzy zginęło, Tadeusz Borowski znalazł się
w obozie w Oświęcimiu, a Gustaw Herling-Grudziński w łagrze w Jercewie.
Sytuacja materialna pisarzy była opłakana.  Nikt nic nie zarabia, każdy chce coś
sprzedawać, założyć sklep, handlować" - zapisała pod datą 23.11.1939 r. Zofia
Nałkowska. Działalność pisarska - związana zresztą z działalnością konspiracyjną -
była zatem zupełnie inna niż w dwudziestoleciu.
PISARZE KOLUMBOWIE
Krzysztof Kamil Tadeusz Gajcy Tadeusz Borowski
Baczyński
(1922-1944) (1922-1951)
(1921-1944)
Tomy: Tomy: Tomy:
Zamknięty echem, Dwie Widma, Grom Gdziekolwiek ziemia,
miłości, Magia, Śpiew z powszedni Imiona nurtu
pożogi
Wiersze: Wiersze:
Wiersze: Wczorajszemu, Do Pieśń
Pokolenie, Serce jak potomnego, Piosenka o
obłok Z lasu, Bez imie- przemijaniu
nia, Z głową na karabinie
Dramat: Homer i
itd.
Orchidea
Motywy twórczości:
Motywy twórczości: Motywy twórczości:
15
�� katastroficzna wizja
�� człowiek pejzaż �� łączność pokoleń
rzeczywistości
poprzez ich czyny,
�� etyka, historia, sztuka
�� bunt przeciw absurdowi
kontynuacje
wobec dziejów i hi-
wojennego świata
storii �� wizja apokalipsy 
�� pesymizm wobec
�� motyw rzez
by i wody temat końca świata
sensu walki i
(katastrofizm)
�� wizja  odrealnienie
poświęcenia pokolenia
�� fascynacja śmiercią
rzeczywistości próbą
roku 20. (Pieśń)
ucieczki od wojennej
�� odrealnienie świata w
�� wiersze obozowe 
apokalipsy  i zarazem
poezji  wizja,
zaginione
jej świadectwo
marzenie, metaforyza-
cja języka
�� utrwalenie tragedii tych
lat �� temat utraconego
dzieciństwa
�� tragedia pokolenia
Kolumbów   dora-
stanie w czasie"
PROZA LAT WOJNY:
- Opowiadania Jerzego Andrzejewskiego  Apel, Wielki Tydzień
-Opowiadanie Jarosława Iwaszkiewicza  Ikar
-Powieść-reportaż Aleksandra Kamińskiego Kamienie na szaniec
-Dzienniki Marii Dąbrowskiej
-Dzienniki czasu wojny Zofii Nałkowskiej
b). Socrealizm
(realizm socjalistyczny)  doktryna dotycząca sztuki, ogłoszona w Związku
Radzieckim w latach 30. Na grunt polski przeniesiono ją w 1949 roku po Zjez
dzie
Związku Literatów Polskich. Socrealistyczna metoda twórcza kreowała w
literaturze świat iluzji: pozytywnych bohaterów z pracującego ludu miast i wsi,
negatywnych reakcjonistów zachodnich, fabryk lub kołchozów, budów i  kobiet
na traktorach".  Pryszczatymi"  nazywano ówczesnych pisarzy aktywistów.
Dziś hasła w rodzaju:  zapluty karzeł reakcji" lub  pies łańcuchowy imperializmu"
budzą uśmiech. Tymczasem po trzech latach powojennego chaosu, w końcu lat
16
czterdziestych narastającego stalinizmu  wcale nie był to zarzut zabawny. O
absurdalnych procesach, krzywdzie ludzi, zbrodniach tamtych czasów mówią dziś
filmy i wspomnienia. Sztuczne twarze szczęśliwych robotników i jasnowłosych
dziewcząt na traktorach znamy z plakatów z tamtych lat  dziś są przedmiotem
żartów, podobnie jak czerwony krawat młodzieży ZMP-owskiej. Są to jednak
symbole czasów bezdusznego terroru i jedyną chyba radosną kartą tych lat była
dynamiczna odbudowa kraju, który, cokolwiek by mówić  wznosiły z ruin
 miliony rąk". Sztuka i literatura także zostały podporządkowane reżimowi  mu-
siały być tworzone według politycznych reguł  inaczej nie widziały światła
dziennego. Wytworem tych lat stała się powieść produkcyjna  inaczej
socrealistyczna. Terenem akcji była zazwyczaj fabryka, zakład przemysłowy lub
budowa. Młodzi ideowi aktywiści propagowali ideę socjalizmu, a przeszkadzał im w
tym czarny charakter  imperialistyczny szpieg. Ideologii podporządkowywano
pozostałe wątki: miłość, życie rodzinne i wszelkie perypetie. Z czasów tych warto
zapamiętać zdarzenia i pojęcia:
�� 1948 (jeszcze przed Zjazdem Związku Literatów Polskich) ukazał się
--tom poetycki Tadeusza Różewicza Czerwona rękawiczka,
 opowiadania Tadeusza Borowskiego: Pożegnanie z Marią i Kamienny
świat,
 powieść Popiół i diament Jerzego Andrzejewskiego.
�� Powieść produkcyjna to na przykład:
 Traktory zdobędą wiosnę Witolda Zalewskiego lub
 Przy budowie Tadeusza Konwickiego.
�� Poezja socrealistyczna:
 Jan Brzechwa  Strofy o planie sześcioletnim,
 Władysław Broniewski  Słowo o Stalinie.
c). 1956  Pokolenie Współczesności
Po śmierci Stalina, po wydarzeniach Paz
dziernika, w wielu dziedzinach  w tym
w kulturze i sztuce  nastąpiła odwilż, czyli rozluz
nienie cenzury, odejście od
ścisłego programu realizmu socjalistycznego. Niezwykle ważną konsekwencją
tego były liczne debiuty młodych twórców. Ponieważ byli skupieni wokół
17
czasopisma pt. Współczesność, nazwano ich Pokoleniem Współczesności. Do
debiutantów około roku 1956 należą:
�� Miron Białoszewski,
�� Zbigniew Herbert,
�� Stanisław Grochowiak,
�� Jerzy Harasymowicz.
�� W prozie  debiut Marka Hłaski  Pierwszy krok w chmurach.
1955  ukazał się Poemat dla ,clórosb7ch Adama Ważyka. Ten
rozliczeniowy utwór , rozpoczął ruch wśród twórczego środowiska
 zarówno pisarzy starszych, którzy odrzucali przymusowy schemat,
jaki młodszych, którzy decydowali się na debiut.
