Ściąga - język polski - epoki



















LITERATURA WSPÓŁCZESNA - OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA
EPOKI

WERSJA GOTOWA DO
SCIAGNIECIA


Literatura polska
Najnowsze dzieje naszego piśmiennictwa, nazywanego umownie literaturą
współczesną, określają dwa zwrotne momenty w historii naszego narodu:
wrzesień 1939 r. i czerwiec 1989 r. Daty te tworzą ramy cza-sowe tego
okresu. Literaturę lat 1939-1989 kształtowały głównie historia i polityka.
Czynniki te formowały jej odrębność tematyczną, światopoglądową i
programowo-artystyczną. Wywarły one istotny wpływ na twór-czość literacką
lat wojny i okupacji oraz na literaturę po drugiej wojnie światowej.
Uwidoczniło się to w jej zróżnicowaniu, wielości tendencji ideowych i
artystycznych, w cechach uległości i buntu wobec mecenatu Polski Ludowej.
Literatura wojny i okupacji stanowi przedłużenie dwudziestolecia
międzywojennego, ponieważ dojrzali pisarze kontynuowali twórczość w
konspiracji i na emigracji. Najnowsze badania nad życiem lite-rackim w
okupowanej Polsce przynoszą bogaty materiał dokumentacyjny, który
świadczy, że po 1 września 1939 r. życie kulturalne i literackie nie
zamarło, a jedynie zmienił się charakter społecznego obie-gu. Pod koniec
roku dokonały się pierwsze zasadnicze zmiany w rozmieszczeniu ośrodków
twórczych, co było spowodowane biografiami pisarzy. Rozproszenie pisarzy i
różnorodność ich doświadczeń miały zdecy-dować nie tylko o tematyce
utworów, lecz o rodzaju i skali wysiłków zmierzających do tego, aby życie
lite-rackie nie tylko nie zanikło, ale nawet nie zostało przerwane. To w
roku 1939 dokonał się zasadniczy podział na literaturę krajową i
emigracyjną. Długa jest lista tych, którzy w wyniku wojny (lub niekiedy
zaskoczeni jej wybuchem za granicą) znaleźli się poza ziemiami polskimi,
okupowanymi przez Niemcy i Związek Radziecki. W rezultacie działalności
podziemia, pod koniec 1939 r. ukazywało się ponad 30 czasopism, głównie o
charakterze informacyjno-politycznym, z których część zamieszczała utwory
literackie, przede wszystkim wiersze powstające w kraju i docierające z
ośrodków emigracyjnych oraz obozów jenieckich. We wrześniu ukazały się
wiersze takich poetów, jak Tadeusz Gajcy "Dzień pierwszy", Czesław
Janczarski "Wrzesień 1939", Julian Przyboś "U szczytu drogi", a także
Kazimierz Wierzyński "Święty Boże", Jan Brzechwa "Ojczyzna", Aleksander
Baumgardten "Katowicka ballada" (o zajęciu miasta i jego bohaterskiej
obronie), Leopold Lewin "Nowe Termopile", Jerzy Pietrkiewicz "Szarża pod
Kutnem", Teodor Bujnicki "Modlitwa za Warszawę" i wielu innych. Od
pierwszych miesięcy udział literatury w kształtowaniu świadomości
narodowej, w integralnym oporze i mobilizacji do walki był olbrzymi. W
okupowanym kraju, równolegle do organizacji o charakterze politycznym i
wojskowym, formuje się podziemie kulturalne, a życie literackie jest
jednym z jego przejawów. W ścisłym związku z nim pozostaje tajne życie
teatralne, działalność wydawnicza, publicystyczna, współpraca księgarzy,
drukarzy, bibliotekarzy i nauczycieli prowadzących tajne nauczanie. Wśród
licznych utworów literac-kich należy odnotować: W. Broniewskiego "Nad
rzekami Babilonu" i "Żydom polskim", T. Bujnickiego (poety wileńskiego)
"Ustami pełnymi krwi", K. K. Baczyńskiego "Do przyjaciela" i "Mazowsze",
T. Gajcego "Śpiew murów" i "Rapsod o Warszawie", A. Trzebińskiego "Czas",
a także broszurę "Kamienie przez Boga rzucane na szaniec", zbiorek z
nutami "Pieśni zbrojne", R. Bratnego "Maj 1943", zbiorki wierszy W.
Żukrowskiego "Rdza" i T. Kwiatkowskiego "Gołębie", konspiracyjne broszury
"Tragizm śmierci generała Sikorskiego", "Piosenka i wiersz w podziemnej
Polsce", Z. Solarzowej pieśń "Na śmierć generała Sikorskiego", znaną z
początkowych słów:
"Maszerują chłopcy, maszerują A nad nimi tęcza z naszych
łez"(śpiewaną przez żołnierzy z Batalionów Chłopskich), J.
Gamskiej-Łempickiej (poetki lwowskiej) "Nad grobami polskimi w Katyniu",
M. Piechala "Nuta", L. Lewina "Pieśń o bitwie pod Lenino", fragmenty
książki A. Fiedle-ra "Dywizjon 303", drukowane w piśmie "Prawda Młodych".