1955  to również rok, w którym ogromnego znaczenia nabrało pismo Po
prostu. Stało się trybuną odwilży, głosem studentów i inteligencji głoszącej
antystalinowskie ideały. Zlikwidowano je w 1957 roku
ROZWÓJ DRAMATU:
�� Rozwijają się teatry nieoficjalne  studenckie lub organizowane przez
środowiska twórcze:
�� Bim-Bom (Gdańsk),
�� Teatr na Tarczyńskiej (Miron Białoszewski),
�� Piwnica pod Baranami (Kraków),
�� Cricot II (Tadeusz Kantor),
�� Teatr 13 Rzędów (Jerzy Grotowski)
�� Leon Kruczkowski pisze Pierwszy dzień wolności, Śmierć gubernatora.
�� Tadeusz Różewicz  Kartoteka  wystawiona w 1960 roku.
�� Debiutuje Sławomir Mrożek: Męczeństwo Piotra Oheja, Tango (1964), Policja.
�� Napływają na sceny polskie dramaty mistrzów zagranicznych:
�� Samuela Becketta,
�� Friedricha Dńrrenmatta,
�� Bertolta Brechta,
�� Eugćne'a Ionesco,
�� Jeana Paula Sartre'a
ROZWÓJ PROZY
18
�� Wśród wielu wydawnictw popaz
dziernikowych, należy wyróżnić właściwy
debiut  młodych pisarzy miasta" mianowicie:
�� Marka Hłaski,
�� Marka Nowakowskiego,
�� Andrzeja Brychta.
Do tej pory miasto  zwłaszcza jego ciemne rejony  rzadko bywało
terytorium polskiej prozy. Do powieści  miejskich" tej epoki należy też Zły
Leopolda Tyrmanda. Niemniej wydarzeniem najistotniejszym są opowiadania
Marka Hłaski.
Miron Białoszewski Stanisław Grochowiak Zbigniew Herbert
lingwizm turpizm klasycyzm
�� Wprowadza do poezji �� Przypisywanie tylko
- Dokonuje pewnego
brzydotę, temat śmierci, klasycyzmu poezji
eksperymentu
rozkładu ciała, zmęcze- Herberta jest
poetyckiego  tworzy
nia i wysiłku. To właśnie uproszczeniem lecz
poezję opartą na grze
turpizm. W dyskusji o niewątpliwie jest to
słów, brzmieniu mowy i
miejscu piękna i brzydo- twórczość zanurzona w
neologizmach 
ty w literaturze głosi, że wielkim kontekście kul-
operowanie dz
więkową
ta druga jest prawdą i tury i literatury
formą mowy ma wnosić
dopełnieniem obrazu śródziemnomorskiej:
nowe znaczenia
ludzkiego życia. Biblia i antyk to dwa
-Dokonuje sakralizacji
zaplecza konieczne do
�� Degraduje mit pejzażu
rzeczy powszednich:
jej odczytania.
ojczystego i na-
bohaterami jego
tchnionego twórcy, jego �� Jest to też poezja
utworów są: piec, burak,
poeta  to człowiek intelektualna i prze-
łyżka durszlakowa. Z
słaby i zmęczony... sycona problematyką
drugiej strony dokonuje
moralną.
też  profanacji sacrum"
-Nawiązuje do motywów
 umieszcza Madonny
�� Motyw  dalszego
barokowych
w karuzelach wesołych
ciągu", czyli rozważań
�� Ukazuje cierpienie i
miasteczek, świętość i
 co byto dalej  np.
postuluje pokorę wobec
sztukę sprowadza do
po pojedynku Apollo
życia
powszedniości.
Marsjasz lub po śmierci
Hamleta  to częsty u
-Fascynują go peryferie
Utwory: Rozmowa o
Herberta pretekst
kultury: podmiejskie
poezji, Ikar, Pejzaż,
poetyckich rozważań.
19
tereny, odpustowe, Kanon, Dla
Pan Cogito  propozycja
kiczowate rejony kultury zakochanych... Do pani
dekalogu dla
-Zwany jest  poetą
współczesnego człowieka
rupieci".
Utwory: Dlaczego
Utwory: Mironczamia,
klasycy, Apollo i
Karuzela z Madonnami,
Marsjasz, Tren
Wywód jestemu, Szare
Fortynbrasa, Powrót
eminencje zachwytu,
prokonsula, Przesłanie
Podłogo błogosław
Pana Cogito
d). Marzec 1968 do grudnia 1970
�� Najważniejszym wydarzeniem tego przełomu było wyodrębnienie formacji
poetyckiej, zwanej Nową Falą, póz
niej  Pokoleniem '68. Była to generacja
młodych poetów, którą łączy/o wydarzenie pokoleniowe  mianowicie wypadki
1968, spod znaku demonstracji i protestów studenckich oraz represji ze strony
rządu. Formację Nowej Fali tworzyli:
�� Stanisław Barańczak,
�� Julian Kornhauser,
�� Mam Zagajewski,
�� Ryszard Krynicki,
�� Krzysztof Karasek,
�� (związana z Nową Falą była też Ewa Lipska).
Program Pokolenia '68:
�� bunt przeciw zafałszowanemu światu i manipulacjom władzy
�� krytyka literatury fałszującej rzeczywistość (np. estetyzującej poezji
pozbawionej prawd etycznych).
�� postawa  interwencyjna"   mówienia wprost" o świecie
�� zanurzenie poezji w polskiej rzeczywistości
20
�� język mediów, sloganów propagandowych  materią i przedmiotem
obnażenia z fałszu w poezji.
�� nawiązanie do lingwizmu  to obserwacje języka, gra jego kształtem i
barwą ma prowadzić do odrzucenia zaf2szowań.
�� Stanisław Barańczak  najsłynniejszy poeta Nowej Fali, póz
niej wykładowca
Harwardu, krytyk literacki i tłumacz literatury angielskiej. W Polsce
wykluczono go z pracy na Uniwersytecie w Poznaniu, a jego utwory objęte
były w latach 1976  1980 zakazem druku. Za granicę wyjechał w 1981 roku.
Tomy:
 Tryptyk z betonu, zmęczenia i śniegu
 Atlantyda
 Sztuczne oddychanie
 Widokówka z tego świata
Cechy twórczości:
�� Podejmuje temat Polaka  emigranta postawionego wobec historii i
kultury Europy  poczucie niezrozumienia i obojętności narodów na los
Polski.
�� Obrazuje rzeczywistość PRL-owską, szczególnie eksponując osaczenie,
indoktrynację, niepewność własnego domu i losu.
�� Wskazuje na gorycz polskiej historii, przekłamany wizerunek Polaka za
granicą
Operuje dwuznacznością słów, szablonami językowymi, kalamburem
e). Dekada 1970-1980
Dziesięciolecie propagandy sukcesu zaowocowało jednak osiągnięciami
twórców polskich w literaturze, w działalności teatru, w filmie.