Wydawano także wiersze wybitnych poetów minionych epok, szczególnie
romantyków, w tym Mickiewicza. Twórczość literacka uprawiana w czasie
wojny umożliwiła wydawanie książek zaraz po wyzwoleniu, czego przykładem
Karol Bunsch, który w 1940 r. roz-począł pisanie powieści historycznych i
kontynuował pracę do końca wojny, dzięki czemu np. "Dzikowy skarb" mógł
się ukazać w 1945 r. W obozie polskiej literatury nie może zabraknąć
literatury emigracyjnej. Od 1939 r. na Zachodzie i na Wschodzie powstawały
utwory dwudziestowiecznych tułaczy i pielgrzy-mów w tonacji tragicznej,
pesymistycznej, płynące ze świadomości poniesionej klęski, jak też
mobilizu-jące do walki i zawierające przemyślenia nad przyszłym losem
Polski. Już w 1941 r. ukazał się w Szko-cji zbiór wierszy dziewięciu
autorów pt. "Marsz odwetowy. Poezja żołnierska". W antologii "Poezja
karpacka. Zbiór wierszy Brygady Strzelców Karpackich" (Jerozolima 1944)
znalazły się m.in. wiersze Mariana Hema-ra, Artura Międzyrzeckiego,
Stanisława Młodożeńca. Wiersze te oddawały przeżycia polskich żołnierzy w
pu-stynnych warunkach, podobnie jak teksty liryczne opublikowane w
poetyckiej antologii "Azja i Afryka" (1944). Poetyckim echem walk na
Półwyspie Apenińskim były wiersze z antologii "Nasze granice w Monte
Cassino" (Rzym 1945), gdzie znalazły się utwory W. Broniewskiego, B.
Kobrzyńskiego, A. Międzyrzeckie-go, J. Wedowa. W tym kręgu powstała pieśń
Feliksa Konarskiego (Ref-Rena) "Czerwone maki na Monte Cas-sino". Wiersze
zawarte w antologii "Na postoju" (Francja 1940 - Szwajcaria 1943) powstały
w kręgu Dywizji Strzelców Pieszych i wyrażały mękę bezczynnego
wyczekiwania. Własne zbiory wierszy wydali m.in. Artur Międzyrzecki,
Marian Czuchnowski, Stanisław Młodożeniec, Kazimierz Wierzyński, Antoni
Słonimski, Julian Tuwim. Znacznie mniej powstało utworów prozatorskich i
należały do nich m.in. M. Kuncewiczowej "Klucze" (Londyn 1943), S.
Zahorskiej "Warszawa-Lwów 1939", T. Parnickiego "Srebrne orły" (Jerozolima
1943), K. Pruszyńskiego "Droga wiodła przez Narwik" (Londyn 1941), J.
Meissnera "Żądło Genowefy" (Edynburg 1943), A. Fiedlera "Dywizjon 303"
(Londyn 1942), reportażowe i publicystyczne książki M. Czuch-nowskiego "Z
Moskwy do... Moskwy" (Londyn 1944), "Z ziemii włoskiej do Polski" (Londyn
1944) i "Cofnięty czas" (Londyn 1945). O wrześniu 1939 napisał trzy
książki reportażowe Melchior Wańkowicz: "Te pierwsze walki" (Bukareszt
1940), "Wrześniowym szlakiem" (Palestyna 1944) i "Wrzesień żagwiący"
(Londyn 1947). Wańkowicz wydał także trzytomowy reportaż "Bitwa o Monte
Cassino" (Rzym 1945-1947).
Literatura światowa
Druga wojna światowa i czasy okupacji wycisnęły swoje piętno nie tylko
na naszym życiu literackim w latach 1939-1945 i polskiej literaturze
powojennej. Doświadczenia wojenne formowały także świadomość literacką
pisarzy obcych i wpłynęły na kształt współczesnej kultury oraz literatury
światowej. Zbrodnie wojenne wywoły-wały wstrząs i przerażenie, ujawniły,
do czego był zdolny współczesny człowiek. Skalę moralnego upadku homo
sapiens pogłębiło zrzucenie bomby atomowej na Hiroszimę i Nagasaki. Fakty
te wywołały ogólny niepokój o biologiczny byt narodów. Realne zagrożenie
życia i cywilizacji kierowało myśl ludzką, podobnie jak su-mienie i
wyobraźnię pisarską, ku bardzo rozmaitym, często pesymistycznym wnioskom.
Przedstawiciele egzy-stencjalizmu (w wersji teistycznej i ateistycznej)
wyrażali przekonanie, że człowiek jako jedyny spośród wszystkich bytów
wyłącznie sam tworzy się tym, kim jest, dokonując własnych wewnętrznych
wyborów, w których wyraża się wolność jako atrybut człowieczeństwa.
Istnienie ludzkie jest zawieszone pomiędzy przeszłością, której już nie
ma, a przyszłością, której jeszcze nie ma, stąd towarzyszy mu poczucie
przemijal-ności i niespełnienia. Z drugiej strony wolność wewnętrzna jest
ciągle zagrożona urzeczowieniem i utratą autentyczności ludzkiego
istnienia. Wynika z tego wewnętrzne rozdarcie i osamotnienie jednostki,
którą eg-zystencjalizm analizuje w oderwaniu od kształtujących ją
warunków. Egzystencjalizm, uformowany przez takich myślicieli i pisarzy,
jak Jean Paul Sartre i Albert Camus, był wyrazem sytuacji kultury po
kataklizmie drugiej wojny światowej, który spowodował załamanie przekonań
humanistycznych, wiarę w dobro i piękno człowieka. Literatura
egzystencjalistczna podjęła próbę uratowania wartości ludzkich, dała
intelektualny obraz sprzeczności epoki, która obfitowała w czyny
zbrodnicze i haniebne, ale też w akty szlachetno-ści, poświęcenia i
bohaterstwa. Najważniejszą wartością dla egzystencjalizmu jest ludzkie,
jednostkowe ist-nienie. Jean Paul Sartre wywierał wpływ na postawy
życiowe, modę, obyczaj i sposób życia środowisk mło-dzieżowych i
artystycznych. Poglądy teoretyczne egzystencjalizmu wyłożył w dziele "Byt
i nicość" (1943). Sartre napisał i ogłosił ponadto zbiór opowiadań "Mur",
powieść "Drogi wolności", dramaty: "Muchy", "Ladacznica z zasadami",
"Diabeł i Pan Bóg" oraz liczne eseje. Albert Camus jest autorem takich
znanych powieści, jak "Obcy" (1942), "Dżuma" (1947), "Upadek" (1956), a
także opowiadań, dramatów i esejów. W "Dżumie" podejmuje problematykę
współczesności, analizując prawdopodobne wypadki wywołane straszliwą
epidemią. Trudny humanizm tej powieści polega na tym, że zło nie jest w
stanie zniszczyć wewnętrznych wartości człowieka, gdyż ten wyraża siebie
samego w pracy, wysiłku i cierpieniu. Również we Francji rozwinął się
szeroko inny kierunek filozoficzny - personalizm, reprezentowany przez
Jacquesa Maritaina i Emmanuela Mouniera, opierający się na założeniu, że
rozwój osobowości człowieka jest celem życia jednostki i społe-czeństwa. W
centrum zainteresowania znalazła się osoba ludzka. Podlega ona wprawdzie
determinizmowi świata fizycznego, lecz jej dusza, zdolna do bezpośredniego
komunikowania siebie, jest kierowana ku drugiej osobie i w niej istnieje,
ku światu - i w nim istnieje. Ta szkoła myślenia prowadzi ku radości
egzystencji. Lite-raturę niemiecką najchlubniej reprezentuje Thomas Mann,
który w końcowej fazie twórczości ogłosił "Doktora Faustusa". Główny
bohater dzieła jest uosobieniem dramatu współczesnej sztuki i dramatu
kultury niemieckiej, ginącej w mrokach faszyzmu. Ciekawą indywidualnością
w kulturze niemieckiej był także poeta, dramaturg i prozaik Bertold Brecht
("Opera za trzy grosze", "Matka Courage i jej dzieci", "Strach i nędza
Trzeciej Rzeszy", "Kaukaskie kredowe koło"), obrońca prostych ludzi,
twórca teatru społecznie zaangażowane-go. Postępowe, antyfaszystowskie
idee głosili ponadto tacy wielcy pisarze niemieccy, jak Heinrich B�ll
("Gdzie byłeś Adamie?", "Zwierzenia klowna") i G�nter Grass ("Blaszany
bębenek"). Z dużym zainteresowa-niem przyjęła Europa ciekawą i bujnie
rozwijającą się prozę amerykańską za sprawą takich pisarzy, jak Ernest
Hemingway ("Komu bije dzwon", "Za rzekę, w cień drzew", "Stary człowiek i
morze") i William Faulkner ("Niepokonane", "Wielki las"). Interesującymi
twórcami amerykańskimi byli również prozaicy młodszego po-kolenia o
wyczulonej wrażliwości na samotność i bunt młodych. Należeli do nich m.in.
Robert Penn Warren ("Gubernator"), Jerome D. Salinger ("Buszujący w
zbożu"), Truman Capote ("Inne głosy, inne ściany", "Harfa traw",
"Śniadanie u Tiffany'ego", "Z zimną krwią"), John Updike ("Centaur"),
Irvin Shaw ("Młode lwy"), James Jones ("Stąd do wieczności"), Joseph
Heller ("Paragraf 22"), William Styron ("Pogrążyć się w mroku"), Saul
Bellow ("Herzog"), a także emigranci z Europy żyjący w Stanach
Zjednoczonych: Isaac Bashevis Singer ("Dwór", "Spuścizna", "Magiczna
moc"), Vladimir Nabokov ("Lolita", "Przejrzystość rzeczy"), Jerzy
Ko-siński ("Malowany ptak", "Kroki"), Joseph Brodsky, poeta, eseista,
tłumacz. W dziedzinie dramatu światowy sukces odnieśli: Tennessee Williams
("Szklana menażeria", "Tramwaj zwany pożądaniem"), Artur Miller ("Śmierć
komiwojażera", "Czarownice z Salem"), Edward Albee ("Kto się boi Wirginii
Woolf ?"). Istotny wkład do współczesnej literatury światowej wnieśli
pisarze radzieccy. Literatura radziecka, począwszy od lat
sześćdziesiątych, zaczęła zmieniać swoje oblicze, odsłaniając konflikty
współczesnego życia, pokazując margi-nes społeczny, wyjałowienie duchowe
społeczeństwa, aby w końcu ukazać efekty totalitarnego ustroju w postaci
obozów pracy istniejących od lat dwudziestych. Kolejno odkryto i
udostępniono "Mistrza i Małgorzatę" (1967) Michaiła Bułhakowa; twórczość
Andrieja Płatonowa, podejmującego wnikliwą analizę psychologiczną ludzi
epoki porewolucyjnej; zaczęto publikować utwory Siergieja Załygina ("Nad
Irtyszem", "Komisja") o proble-mach wsi syberyjskiej; Walentina Rasputina
("Żyj i pamiętaj", "Pożegnanie z Matiorą") ukazującego dra-maty
wydziedziczonych z rodzinnej ziemi; Czyngisa Ajtmatowa ("Biały statek",
"Dżamila", "Żegnaj, Gulsary!", "Dzień dłuższy niż stulecie") zanurzającego
swoją prozę w scenerii rodzinnej Kirgizji i rozważającego wielkie
zagadnienia moralne o uniwersalnym znaczeniu; Wasilija Szukszyna, mistrza
małych form pro-zatorskich ("Rozmowy przy jasnym księżycu"), reżysera i
aktora, twórcy głośnego filmu "Kalina czerwona", w którym po raz pierwszy
został ukazany margines społeczny jako przykład kosztów wykorzenienia
człowieka z jego środowiska i obyczajowości. Zjawiskiem nowym, chociaż od
dawna znanym czytelnikom Europy i Ameryki była twórczość Aleksandra
Sołżenicyna, datująca się od opublikowania w 1962 r. opowiadania "Jeden
dzień Iwana Denisowicza", a następnie wielkiej opowieści o radzieckich
łagrach "Archipelag Gułag". Do ciekawych zjawisk literackich należy poezja
Anny Achmatowej, Borysa Pasternaka, Osipa Mandelsztama, Maryny
Cwietajewej. Z młodszych poetów, wyczulonych na problematykę moralną,
wymienić należy Borysa Słuckie-go, Bułata Okudżawę, Eugeniusza
Jewtuszenkę, Bellę Achmadulinę i Andrieja Wozniesienskiego.