W prozie
�� Edward Redliński w sposób oryginalny i parodystyczny podejmuje temat wiejski:
Konopielka, Awans (wieś jest tu punktem wyjścia do rozważań o cywilizacji, o
wyobrażeniach miejskich na temat wsi i zderzeniu postaw chłop  inteligent!).
�� Miron Białoszewski pisze Pamiętnik z powstania warszawskiego. Utwór ten nie
jest kolejną powieścią o powstaniu  to relacja wyrażona w specyficznym
języku, pełnym dynamiki, skrótów, chwytów językowych oddających
21
rzeczywistość tamtych czasów. Poza tym jest to powstanie opisane z punktu
widzenia cywila, nie bohatera żołnierza.
Poezja lat siedemdziesiątych
Spośród młodych poetów głośne są nazwiska Stanisława Barańczaka, Ewy
Lipskiej, Rafała Wojaczka, Edwarda Stachury. Nadal piszą i wydają nowe tomy:
Jarosław Iwaszkiewicz, Anna Kamieńska, Zbigniew Herbert i na emigracji
Czesław Miłosz. Ukazują się także ostatnie tomiki poezji Stanisława
Grochowiaka: Nie było lata  1969, Bilard-1975
�� Grupa  Teraz"  to ugrupowanie poetyckie warte wyróżnienia, a rozwijające
się w latach siedemdziesiątych, chociaż powstało w roku 1968. Należeli tu:
m.in. Julian Kornhauser, Adam Zagajewski. Chcą odrzucić poezję  bezpieczną"
na rzecz tej ingerującej w rzeczywistość, wierzą, że można w poezji świat
przeobrażać. Adam Zagajewski jest autorem tomów: Komunikat, Sklepy
mięsne, List. Oda do wielości.
�� 1980 r.  Czesław Miłosz otrzymuje literacką Nagrodę Nobla
Dramat lat siedemdziesiątych
�� Dramaty Witolda Gombrowicza docierają do kraju i tu  obok realizacji
sztuk Witkacego oraz repertuaru romantycznego  stają się klasyką
teatralną (Operetka, Ślub, Iwona, księżniczka Burgunda)
�� Powstają nowe dramaty Sławomira Mrożka: Emigranci, Rzez
nia
�� Nowe dramaty tworzy Tadeusz Różewicz: Przyrost naturalny, Białe
małżeństwo, Do piachu
�� Zaistniał także tzw.  dramat poetycki"  próbowali go tworzyć Stanisław
Grochowiak, Zbigniew Herbert, Ernest Bryll.
f). Po roku1980
Rok 1980 był ową  jutrzenką swobody", która przyniosła wolne związki
zawodowe, twórczą atmosferę początku nowego dziesięciolecia, ożywienie w
ruchu wydawniczym.
Rok 1981 (stan wojenny) całą tę dynamikę uciął, a swobody wydawnicze zamroził.
Wzmogło się zjawisko tzw. literatury drugiego obiegu  nielegalnych
wydawnictw, kolportaż nielegalnymi drogami, dzięki którym zupełnie niez
le
22
rozpropagowane byty utwory takie jak Zniewolony umysł Miłosza, Mała
apokalipsa Konwickiego czy Folwark zwierzęcy lub Rok 1984 Orwella, (także
literatury dotyczącej zbrodni stalinowskich, Katynia, łagrów).
Odnotować warto:
�� Nowe tomy wierszy Herberta, zwłaszcza Raport z oblężonego miasta (1983).
�� Debiut Jana Polkowskiego  tom To nie jest poezja. Jego wiersze często są
odwołaniem do innych utworów  np. Przesłanie pana X już w tytule
zdradzają..aluzję do poezji Herberta.
�� Debiut Bronisława Maja (Zagłada świętego miasta).
�� Nowe tomy wierszy księdza Jana Twardowskiego: Niebieskie okulary,
Rachunek dla dorosłego, Który stwarzasz jagody.
�� Dalszą prozę Mirona Białoszewskiego: Szumy, zlepy , ciągi; Donosy
rzeczywistości.
�� Powstały w Paryżu Dziennik pisany nocą 1980  1982 Gustawa Herlinga-
Grudzińskiego
�� Kamień na kamieniu  powieść Wiesława Myśliwskiego z 1984 roku,
uważana przez niektórych krytyków za arcydzieło naszych czasów.
g). Literatura 1980-2000
Ostatnie lata upłynęły raczej pod znakiem poezji niż prozy. Świadczy o tym
chociażby fakt, że na przestrzeni dwudziestu lat mieliśmy w dziedzinie poezji
dwoje noblistów. Prócz nich za wybitnych twórców uważa się zmarłego w 1998
roku Zbigniewa Herberta, do niedawna mieszkającego w Paryżu Adama
Zagajewskiego i żyjącego w Polsce Tadeusza Różewicza. Nadal aktywni są Ernest
Bryll czy też poeci Nowej Fali, dryfujący jednak od poezji zaangażowanej ku
osobistemu doświadczeniu: Stanisław Barańczak, Julian Kornhauser, Ewa Lipska.
Nadal wielką popularnością cieszy się twórczość księdza poety Jana
Twardowskiego, który wciąż wydaje nowe tomiki. W latach osiemdziesiątych
zaznaczyła się zwłaszcza twórczość poetów piszących wiersze zaangażowane:
Bronisława Maja  redaktora krakowskiego NaGłosu, i Jana Polkowskiego. Jan
Polkowski debiutował w wydawnictwach podziemnych. W wydawnictwach tych
wydawano też wiersze Barańczaka (Ja wiem, że to niesłuszne) czy piosenki Jacka
Kaczmarskiego (Mury!), wokół których wytworzyła się cała subkultura buntu; po
1989 roku wydano oficjalnie śpiewniki i płyty barda stanu wojennego. Do miana
poety kultowego urósł Zbigniew Herbert, śpiewany przez Gintrowskiego i
23
wychwalany przez Barańczaka (Uciekinier z utopii) oraz Adama Michnika (Z
dziejów honoru w Polsce).