Literatura powojenna
Powojenna literatura polska, podobnie jak światowa, jest bardzo
różnorodna. Ale jej cechą swoistą jest także rozbicie (na krajową i
emigracyjną, na oficjalną i nieoficjalną). Różnorodność to wartość
pozy-tywna i ze wszech miar pożądana: jest wynikiem inicjatyw, konkurencji
i bogactwa pomysłów twórczych. W dążeniu ku różnorodności,
charakterystycznym dla literatury światowej, nasza musiała pokonywać
przeszkody ideologiczne, polityczne i cenzuralne, które powodowały
destrukcję, wrogość i brak porozu-mienia wśród twórców. Na dzieje polskiej
literatury powojennej można spojrzeć jako na walkę o różnorodność wbrew
rozbiciu. Przyjęcie perspektywy zmagań przeciw temu rozbiciu,
uwzględnienie presji polityki kulturalnej i działalności cenzury
prewencyjnej pozwala wyodrębnić w naszej powojennej literaturze cztery
okresy (piąty zaczął się w połowie 1989 r.). Okres pierwszy -
obejmuje lata 1944-1948, kiedy to zdążyło się ukazać, bez nacisków
ideologicznych, wiele wybitnych książek napisanych podczas okupacji:
Juliana Przybosia "Miejsce na ziemi" (1945), Czesława Miło-sza "Ocalenie"
(1945), Seweryny Szmaglewskiej "Dymy nad Birkenau" (1945), Stefana
Otwinowskiego "Czas nieludzki" (1945), Zofii Nałkowskiej "Medaliony"
(1946), Stanisława Dygata "Jezioro Bodeńskie" (1946), Kornela Filipowicza
"Krajobraz niewzruszony" (1947) i zamykający ten okres "Popiół i diament"
(1948) Jerzego Andrzejewskiego. W tym okresie rozwija się
liryczno-groteskowa twórczość Konstantego Ildefon-sa Gałczyńskiego i
pojawiają się tacy wybitni twórcy, jak Tadeusz Różewicz i Tadeusz
Borowski. Od ukazania się w Lublinie czasopisma literackiego "Odrodzenie"
(1944) do Zjazdu Związku Literatów Polskich w Szczecinie (1949), mimo
postulowania filozofii marksistowskiej i estetyki realizmu, był to czas
największych swobód, które w literaturze zaowocowały dużym zróżnicowaniem
ideowym i artystycznym.Okres drugi - przypada na lata
1949-1955, czyli od zjazdu ZLP w Szczecinie, proklamującego socre-alizm,
po czas "odwilży". Proporcje między literaturą krajową a emigracyjną
uległy odwróceniu. O ile w pierw-szym okresie emigracja walczyła o
przetrwanie, teraz wkroczyła w okres świetności i różnorodności. W kraju,
na skutek stalinizacji życia politycznego i kulturalnego, zapanował
socrealizm będący zaprzeczeniem różnorodności. Wraz z nim literatura miała
stawać się coraz bardziej jednakowa, używać tego samego języka i tak samo
optymistycznie pokazywać rzeczywistość. Zapanowało uzależnienie literatury
od aktualnej linii politycznej i wzorów radzieckich. Widomym rezultatem
były powieści produkcyjne, upowszechnianie i naśladowanie agitacyjnej
twórczości Włodzimierza Majakowskiego, a także odcięcie od kultury krajów
za-chodnich. Socrealizm zalecał poziom średni, wyrównany, bez szczególnych
ambicji pisarskich, tępiąc za-równo elitarne nowatorstwo, jak i
beletrystykę rozrywkową. W tym samym czasie na emigracji pisarze cie-szyli
się swobodą twórczą, demaskowali stalinizm (np. "Inny świat" G.
Herlinga-Grudzińskiego, "Zniewolony umysł" Czesława Miłosza, "Droga
donikąd" J. Mackiewicza) i mieli szansę wypowiadania się w dowolnej
konwencji pisarskiej. Kiedy w kraju obowiązywał radosny kolektywizm, na
emigracji były warunki manifestowania postaw skrajnie
indywidualistycznych, co uwidacznia się m.in. w "Dzienniku" Witolda
Gombrowicza, drukowanym przez paryską "Kulturę". W kraju odwoływano się do
tradycji literackiej i jej symboli celem wykorzystania w retoryce
propagandowej. Na obczyźnie tradycja była nie tylko uświęca-na, ale też
obnażana w parodii i drwinie, m.in. w "Trans-Atlantyku" Gombrowicza.
Tymczasem w kraju żą-dano od pisarzy wyraźnego samookreślenia się ideowego
i politycznego, nadania własnym dziełom treści jednoznacznych i
afirmujących powojenną rzeczywistość, panegirycznych względem osób i
decyzji ideowo-politycznych. Wśród realizatorów "nowej metody twórczej"
znaleźli się pisarze kilku generacji, którzy pod szyldem socrealizmu
upowszechniali powieści produkcyjne z optymistycznym zakończeniem, z
podziałem postaci na "czarne" (wróg klasowy, sabotażysta) i "białe"
(zwolennik spółdzielni produkcyjnej, pracownik urzędu bezpieczeństwa lub
milicji), z trzecioosobową narracją pozorującą obiektywizm i wzmacniającą
"racje historyczne". Do popularnych wówczas autorów i tytułów należy
zaliczyć: Jerzego Pytlakowskiego "Fundamenty" (1948), Jana Wilczka "Numer
16 produkuje" (1949), Bogdana Hamery "Na przykład Plewa" (1950), Tadeusza
Konwickiego "Przy budowie" (1950), Aleksandra Ścibora-Rylskiego "Węgiel"
(1950), An-drzeja Brauna "Lewanty" (1952). Powieści i opowiadania w duchu
socrealizmu pisali także: Wojciech Żu-krowski "Mądre zioła" (1951),
Jarosław Iwaszkiewicz "Ucieczka Felka Okonia" (1953) i Kazimierz Brandys
"Obywatele" (1954). Prezentowanie bohaterów uzależnionych całkowicie od
okoliczności swojego czasu spowodowało, że byli to ludzie bez motywacji
psychologicznej, bez trwałych wartości duchowych i etycznych,
zdeterminowani przez ideologię i produkcję. Postacie "papierowe" i
nieprawdziwe. Ale w tym samym okresie powstały także książki lepsze, takie
jak "Rojsty" T. Konwickiego, "Dni klęski" W. Żukrowskie-go, "Pamiątka z
Celulozy" I. Newerlego czy "Pokolenie" B. Czeszki. Okres trzeci
- to dwudziestolecie 1956-1976, rozpoczynające się przełomem
październikowym. To był proces, który rozpoczął się po śmierci Stalina
(1953), zaś apogeum znalazł w roku 1956, kiedy to miały miejsce takie
zwrotne wydarzenia polityczne, jak XX zjazd KPZR, poznański Czerwiec,
październikowe plenum KC PZPR i powrót do władzy Władysława Gomułki oraz
powstanie w Budapeszcie. Literatura tego okresu wpływała na zmianę
społecznej świadomości, będąc jednocześnie wyrazicielką społecznych
protestów. Powstawały pisma (np. "Po prostu") i utwory literackie
poddające krytyce stalinizm i socrealizm w przeświadczeniu, że system jest
reformowalny i może odzyskać "ludzką twarz". Przykładem krytycznej postawy
był "Poemat dla dorosłych" (1955) Adama Ważyka, "Gorący popiół" (1956)
Mieczysława Jastruna, "Złoty lis" (1955) i "Ciemności kryją ziemię" (1957)
Jerzego Andrzejewskiego, "Pierwszy krok w chmurach" (1956) Marka Hłaski,
"Matka królów" (1957) Kazimierza Brandysa czy opowiadania Sławomira Mrożka
z tomu "Słoń" (1957). O znie-woleniu umysłów pisali często ci, którzy sami
angażowali się w socrealizm. Przełom październikowy doprowa-dził do
pierwszej wersyfikacji literatury, kierując uwagę pisarzy na nowoczesność
i tradycję. To "Sława i chwała" Jarosława Iwaszkiewicza (I tom ukazał się
w 1956 r.) nawiązywała do niedawnej tradycji, oddala-jąc rzeczywistość
społeczną i atmosferę duchową Polski Niepodległej (tzw. okresu
międzywojennego). Trzyto-mowa powieść ma w sobie epicki rozmach: pisarz
oddaje epokę poprzez życie różnych grup społecznych, w tym najpełniej
ludzi sztuki, w których biografiach i dziełach są zawarte tajemnice
ludzkich charakte-rów, niepokoje egzystencjalne, dążenia i niepowodzenia.
W czytelniczym odbiorze zostanie Iwaszkiewicz jako niedościgniony twórca
opowiadań, m.in. takich jak: "Matka Joanna od Aniołów", "Bitwa na równinie
Sedge-moor", "Ikar", "Młyn nad Lutynią", "Ogrody". Ważnym efektem przełomu
październikowego było otwarcie na sztukę i literaturę Zachodu. Zaczęły się
ukazywać przekłady dzieł Camusa, Sartre'a, Saint-Exupery'ego, Ver-corsa,
Kafki, Musila, Brocha, Hemingwaya, Steinbecka, Faulknera, w czasopismach
literackich i na scenach teatrów dramaty Becketta, Ionesco, Brechta,
Williamsa, Millera, Wildera i O'Neilla. Z literatury radzieckiej
tłumaczono opowiadania Babla, nowele Erenburga i twórczość Bułhakowa. Po
1956 r. wielu pisarzy wróciło do kraju, m.in. Stanisław Cat-Mackiewicz,
Zofia Kossak-Szatkowska (Szczucka), Michał Choromań-ski, Melchior
Wańkowicz, Stanisław Młodożeniec, Jerzy Stanisław Sito, znacznie później
Teodor Parnicki, Maria Kuncewiczowa i inni. Poza tym na arenę wchodzi
pokolenie 56, grupa wybitnych indywidualności twórczych. Wśród poetów:
Andrzej Bursa, Jerzy Harasymowicz, Stanisław Grochowiak, Tadeusz Nowak;
wśród prozaików: Marek Hłasko, Władysław Terlecki, Włodzimierz Odojewski,
Marek Nowakowski, Edward Stachura; wśród dramaturgów - Sławomir Mrożek. Na
osobną uwagę zasługują tzw. "spóźnione debiuty" i "utwory z szuflady":
Zbigniewa Herberta "Struna Światła" i Mirona Białoszewskiego "Obroty
rzeczy". W latach sześćdziesiątych przeważają dwie tendencje: penetrowanie
współczesnej obyczajowości (zakłamania, skorumpowania, bezwolności i
nijakości) oraz poszukiwanie korzeni w tradycji śródziemno-morskiej,
chrześcijańskiej, żydowskiej, ludowej. Powstaje literatura "ojczyzn
prywatnych", kresowych (Konwicki, Kuśniewicz), chłopskich (Kawalec, Nowak,
Myśliwski), żydowskich (Stryjkowski). Wypadki marcowe 1968 r. obfitują w
dotkliwe konsekwencje: szerzą postawy antyinteligenckie i nastroje
nacjonalistyczne, w re-zultacie czego emigruje wielu pisarzy i
intelektualistów pochodzenia żydowskiego. Reakcją na więzienia i wzmożoną
cenzurę jest radykalizacja młodych twórców, powstanie młodej formacji
poetyckiej, określającej siebie jako pokolenie 68. Program artystyczny to
walka z językiem propagandy i odsłanianie czytelnika
"ubezwłasnowolnionego". Jawna polityczność i moralna bezkompromisowość
cechuje wiersze Stanisława Barańczaka, Ryszarda Krynickiego, Juliana
Kornhausera i Adama Zagajewskiego. Duża część pisarzy upra-wiała dalej