Wizji literatury Maja i Polkowskiego przeciwstawiło się młode pokolenie
debiutantów z lat dziewięćdziesiątych. Mowa o pokoleniu bruLionu (krakowskie
pismo literackie). Ukazał się nawet wiersz manifest Świetlickiego Do Jana
Polkowskiego. Pokolenie bruLionu w małym stopniu można identyfikować z
pismem, które powstało poza obiegiem cenzury jeszcze w roku 1985. Za
ukoronowanie twórczości poetów skupionych wokół bruLionu uznać można
wydany w roku 1991 tom pt. przyszli barbarzyńcy, na którego okładce umiesz-
czono pseudonim: b. g. Wstajmfśke, ukrywający nazwiska autorów: Marcina
Świetlickiego, Krzysztofa Koehlera, Marcina Sendeckiego Jakuba Ekiera, Marcina
Barana, Manueli Gretkowskiej i Roberta Tekielego. Jednak dość szybko po tym,
znów skandalizującym, wydarzeniu drogi autorów się rozeszły. Niektórzy,
najbardziej jaskrawym przykładem jest Robert Tekieli, w ogóle odeszli od poezji;
inni, jak Manuela Gretkowska, zajęli się prozą. Nadal, lecz w odmiennej poetyce
tworzą Marcin Baran i Krzysztof Koehler. Najlepszą opinią cieszy się Marcin
Świetlicki. Marcin Świetlicki, tworzy wiersze często szokujące, obrazoburcze, lecz
zaskakujące świeżością i niewątpliwym talentem. Jako prawdziwy kontestator nie
stara się o miejsce na parnasie, lecz znajduje oryginalne formy dla swej
działalności poetyckiej: założył zespół rockowy Świetliki, wydał płytę - i, mimo że
zapewne nie zrobi wielkiej kariery muzycznej, ma swoich zagorzałych fanów.
8. Wybrane dzieła epoki
a). Tadeusz Borowski: Pożegnanie z Marią i inne opowiadania
Wywołały wiele emocji, nawet swoisty skandal literacki ze względu na
ukształtowanie postaci  Vorarbeitera Tadka. Podobieństwa biografii bohatera i
autora powodowały niesłuszne utożsamienie osób. Tymczasem Vorarbeiter Tadek
to kreacja postaci, która prezentuje psychikę człowieka ukształtowanego przez
warunki obozu koncentracyjnego, przystosowanego do realiów  kamiennego
świata": ciągłej śmierci, degradacji człowieka, zniweczenia godności ludzkiej. Aby
przetrwać  bohater w pewien sposób akceptuje tę rzeczywistość, zaczyna w niej
funkcjonować, znajdować jak najlepsze miejsce. Czytelnik przyzwyczajony do
heroizmu ofiary spotyka się nagle z cwaniakiem, człowiekiem cynicznym,
zobojętniałym na ból i cierpienie. Taka konstrukcja postaci dobitniej obrazowała
24
niszczącą siłę obozów  ale wywołała oburzenie przeciw samemu pisarzowi.
Również typ narracji  zewnętrznej, behawiorystycznej nie spodobał się
powojennym krytykom jako zbyt amerykański. W końcu Tadeusz Borowski złożył
samokrytykę, odwołał swoje literackie teorie, ale  nie zmieniło to faktu, że
opowiadania przetrwały i dziś są zaliczane do arcydzieł literatury lagrowej.
b). Miron Białoszewski: Pamiętnik z Powstania warszawskiego
Pisarz dojrzewał dwadzieścia lat do spisania wydarzeń z 1944 roku. Poszukiwał
odpowiedniej metody: języka, narracji, by zarejestrować w literaturze swoją wizję,
swoją pamięć powstania. Uczynił to w roku 1970 - utwór Białoszewskiego jest
specyficzną formą pamiętnika. Przedstawia wydarzenia powstańcze  zza węgla
domu", z  pozycji kucanej", bowiem narrator nie należał do żołnierzy-powstańców.
Należał do całej rzeszy cywilów - zwykłych mieszkańców stolicy wciągniętych w
wir historii. Nie kreuje zatem postaci bohatera, lecz typ właśnie  antybohaterski",
mieszkańca piwnic, tułacza wśród ruin. Interesujący jest język utworu: wypowiedz

naśladuje mowę, pełna jest krótkich, czasem urywanych zdań, szalenie
dynamiczna, pełna potoczyzmów, neologizmów. Obraz narracji oddaje ówczesny
tryb życia, jak również proces , wywoływanie wspomnień, powrotu pewnych
zdarzeń do świadomości narratora.  Przez dwadzieścia nie mogłem o tym pisać.
Chociaż tak chciałem. I gadałem. O powstaniu".
c). Hanna Krall: Zdążyć przed Panem Bogiem
Reportaż - wywiad przeprowadzony z Markiem Edelmanem, jednym z
przywódców powstania w warszawskim getcie, świadkiem strasznych
wydarzeń.  Odwirowany ze słów", bardzo skondensowany dialog
przedstawia prawdę o getcie i powstaniu - prawdę przekazaną przez
Edelmana; który odziera z patosu zdarzenia, nie chce propagować legend ani
mitów, lecz fakty, które miały miejsce. Wierzymy mu tym bardziej, że nie
wspomina samych aktów heroizmu, mówi też o tym, jak Anielewicz
kolorował nieświeże ryby, że walczono o numerki życia, a w getcie były
prostytutki. Gdy powątpiewa w symboliczny sens masowych samobójstw,
mocy nabiera drugi nurt wywiadu - teraz
niejszość lekarza, który ratuje życie
ludzkie, trwa w ciągłym wyścigu z Bogiem.
d). Zofia Nałkowska: Medaliony
Warto wyróżnić te krótkie opowiadania -jakby medaliony na grobach - ze
względu na oszczędność emocjonalną i brak komentarza ze strony autorki.
25
Tylko taka metoda - pozostawienie odbiorcy sam na sam ze
zrelacjonowanym zdarzeniem czy losem człowieka pozwoli w pełni odczuć
jego grozę. Beznamiętność opisu rzeczy, które miały miejsce w wojennej
codzienności jako zwyczajne - a chodzi o przerabianie ludzi na mydło,
mordowanie, oddzielanie dzieci od matek i tym podobne akty zbrodni - nie-
zwykle potęguje oddziaływanie tej prozy na jej odbiorcę.
e). Gustaw Herling-Grudziński: Inny świat
Autobiograficzna powieść o latach spędzonych w łagrze w Jercewie
wykracza poza danie świadectwa zbrodni sowieckiej. Przedstawia inny świat
odgrodzony drutami od tego normalnego, ale w tym odizolowanym świecie
funkcjonują ludzie przemocą przeniesieni tam ze zwykłego. Prawo innego
świata to prawo siły, reguły, jakie tam panują oparte są na donosie, ciągłe
zagrożenie życia, strach, ból. Jest to wielki sprawdzian ludzkich wartości,
charakteru i wierności zasadom. Społeczność więz
niów odzwierciedla
pewne prawdy o całej społeczności ludzkiej, zmienione warunki odwracają
hierarchię wartości, wydobywają z człowieka najgorsze instynkty.