socrealizm zmodyfikowany i zamaskowany przed czytelnikiem lub omijała
polityczną i społeczną rzeczywistość, rezygnując z tematów "aktywnych" na
rzecz neutralnych. Deklarowana przez mecenasa pań-stwowego wolność
eksperymentu artystycznego sprowadzała się do swobód warsztatowych pod
warunkiem podejmowania tematów obojętnych, apolitycznych. Okres
czwarty - to lata 1976-1989 i dalszy ciąg rozbicia na literaturę
oficjalną i tzw. "drugi obieg", czyli wydawnictwa niezależne i tajny
kolportaż. Siłą drugiego obiegu było nowe oświetlenie zagadnień
wypa-czonych przez pisarzy dyspozycyjnych i cenzurę. Rozrost literatury
podziemnej wpływał na liberalizację cen-zury. Okres "pierwszej"
Solidarności (1980/81) zaowocował twórczością okolicznościową, folklorem
strajkowym, balladą i piosenką. Ci sami pisarze publikowali swoje książki
w wydawnictwach oficjalnych, niele-galnych (poza cenzurą) i w oficynach
emigracyjnych. Tak postępowali Jerzy Andrzejewski, Stefan Kisielewski,
Stanisław Barańczak, Julian Stryjkowski, Tadeusz Konwicki. Był to sposób
na rozszerzanie wolności pisar-skiej. W tym okresie ukazało się wiele
znaczących utworów poetyckich i prozatorskich, m.in. Tadeusza Różewicza,
Wisławy Szymborskiej, Ewy Lipskiej, Jana Twardowskiego, Jarosława
Iwaszkiewicza ("Podróże do Włoch", "Petersburg", "Podróże do Polski"),
Andrzeja Kuśniewicza ("Lekcja martwego języka", "Witraż", "Mieszaniny
obyczajowe"), Juliana Stryjkowskiego ("Przybysz z Narbony"), Jerzego
Krzysztonia ("Obłęd"), Włodzimierza Odojewskiego ("Zasypie wszystko,
zawieje..."), Tadeusza Nowaka, Juliana Kawalca, Józefa Łozińskiego.
Niektórzy przedstawiciele literatury współczesnej
WŁADYSŁAW BRONIEWSKI- "Żołnierz polski" - synteza losów
narodu w okresie II wojny;- nastroje i uczucia przedstawiane za pomocą
obrazów;- "Ballady i romanse" - tragiczne losy małej
Żydówki;LEOPOLD STAFF - "Pierwsza przechadzka" - wiersz
napisany po zbombardowaniu Warszawy;- poeta pełen optymizmu, głoszący
pochwałę życia;KONSTANTY ILDEFONS GAŁCZYŃSKI- "Pieśń o
żołnierzach z Westerplatte"KRZYSZTOF KAMIL BACZYŃSKI
(1921-1944)- wyraża tragiczne przeżycia swojego pokolenia;-
szanse ocalenia człowieka upatruje w postawie patriotycznej, heroizmie i
humanizmie;- "Rodzicom" poeta patriota, nie lęka się śmierci -
zapewnia, że wytrwa;- "Pokolenia" - wypowiada się w imieniu wszystkich
młodych ludzi, których najpiękniejsze lata przypadły na "czas wielkiej
próby". Przyroda jesienią i trupy ludzkie. "Nas nauczono. Nie ma litości.
(sumienia, miłości, Trzeba zapomnieć...)".- "Elegia o chłopcu polskim"
- matka do syna poległego, który stał się w młodym wieku uczestnikiem
tragicz-nych wydarzeń wojennych;- "Z głową na karabinie" - wspomina
lata dziecięce; teraz przesypia "czas wielkiej rzeźby z głową ciężką na
karabinie". Kiedyś "...się kochało wielkie sprawy głupią
miłością".ROMAN BRATNY- "Kolumbowie - rocznik
20"ZOFIA NAŁKOWSKA (Komisja do Badania Zbrodni
Hitlerowskich)- "Medaliony"TADEUSZ BOROWSKI-
"Opowiadania":- "Pożegnanie z Marią" - to nie bohaterska walka z
okupantem, ale interesy, walka o jak najlepszy (...) byt;- "U nas w
Auschwitzu" - próba "dostosowania" się do okoliczności i życia
obozowego;- "Ludzie którzy szli" - starsi więźniowie grają w piłkę, a
obok gazują tysiące ludzi;- "Proszę państwa do gazu"MIRON
BIAŁOSZEWSKI- "Pamiętnik z powstania warszawskiego" - bohater
zbiorowyJERZY ANDRZEJEWSKI- "Popiół i diament" - walka PPR
z AKTADEUSZ RÓŻEWICZ- poeta moralista, najbardziej przeraża
go brutalne zobojętnienie na losy innych ludzi;- "Ocalony" - "Mam
dwadzieścia cztery lata / ocalałem / prowadzony na rzeź" w obliczu wojny
utraciły sens dotychczas funkcjonujące pojęcia etyczne. Cnota, występek,
prawda i kłamstwo, męstwo i tchórzostwo oka-zały się pustymi
wyrazami;- "Krzyczałem w nocy" - podmiot liryczny wyznaje, że umarli
wciąż stoją przed jego oczyma;- dramat "Kartoteka" - człowiek w kilku
rolach, dyrektor operetki, maturzysta, polski partyzant, jego wiek
zmie-nia się, ma wiele imion; pokój jest jakby na ulicy. Jest bierny, Chór
Starców wzywa go, aby coś zrobił, aby posuwał akcję naprzód. Spotyka
Niemkę, Nauczyciela, Dziennikarza. Nie wie, jaki ma cel w życiu, jakie są
jego poglądy polityczne, czy wierzy w zbawienie. Ukazany został w utworze
przeciętny, współczesny Polak.SŁAWOMIR MROŻEK- "Tango" -
dramat idei; dekoracje przedstawiają świat pomylenia, przypadkowości,
niechlujstwa; od czasu śmierci dziadka stoi katafalk, kołyska 25 letniego
Artura; brak zasad w stosunkach międzyludzkich powoduje zaniknięcie
wykroczeń;CZESŁAW MIŁOSZ- "Campo di Fiori" - poeta mówi o
obojętności ludzi wobec bohaterstwa, cudzego nieszczęścia, cierpienia czy
śmierci. Na placu Campo di Fiori przed wiekami został stracony Giordano
Bruno. Mimo egzekucji życie w mieście toczyło się normalnie. Podobnie w
Warszawie w czasie okupacji; - "Piosenka o końcu świata" - czytelnik
obserwuje pogodzenie się podmiotu lirycznego z faktem, że oto koniec
świata "staje się już". Oczekiwany kataklizm nie nadchodzi. Staruszek
mówi, że świat kończy się dla każdego innego dnia, każdego dnia ktoś
umiera, a spokój i pogodę życia osiągnie ten, kto uświadomi sobie
koniecz-ność śmierci;ALBERT CAMUS (1913-1960)- powieść
"Obcy"; dramat "Kaligula"; esej "Mit Syzyfa";- powieść "Dżuma"(1947);
dramat "Stan oblężenia"; esej "Człowiek zbuntowany";ERNEST
HEMINGWAY (1898-1961)- nowy styl; prosty, dąży do lapidarności
wypowiedzi, potoczne słownictwo, ograniczony komentarz odautorski;-
"Pożegnanie z bronią" (1929), "Zielone wzgórza Afryki" (1930), "Biedni i
bogaci" (1937), "Komu bije dzwon" (1940), "Stary człowiek i morze" (1954);
nagroda Nobla;MICHAŁ SZOŁOCHOW- powieść "Cichy Don",
opowiadanie "Los człowieka".