 Martwy Młyn",  Inny świat" - łagry są obrazem degradacji, dehumanizacji
i nikczemności człowieka. Zarazem są dowodem na niewiarygodne
bohaterstwo, wielkość, heroizm i godność ludzką. W przypadku tej powieści
także kompozycja odgrywa ważną rolę. Przeżycia własne (warstwa autobiografii),
opisy z warunków obozowych (reportaż), ułożone są blokami tematycznymi,
które razem dają panoramę ludzkiego życia. Z kolei łagier w Jercewie
reprezentuje cały rosyjski świat łagrów - a dokładniej: maszynę, która przerabia
materię ludzką, docierając do wszelkich stref życia. Na formę dokumentu nakłada
Grudziński również płaszcz beletrystyki: fabuła, narracja, aluzje do
Dostojewskiego sprawiają, że mamy do czynienia nie z suchym dokumentem, ale
z powieścią, co do której autentyzmu nie ma wątpliwości..
f). Kazimierz Moczarski: Rozmowy z katem
Kazimierz Moczarski, żołnierz AK, Jorgen Stroop oficer SS, likwidator
warszawskiego getta i niższy rangą Niemiec Schielke spędzają kilka miesięcy we
wspólnej celi więziennej, dokładnie od marca do listopada 1949 roku. Pomijając
paradoks faktu, że ludzie ci, wrogowie, znalez
li się w jednej celi, zaistniała dzięki
temu niebywała możliwość zbliżenia się do słynnego zbrodniarza SS. Moczarski
wykorzystuje tę sytuację, zachęca współwięz
nia do refleksji i wysłuchuje jego
monologu. Przez wiele dni prowadził rozmowy ze Stroopem, obserwował go,
26
stało się to potem materiałem do napisania książki. Stroop zachęcony do
zwierzeń, opowiadał współwięz
niom o swoim dzieciństwie, ojcu policjancie, o
matce, która niemal dewocyjnie praktykowała wiarę katolicką, o małym,
prowincjonalnym miasteczku Detmold w księstwie Lippe, w którym Jiirgen
wychowywał się, nosząc zresztą wówczas imię Józef. Właściwie nie miałby
szans na karierę ani na wyrwanie się z prowincji, gdyby nie kontakt z ideologią
nazistowską i NSDAP, w której szeregi włączył się ochoczo.
�� W aspekcie historycznym  martyrologia Żydów, obraz płonącego getta,
szereg danych faktograficznych, prezentowanych ze strony Niemca 
hitlerowca, likwidatora getta, wysoko postawionego oficera SS. Jest też
książka Moczarskiego analizą systemu hitlerowskiego, mechanizmów
oddziaływania na członków SS.
�� W aspekcie psychologicznym  wpływ systemu totalitarnego na
kształtowanie psychiki człowieka. Moczarski ukazuje na przykładzie biografii
Stroopa, jak faszyzm wciąga w swą machinę młodego człowieka, eksponuje i
rozwija cechy  potrzebne", a wykorzenia i niszczy wrażliwość i ludzkie
uczucie.
�� W aspekcie filozoficznym  Moczarski śledzi i analizuje narodziny zła,
wpływ, a także rozwój zła w człowieku. Stroop jest. nie tyle nawet
sprawcą, co wytworem, efektem, jednostką zarażoną i wciągniętą w całą
machinę zła.
g). Tadeusz Konwicki: Mała apokalipsa
Jest rok 197... Typowe dla Konwickiego rozmazanie czasu, tu ukazuje
możliwości manipulacji politycznej. Miejsce  Warszawa. Cała nienaruszalna
konstrukcja Warszawy. Pałac Kultury, gmach KC, most Poniatowskiego 
zaczynają trząść się w posadach, autor wyraz
nie je narusza i chce powalić. Bohater
 typowy intelektualista lat 70. Cechami charakterystycznymi są okulary i
poczucie beznadziejności. Jest wciąż mylony z kimś innym (jakby bez twarzy).
Należy do opozycji. Jest pisarzem, ale nie może pisać. Opozycyjni współdziałacze
odwiedzają go z nakazem misji: oto nasz bohater ma dokonać przed Pałacem
Kultury aktu samospalenia. Ostatni dzień życia bohatera to wędrówka po War-
szawie. Tego ostatniego dnia trafia na fundamentalne wartości ludzkiego życia,
takie jak miłość (epizod z Nadzieją), wierność (epizod z Pikusiem),
wieloznaczność ludzi. Przestrzeń, którą przemierza bohater, jest metaforą Drogi
27
Krzyżowej. Oto stacje tej męki: spotkanie z komunistą Sacherem i kalekim
akowcem, nieszczęsnym Kobiałką, który choć był dygnitarzem, usiłował
zaprotestować rozbierając się przed kamerami, reżyserem, pisarzem tuż przed
śmiercią, ukochaną kobietą Nadjeżdżają i kobietami z przeszłości... Ostatni akt
miłosny w upadającym budynku Szpilek nabiera szczególnej wymowy 
pragnienia życia. Znów, jak często w prozie Konwickiego, pojawia się kawiarnia
 Paradyz  w jej piwnicach następuje przesłuchanie bohatera. Czytelnik podąża
za bohaterem, śledzi jego spotkania, rozmowy i obserwacje. Po tym ostatnim dniu
doświadczeń i rejestracji prawdy o życiu  rozstajemy się z bohaterem, gdy
odmierza ostatnie kroki pod Pałac Kultury, by dokonać ostatniego, protestacyjnego
całopalenia...
Jest to powieść-protest przeciw systemowi totalitarnemu. Nie bez chwytów
karykaturalnych  obnaża autor paradoksalne skutki życia w ustroju
totalitarnym. Obrazowanie to chwilami przypomina orwellowski świat. Oto
dawną kulturę skutecznie się niszczy  w jej miejsce pojawia się nowa
 obowiązująca.
Apokalipsa to kres istnienia, upadek świata. W powieści Konwickiego mamy
do czynienia z apokalipsą, ale w małym, płytkim wymiarze. Maty świat małego
socjalizmu  rozpada się, ale na miarę małej apokalipsy. W dodatku  mała":
znaczy też  prywatna. Osobisty kres życia niezbyt udanego bohatera  ot 
mata apokalipsa.
h). Sławomir Mrożek: Tango
Oto pewna rodzina. Najstarsi: Eugeniusz i Eugenia, rodzice: Stomil i Eleonora
ich syn Artur i jego narzeczona Ala. Rodzina nieco dziwna: dziadkowie udają
nastolatków, rodzice protestują przeciw wszelakim konwencjom: stroju, zacho-
wania, moralności - po prostu zachowują się jak antyrodzice. W całym tym
bałaganie Artur pragnie uporządkowania świata. Buntuje się przeciw
nowatorskim pomysłom rodziców, nie może znieść ich młodzieńczości i braku
zasad. Artur pragnie ładu, odwołuje się do tradycji starych form, chce urządzić
sobie mieszczański ślub, nosi elegancki garnitur i przestrzega konwenansów.