EGZYSTENCJALIZM
Egzystencjalizm to współczesny kierunek filozofii burżuazyjnej, według
którego istnienie ludzkie (jedyny konkretny zu-pełnie byt) nie jest z góry
wyznaczone, lecz tworzone przez człowieka samego, przypadkowe, kruche,
wypełnione troską i trwogą, ciążące ku śmierci, otoczone nicością;
egzystencjalny - dotyczący istnienia; egzystencja - byt, istnienie,
bytowanie; życie, warunki życia; filoz. istnienie, rzeczywistość
(przeciwstawna esencji); egzystować - istnieć, być, żyć; mieć środki do
życia.
IDEALIZM
Kierunek filozoficzny zakładający pierwotność ducha, idei, świadomości
i wtórność materii, przeciwstawny materializmowi; idea - myśl; filoz.
bezpośredni przedmiot myśli (poznania), pojęcie, wyobrażenie; myśl
przewodnia, twórcza; główna tendencja utworu; pomysł, koncepcja; pojęcie
abstrakcyjne. idealista - pot. człowiek kierujący się zasadami wzniosłymi,
zdolny do poświęceń; marzyciel, utopista. idealizować - przeceniać kogoś,
wybielać; przypisywać (komu, czemu) zalety, których ta osoba (rzecz) nie
posiada; apoteozować, gloryfikować. idealny - niematerialny, duchowy,
nierealny; wznio-sły, szczytny, uduchowiony; doskonały, wzorowy. ideał -
doskonałość, najwyższy cel dążeń, pragnień; wzór, probierz; żart. osoba
ukochana, uwielbiana.
KATASTROFIZM
Zespół tendencji historiozoficzno-moralistycznych związanych z
przekonaniem o nieuchronnej i bliskiej kata-strofie zagrażającej
współczesnemu światu, a zwłaszcza tradycjom, instytucjom i wartościom
kultury europejskiej; kie-runek przejawiający się w filozofii, teorii
kultury i literaturze europejskiej, zwłaszcza w okresie 20-lecia
międzywo-jennego, czerpał inspiracje teoretyczne z dekadentyzmu i
pesymizmu pewnych nurtów filozoficznych schyłku XIX wieku (np. F.
Nietzsche) i zyskiwał podatny grunt wskutek kryzysu gospodarczego po I
wojnie światowej; tendencje kata-stroficzne znalazły wyraz zwłaszcza w
głoszącej zmierzch świata mieszczańskiego historiozofii O. Spenglera ("Der
Unter-gang des Abendlandes" 1919) oraz w pracach J. Ortegi y Gasseta, A.
Toynbee'go, a także w tzw. filozofii życia i koncepcjach filozoficznych
irracjonalizmu; w literaturze europejskiej przejawiły się m.in. w
twórczości G. Wellsa, A. Huxleya, F. Kafki. W Polsce poglądy zbliżone do
katastrofizmu głosili m.in. F. Znaniecki ("Upadek cywilizacji zachodniej"
1921) i M. Zdziechowski ("Widmo przyszłości" 1936, "W obliczu końca"
1938); idee katastroficzne znalazły wyraz w kon-cepcjach
estetyczno-filozoficznych i twórczości literackiej S.I. Witkiewicza, w
utworach R. Jaworskiego, w wizjonersko-symbolistycznej poezji po 1930 r.,
zwłaszcza twórczości poetów z grupy Żagary, w liryce m.in. J. Czechowicza,
M. Jastruna, W. Sebyły; do katastrofizmu nawiązywali poeci debiutujący w
okresie okupacji hitlerowskiej - K. Baczyński, T. Gajcy, T. Borowski.
MATERIALIZM
Jeden z dwóch głównych kierunków w rozwoju filozofii, wychodzący (w
przeciwieństwie do idealizmu) z założenia, że świat istnieje obiektywnie,
niezależnie od świadomości, która jest wtórna w stosunku do materii;
materializm dialek-tyczny - dialektyczna postać filozofii
materialistycznej, stanowiąca światopoglądową i metodologiczną podstawę
marksizmu; materializm historyczny - materialistyczne pojmowanie dziejów;
materialista - zwolennik materiali-zmu; pot. Człowiek oceniający wszystko
z punktu widzenia własnych korzyści, wygód, daleki od ideału.