Mamy więc także typowy konflikt pokoleń syn przeciw rodzicom, tyle że
zupełnie odwrócony, bo rodzice reprezentują szaleńcze nowości, a syn tradycję i
uporządkowanie. Na scenę wkracza Edek - typ prymitywny, z innej klasy
społecznej (ni chłop, ni proletariusz), kochanek matki. Artur ze swoim
intelektualnym podejściem nie może nic zdziałać. Po śmierci babci orientuje się,
28
że dokona czegoś tylko za pomocą siły. Chce wykorzystać bezmyślnego Edka,
lecz okazuje się, że Ala zdradziła go z Edkiem, a więc bohater pragnie zabić
rywala. Niestety - Artur ginie, władza przypada tępemu Edkowi, który nad
trupem bohatera odtańcowuje zwycięskie tango z Eugeniuszem.
Jest to utwór o:
O rewolucji
Jeśli konflikt rodzinny starzy - młodzi zastąpimy prawidłowością historyczną, a
rodzinę uznamy za społeczeństwo, ujrzymy walkę o władzę, porewolucyjny
chaos (pewnego zwycięstwa -  rewolucji" dokonali już przecież Stomil i
Eleonora). Tango jest o rewolucji (protest rodziców przeciw konwencjom
dziadków i zwycięstwo). Rewolucja pociąga za sobą kontrrewolucję -
pragnienie ładu Artura, próbę zamachu stanu przez wprowadzenie dawnych
wartości. Zwycięża zaś  siła" - totalitarny, groz
ny, bezmyślny Edek. I jest to
świetnym zobrazowaniem dziejów rewolucji społeczno-politycznych tego
świata.
O rewolucji obyczajowo-artystycznej
Na temat rewolucji społecznej nakłada się wymiar obyczajowo-artystyczny.
Tam rodzinę zrównaliśmy ze społeczeństwem, tu nazwijmy sztukę - rewolucją.
Formy, konwencje upadają - ich przeciwieństwo staje się zaś znów formą do
obalenia. I tu zwycięża Edek - i jego, tępota, a zatem zwycięży też tania,
masowa sztuka (symbolem jej jest tu popularne tango).
O kryzysie i upadku wartości
- cały proces przemian: najpierw bunt rodziców, potem kontra Artura przeciw
rodzicom, a wreszcie zwycięstwo Edka - to obraz rewolucji, która doprowadza
do upadku wartości duchowych i do zwycięstwa sity prymitywnej, władzy
materialnej. Artur poszukuje wartości - idei, która jeszcze się nie zużyła. Nie
znajduje jej. Finał dramatu i w tym sensie - rozpatrywania kryzysu wartości -
jest pesymistyczny - zwyciężyły bezmyślność i siła, kryzys wartości jeszcze się
powiększył.
i). Marek Hłasko: Opowiadania/Pierwszy krok w chmurach/
29
Marek Hłasko żył krótko  trzydzieści pięć lat, zmarł nagle  mówiono o
samobójstwie. Ostatnich jedenaście lat spędził poza granicami ojczyzny, do której
nie mógł powrócić. Dokonał w swojej prozie swoistego przewrotu: literatura
ukazywała radosną i utopijną baśń socrealizmu  Hłasko pokazał czarną,
pesymistyczną rzeczywistość. Symbolizuje typ polskiego buntownika, człowieka 
legendy, wzmocnionej tragiczną śmiercią pisarza. Jego opowiadania nie wzbudzają
już takich emocji jak niegdyś, gdy mówiły brutalne prawdy o niby-pięknym
świecie. Ale to dzięki nim w naszej literaturze powiedziano o beznadziejności życia
w PRL, otępieniu społeczeństwa, pustce ideologii, nędzy zarówno materialnej, jak
moralnej. Hłasko podejmuje temat miasta (obrazuje  niskie" strefy: knajpy, miasto
nocą, lumpenproletariat), miłości  bez szans na szczęście, zawsze przegranej w
złym świecie, marzeń i złudzeń ludzkich skazanych na klęskę.
Proza Hłaski jest odrębną wartością współczesnej literatury również ze
względów kompozycyjnych:
�� Wzorem prozy Hłaski jest Hemingway: behawioryzm w prezentacji postaci,
bogactwo dialogów; krótkich, wartkich, często brutalnych.  Amerykanizacja"
prozy była jednym z zarzutów stawianych pisarzowi, ale też głównym
powodem poczytności jego utworów.
�� Bohater Hłaski ( Hłaskowiec") jest samotny, na pozór brutalny, twardy,
zamknięty w sobie. Jego przeszłość kryje ponurą tajemnicę, jego nadzieje na
przyszłość są bez szans  jest jednostką usytuowaną przeciw społeczności i
przegrywa z jej siłą.
�� Kobieta w prozie Hłaski to femme fatale  istota fałszywa, niszcząca
prawdziwe uczucie, także ma dwuznaczną przeszłość. Bohaterki pozytywne
próbują walczyć z rzeczywistością  ich działania także skazane są na
niepowodzenie.
9. Twórczość poetycka
a). poezja współczesna:
Poezja powojenna to co najmniej kilka pokoleń poetów, kilka nurtów i cały
rejestr indywidualności.
Wymienić jako podstawowe należy następujące nurty w poezji:
30
�� poezja lingwistyczna (Mirom Białoszewski, Tymoteusz Karpowicz)
�� poezja turpistyczna (Stanisław Grochowiak)
�� poezja neoklasyczna - idealizm współczesny (Jarosław Marek Rymkiewicz,
Zbigniew Herbert).
Czyli lingwizm, turpizm i neoklasycyzm.
Podobne klasyfikacje bywają zwodnicze i klasycyzm Zbigniewa Herberta jest
zupełnie inny niż Jarosława Rymkiewicza, poza tym nurty nie obejmują ani nie
definiują całości dorobku wymienionych poetów.
. Poza tym lata póz
niejsze przyniosły nowe debiuty. Oto przełom lat 60. i 70. -
to tzw. Nowa Fala:
�� Stanisław Barańczak,
�� Ryszard Krynicki,
�� Julian Kornhauser.
Lata powojenne aż do dziś to przestrzeń wielu indywidualności twórczych.
�� Powtórzmy wśród tych indywidualności nazwiska noblistów - Czesława
Miłosza i Wisławy Szymborskiej, zaznaczmy odrębność Tadeusza Różewicza.
�� Wśród uznanych jednostek poetyckich należy także wymienić: Ernesta Brylla
i Zbigniewa Herberta.
�� Zakres poezji kobiecej to m.in. dorobek Wisławy Szymborskiej, Ewy Lipskiej,
Haliny Poświatowskiej.
b). Miron Białoszewski:
Twórca polskiego lingwizmu i tzw.  poezji rupieci" zauważył i wykorzystał
możliwości języka, mowy w poezji. Ale to jeszcze nie wszystko. Poeta odwołał się
do  peryferii kultury", do świata rupieci, przedmieść, jarmarku i wesołego mia-
steczka. Tandeta jarmarku i odpustu okazała się dlań z
ródłem poszukiwanych
wartości. Upodobał sobie także jako motywy poezji przydrożne kapliczki i świątki,
dziadowsko-podwórzową balladę. Białoszewski postulował postawę  człowieka
prywatnego"  czyli takiego, który pragnie zachować niezależność, swoje  ja",
bez splendorów życia. Ważne tomiki wierszy Białoszewskiego: Obroty rzeczy
(1956), Rachunek zachciankowy (1959), Mylne wzruszenia (1961), Byto i byto
(1965), Odczepić się (1978), proza: Donosy rzeczywistości (1973), Szumy, zlepy,
31
ciągi (1976), Rozkurz (1983). Napisał Białoszewski także Pamiętnik z powstania
warszawskiego. Był twórcą Teatru na Tarczyńskiej i Teatru Osobnego.
Poezja lingwistyczna to silna i ważna orientacja w powojennej poezji. Nazwa jej
pochodzi od słowa lingua (język). Tendencja ta ukształtowała się na przełomie lat 50.
i 60. Jej założenie brzmi: poezja ma wypróbowywać i wykorzystywać językowe
możliwości polszczyzny. Poezja  skonstruowana" z form mowy, z szablonów
wypowiedzi, przysłów, konwencji językowych może obfitować w znaczenia.
Lingwizm  to gra słów, dowcip językowy, z którego wyłania się niebagatelny sens.
Naczelni przedstawiciele nurtu to Miron Białoszewski, Tadeusz Karpowicz,
Zbigniew Bieńkowski, Edward Balcerzan. Zwróćmy uwagę choćby na tytuł wiersza
Białoszewskiego Mironczamia  to znaczy np.  męczarnia Mirona"  neologizm, a
zarazem dowód pomysłowości! Zapamiętajmy: lingwizm to poezja oparta o język, o
słowa, o ich konwencje i kombinacje, z nich czerpiąca summę wartości.
c). Tadeusz Różewicz:
Tadeusz Różewicz przeżył wojnę. Ocalał - lecz wojna wycisnęła piętno na jego
twórczości, tak poetyckiej, jak i dramaturgicznej. Należy do pokolenia - rocznik 20.,
bo urodził się w 1921 roku. Brał udział w konspiracji i żył okupacyjnym życiem,
walczył w AK. Ujrzał i zrozumiał całą grozę wojenną,  przeżył śmierć i zna wartość
życia" - tak brzmi motto poety. Różewicz jest poetą czytanym i lubianym. Mimo, że
jego poezja tak bliska jest prozie (a możg właśnie dlatego), mimo że często
przywołuje wojnę - wydaje się aktualna.
Oto najważniejsze motywy tematyczne, które Różewicz zawarł w poezji:
�� świadomość i psychika człowieka, który przeżył wojnę. Obsesja wspomnień i
lęków, poczucie obcości wśród żywych, poczucie utraty wartości (szczególnie
tom Niepokój),
�� przekonanie o tym, że ludzie nie mogą między sobą nawiązać porozumienia, że są
sobie obcy. Ciągle próby nawiązania dialogu z drugim człowiekiem, walka z
samotnością i wyobcowaniem,
�� protest przeciwko okrucieństwu, przemocy, obojętności ludzi. Znamienny w
tej kwestii, jest wiersz List do ludożerców,
�� bohater wierszy Różewicza to człowiek rozbity wewnętrznie, zagrożony,
niepewny, kim jest, poddany zmienności świata, opanowany przez technikę. Jest to
32
człowiek słaby żyjący w chaosie, lecz tęskni on za prostymi uczuciami i
prawdziwymi wartościami.
Nowatorstwo Różewicza jako poety:
�� odejście od  poetyczności" wierszy, rezygnacja z ozdobników,  ogołocenie"
zdania w poezji
�� upodobnienie poezji i prozy
�� prostota wypowiedzi
�� eliminacja interpunkcji
d). Stanisław Grochowiak:
Był poetą oryginalnym, należącym do  fali" 1956 roku. Najważniejsze tomy poezji to
debiutancka Ballada rycerska (1956) i póz
niejsze: Menuet z pogrzebaczem,
Rozbieranie do snu, Agresty, Kanon, Nie byto lata, Polowanie na cietrzewie itd. Poeta
zmarł młodo w roku 1976, w wieku 42 lat. Wystarcza przegląd motywów
tematycznych i sposobu ich ujęcia, aby potwierdzić, że zasadą twórczą tej poezji jest
turpizm:
�� krajobraz ojczyzny  zamiast piękna i sentymentu prezentował smutek, grozę,
biedę (Pejzaż).
�� miłość  ukazywał w parze ze śmiercią, która za nią podąża (Dla zakochanych to
samo staranie).
�� uroda nie była pełna, gdyż obok postępowało widmo szkieletu.
poezja ma być prawdą, nie romantycznym mitem
Cechy turpizmu
Pojęcie to zastosował po raz pierwszy Julian Przyboś w swej Odzie do turpistów 
wierszu wymierzonym przeciwko pojawieniu się pewnych nowych tendencji w
ówczesnej poezji. Trudno powiedzieć, czy Przyboś tak do końca te nowe tendencje
rozumiał  z pewnością jednak mu się nie podobały. Cóż zatem znaczy to słowo?
Turpis  ta po łacinie tyle co  brzydki". Przybosiowi chodziło o zganienie dwu
młodych poetów  Bursy i Grochowiaka. Obydwaj panowie w swoich utworach
zdradzali rzeczywiste zainteresowanie brzydotą jako tematem poetyckim, dostrzegając
w niej prawdziwe piękno. Głosili, że prawda o człowieku, to również ból, kalectwo,
śmierć, rozkład ciała. A każda prawda ma miejsce w poezji.
33
e). Zbigniew Herbert:
Zbigniew Herbert był niepowtarzalną osobowością polskiej
poezji współczesnej. W materii jego utworów współgrają
elementy klasycyzmu i turpizmu, egzystencjalizmu i etyki
conradowskiej, echa biblijne i polemiki z Biblią. Herbert jest
mistrzem w kreowaniu scen rozgrywających się w miejscach
wyobrażonych,  dalszych ciągów" wątków historii czy też
kultury. Np. Tren Fortynbrasa to odpowiedz
na pytanie, co stało
Zbigniew Herbert
się (co mogło się stać) po śmierci Hamleta, Apollo i Marsjasz 
ciąg dalszy pojedynku osób, który mitologia kończy
zwycięstwem Apolla. Domysły na temat Barabasza  doskonały wiersz
nawiązujący do biblijnego motywu uwolnionego przestępcy  Bar basza.