TOTALITARYZM
Totalitaryzm to system rządzenia opierający się na ingerencji państwa
we wszystkie dziedziny życia spo-łecznego, kulturalnego i politycznego,
sprawowaniu nad nimi ścisłej kontroli odgórnej przy jednocze-snym
całkowitym zniesieniu kontroli społecznej; wyraża się w prześladowaniu
elementów postępowych, w ograniczeniu większości praw obywatelskich i
militaryzacji życia społecznego.
Temat wojny i różne jego ujęcia w wierszach polskich poetów

Czesław Miłosz "Campo di Fiori"Piosenka o końcu świata -
czytelnik obserwuje pogodzenie się podmiotu lirycznego z faktem, że oto
ko-niec świata "staje się już", mimo że w wierszu pojawiają się sielankowe
niemal obrazy. Oczekiwany kataklizm nie nadchodzi, oto kobiety spacerują
po polu, łódka podpływa do wyspy, a nawet pijak śpi na trawniku.
Staru-szek mówi, że świat kończy się dla każdego innego dnia, każdego dnia
ktoś umiera, a spokój i pogodę życia osiągnie ten, kto uświadomi sobie
konieczność śmierci.Tadeusz Różewicz "Ocalony"Wiersz mówi o
młodym człowieku, który ocalał z zawieruchy wojennej. Jednak to ocalenie
nie jest źródłem radości, bo ocalony ma zniszczoną psychikę. Nie potrafi
odróżnić dobra od zła, miłości od nienawiści, cnoty od występku i prawdy
od kłamstwa. Wartości etyczno - moralne to tylko puste słowa. Powodem tego
jest wojna i przeżycia, jakie po sobie zostawiła. Dlatego podmiot liryczny
zwraca się z dramatyczną prośbą o nauczyciela, który nauczy go kochać,
cenić prawdę, rozum i cnotę.
Motyw tańca w utworach "Pan Tadeusz", "Popiół i diament", "Tango"
"Pan Tadeusz".
Taniec w tym utworze jest elementem wyidealizownym. Pary tańczą zgodnie
z ustalonym porządkiem (starszyzna), wszystko jest na swoim miejscu,
idealne społeczeństwo, idealna ojczyzna. "Popiół i diament". Polonez grany
przez pijaną orkiestrę jest fałszowany. Poważny taniec polski tań-czony
jest przez pary składające się z przedstawicieli starej i nowej
inteligencji. Ta nowa to komuniści, a stara to ziemiaństwo, arystokracja.
"Tango". Ten taniec tańczy się 2 na 2, czyli w miejscu. Symbolizuje on
marazm społeczny.
Okupacyjna rzeczywistość w świetle opowiadania Tadeusza
Borowskiego "Pożegnanie z Marią"
Tadeusz Borowski należy do pokolenia szczególnie tragicznie
doświadczonego przez historię. Ludzie urodzeni na początku lat
dwudziestych naszego wieku (Borowski urodził się w 1922) byli pierwszymi
po wielu latach Polakami, którzy urodzili się i wychowali w niepodległym
kraju. Wybuch drugiej wojny światowej spowodował, że z młodzieńczych
ideałów pokolenia siedemnasto- i osiemnastolatków niewiele zostało. Od
tytułu powieści Romana Bratnego ("Kolumbowie, rocznik 20.") zostali oni
określeni mianem Kolumbów. "Pożegnanie z Marią" to tytuł cyklu opowiadań
Tadeusza Borowskiego. Borowski, który spędził kilka lat wojny w
hitlerowskich obozach koncentracyjnych, wywołał swoją twórczością ogromny
skandal. W opowiadaniach opisujących rzeczywistość obozową zaprzeczył
tradycyjnemu, martyrologicznemu sposobowi ukazywania życia w obozie.
Został oskarżony o fałszowanie i tendencyjne przedstawianie więźniów
hitlerowskich obozów, zaś stworzone-go bohatera opowiadań - Tadeusza -
zaczęto utożsamiać z autorem. W opowiadaniu tytułowym pisarz ukazuje
jeszcze nie obozy koncentracyjne, ale okupowaną Warszawę. "Pożegnanie z
Marią" to wizerunek mia-sta, w którym żyją ludzie pozbawieni żywności,
opału, prawa do normalnej egzystencji. A jednak robią wszystko, aby
zachować przynajmniej pozory zwykłej codzienności. Bohater opowiadania,
Tadeusz, jest zmuszony handlować, kombinować, a nawet oszukiwać. Robi to,
by przeżyć - w ten sam sposób postępują tysiące mieszkańców Warszawy.
Próbą ucieczki od tej poniżającej rzeczywistości jest miłość - Tadeusz
znalazł to uczucie w swojej narzeczonej, Marii. Miłość ma spowodować, że
człowiek otrzymuje choćby na-miastkę normalności, miłość sprawia, że można
spojrzeć na świat inaczej, z godnością. Tadeusz jest również poetą. Poezja
stanowi drugą z możliwości oderwania się od rzeczywistości okupacyjnej. A
jest to rzeczywistość przygnębiająca. Spekulacje i oszustwa są na porządku
dziennym. Oszukują w zasadzie wszyscy. Jest to powszechnie akceptowane,
bowiem tylko dzięki drobnym kradzieżom można przeżyć. Kradnie sklepikarz,
krad-nie magazynier, kradną robotnicy. Powszechne są łapówki, dzięki nim
można wykupywać osadzonych w getcie lub skazanych na wywiezienie do
Niemiec na roboty. Łapówki biorą Niemcy, biorą też "granatowi" policjanci.
Gdy w łapance zostaje zabrana Maria, Tadeusz zostaje sam. Wiadomo jednak,
że nawet wiado-mość o śmierci ukochanej nie wpłynie na jego postępowanie.
Życie w okupowanej Warszawie musi bowiem toczyć się swoim rytmem,
nieobecni nie mają po prostu racji bytu, muszą zostać zapomniani, aby żywi
mogli dalej istnieć. Wypowiedź głównego bohatera o przerobieniu Marii na
mydło może brzmieć cynicznie, niemniej jednak jest to wyraz czasów, w
jakich przyszło mu żyć, czasów dewaluacji wszelkich wartości.