Herbertowskie pytanie  co było dalej?", jego spekulacje w podobnych kwestiach to
nie tylko próby zaspokojenia ciekawo-ki swojej i odbiorców. Zawsze są pretekstem
do wniosków natury uniwersalnej, przesłań filozoficznych albo etycznych. Część
literaturoznawców skłonna jest umieszczać Herberta w nurcie klasycznym 
zwłaszcza, że poeta ten wciąż odwołuje się do trwałych mitów i wartości kultury,
które stanowią o łączności pokoleń. Herbert tworzy poezję intelektualną, związaną z
tradycją  stąd jego XX-wieczny klasycyzm.
Inne cechy tej poezji to:
�� ujmowanie aktualnych problemów: moralnych i politycznych w perspektywie
uniwersalnej,
�� poszukiwanie trwałych wartości, podejmowanie problematyki etycznej w poezji,
��
�� przywoływanie mitów, dzieł sztuki, postaci i wydarzeń historycznych jako materii
poetyckiej,
�� ironia, humor i prostota języka - jako środki tworzenia.
Tematyka poezji Herberta: -
�� człowiek wobec śmierci i zagadek istnienia (Brzeg; U wrót doliny)
�� człowiek w poszukiwaniu wartości etycznych (Pan Cogito)
�� człowiek wobec historii (Raport z oblężonego miasta, Trzy studia na temat
realizmu)
�� sztuka-jej wyznawcy ( Dlaczego klasycy)
�� władza, cierpienie, codzienność ( Sprawozdanie z raju)
34
�� poeta i poezja, ich rola we współczesnym świecie ( Przypowieść)
�� idea wielkiego powrotu do tradycji
f). Czesław Miłosz:
ważne cechy twórczości poetyckiej Miłosz, a zarazem przyczyn, dla których
międzynarodowa komisja Nagrody Nobla zdecydowała się przyznać laur
naszemu poecie:
�� Poezja ta zakorzeniona jest w śródziemnomorskiej tradycji kulturowej. Jej
materią często są wartości pochodzące z kultury i historii antyku.
�� silna jest w poezji poety tradycja biblijna  zbiór zasad chrześcijańskich
jako kodeks praw człowieka, zbiór przypadków opisanych w Biblii jako
mądrość o człowieku.
�� Miłosz jest poetą natury. Obszary przyrody, pejzaż litewski jako święta
kraina dzieciństwa są także z
ródłem poszukiwań prawdziwych wartości.
Czesław Miłosz  poeta kultury i poeta doctus  umysł renesansowy, a
jednak współczesny zajmuje się w swojej twórczości człowiekiem, jego
systemem wartości, sposobami na życie. Miłosz wciąż szuka wartości
trwałych  poszukuje ich w antyku, w Biblii, w tradycji romantycznej, w
historii i we współczesności.
g). Wisława Szymborska:
Poetka zadebiutowała w roku 1945. Jej tomiki noszą tytuły: Dlatego żyjemy,
Pytania zadawane sobie, Wołanie do Yeti, Wszelki wypadek, Wielka liczba, Ludzie
na moście. Wiersze Szymborskiej cieszą się dużą popularnością, być może dlatego,
że łatwo w jej utworach odnalez
ć siebie, własne problemy, niepokoje, prawdę o
naszym współczesnym świecie, który zagraża indywidualności jednostki, a o
obronę swojego ja przed zawojowaniem wciąż walczy poetka.
Problematyka wierszy Szymborskiej jest bardzo różnorodna.
Warto wyróżnić:
�� Protest przeciw wszechwładnej technice i materializmowi świata, wołanie o
ocalenie wartości humanistycznych (Spacer wskrzeszonego, Eksperyment).
35
�� Świat zwykłych drobiazgów, który otacza człowieka, staje się jego światem,
tym naprawdę ważnym, najprawdziwszym (Prospekt, Przy winie).
�� Refleksja filozoficzna o człowieku i jego miejscu we wszechświecie
(Eksperyment, Pomyłka, Sto pociech).
�� Wydarzenia-wielkiej wagi refleksja nad historią, ojczyzną i czynami bohaterskimi
(Obóz głodowy pod Jasłem, Chwila ciszy po Ludwice Waryńskiej, Gawęda o
miłości ziemi ojczystej).
�� Poczucie jedności z naturą, z przyrodą, miłość do świata zwierząt
(Przemówienie w biurze znalezionych rzeczy, Szkielet jaszczura).
�� Cykl wierszy o  rzeczach i sprawach niespełnionych". Można wykryć w poezji
Szymborskiej skłonność do podejmowania tematu o kwestiach potencjalnych,
które mogłyby się wydarzyć, lecz nie zaistniały. Nieprzyjazd, niewygłoszone
nigdy przemówienie, niewysłany list, puste miejsce, które mógł ktoś zająć  są
to sytuacje pobudzające wyobraz
nię i w pewien sposób wywołujące pytanie o
definicję życia i zdarzeń: dlaczego właśnie tak się potoczyły? (Z nie odbytej
wyprawy w Himalaje, Recenzja z nie napisanego wiersza, Dworzec).
Mówiąc o technice poetyckiej Szymborskiej, należy wyróżnić cechy takie
jak:
�� mistrzowskie operowanie pointą, konceptem, zaskakującym pomysłem na
ukazanie myśli, nawet komizmem językowym;
�� wykorzystywanie możliwości języka  dwuznaczności, dowcipu, gry słów, mowy
potocznej;
�� intelektualizm i  ascetyzm" emocjonalny. Poetka rzadko daje upust wylewnym
uczuciom. Woli zaznaczyć swój pogląd przez użycie ironii lub drwiny;
operowanie metaforą, która wydaje się być ulubionym zabiegiem poetyckim
Szymborskiej
h). Ks. Jan Twardowski:
Twórczość księdza Jana Twardowskiego należy do poezji o tematyce religijnej, lecz
jest to propozycja oryginalna, propagująca model wiary radosnej, bliskiej
człowiekowi i, co dodać należy, w dzisiejszych czasach modna i popularna-. Jeśli
szukać z
ródeł czy odwołań koncepcji ks.1Wardowskiego, to odpowiednia wydaje się
filozofia św. Franciszka z Asyżu, który tak samo w centrum ludzkich wartości stawiał
miłość i radość życia. Ksiądz Twardowski ma już dziś prawie dziewięćdziesiąt lat,
debiutował zaś jeszcze przed wojną, uczestniczył w powstaniu warszawskim. Jego
36
tomiki to: Wiersze, Znaki ufności, Niebieskie okulary, Sumienie ruszyło, Stukam do
nieba. Popularność tej poezji bierze się chyba głównie stąd, że ksiądz poeta podaje
dogmat wiary religijnej bez patosu, bez surowości nakazów i zakazów, bez lęku,
głosząc, że ma być ona pomocą i oparciem człowieka.
37