Wstęp
Analiza współczesnego dyskursu publicznego, zarówno naukowego,
jak i politycznego, pozwala zauważyć, że tematyka patriotyzmu znajduje
się na jego marginesie albo też jest w nim w ogóle przemilczana. Patrioty-
zmowi poświęca się niewiele uwagi, ponieważ jest on traktowany jako zjawi-
sko wstydliwe, w jakimś stopniu wsteczne lub też jako fenomen zanikający,
schyłkowy. O patriotyzmie zwykło się mówić z pewnym zażenowaniem ze
względu na wymogi współczesnej poprawności politycznej, które nakazują
unikać patosu oraz być powściągliwym w wyrażaniu swoich emocji w sferze
publicznej. Wśród uczestników współczesnego dyskursu publicznego istnie-
je też przekonanie, że patriotyzm nie harmonizuje z nowoczesnością. Wraz
z jej nadejściem dokonało się bowiem  odczarowanie rzeczywistości, czyli
zdyskredytowanie dawnych hierarchii nadających sens światu. W wyniku
tego procesu człowiek nie musi już szukać swojego spełnienia w dążeniu do
wyższych celów. Horyzonty jego działania zostały ograniczone do rzeczy
zwyczajnych, powszednich. Z podobnych względów w nowoczesnym świe-
cie nie znajdują także uznania okazywanie pasji czy bohaterstwo. Inną przy-
czyną dystansowania się wobec patriotyzmu jest lęk przed konsekwencjami
jego ewokowania wywołany przede wszystkim negatywnymi doświadcze-
niami. Europejska historia oraz współczesność dostarczają wielu przykła-
dów manipulacji patriotyzmem, usprawiedliwiania nim zachowań moralnie
nagannych oraz Å‚atwego przeradzania siÄ™ patriotyzmu w nacjonalizm.
6
Jeżeli zaś chodzi o traktowanie patriotyzmu jako zjawiska schyłkowe-
go, to wynika ono z przekonania, że patriotyzm nie jest ani konieczny, ani
możliwy na obecnym etapie rozwoju naszej cywilizacji. Żyjemy bowiem
w świecie, w którym człowiek uwolnił się od wszystkiego tego, co narzu-
cały więzy społeczne i może swobodnie decydować o kształcie własnego
życia. Ową wolność bycia sobą uznaje się dzisiaj za jedno z największych
osiągnięć współczesnej cywilizacji i powszechnie chroni się przez system
prawa. Pogląd na temat schyłkowości zjawiska patriotyzmu stanowi konse-
kwencję przyjęcia określonego paradygmatu życia społecznego. Chodzi
tutaj o ujęcie indywidualistyczne, które nie uznaje istotnego związku jed-
nostki ze społeczeństwem. Szczególnym przejawem takiego spojrzenia
jest kwestionowanie wartości, jaką dla jednostki reprezentuje społeczność
oraz negowanie możliwości istnienia wartości wspólnotowych. W rezulta-
cie przyjęcia tych założeń pomija się w ogóle kwestię istnienia zobowią-
zań jednostki wobec społeczności, poza tymi, które wynikają z zawartych
kontraktów. Patriotyzm wydaje się być zjawiskiem schyłkowym również
wtedy, gdy uzna się prawdziwość tezy o  końcu historii , szczególnie zaś
pogląd, iż liberalna demokracja stanowi ostateczne stadium rozwoju spo-
łeczeństw, a jej powszechny triumf jest równoznaczny z wygaszeniem
konfliktów.  Nadmiar patriotyzmu może wydawać się wówczas szko-
dliwy, jako że zbytnie przywiązanie do jego wizji dzieli społeczeństwo,
a także może prowadzić do konfliktów zewnętrznych. Ponadto nadmierna
patriotyczna mobilizacja kończy się często frustracją obywateli, ponieważ
liberalna demokracja ma obecnie bardzo ograniczone możliwości sprosta-
nia wielu ludzkim oczekiwaniom. Patriotyzm może być postrzegany jako
zjawisko schyłkowe również wtedy, gdy przyjmie się założenie, że przy-
szłość należy do struktur ponadnarodowych. Wówczas może pojawić się
przeświadczenie, że powodzenie procesu integracji na poziomie ponadna-
rodowym, na przykład europejskim, w dużej mierze uzależnione jest od
skuteczności  wygaszenia poczucia więzi/przynależności narodowych.
7
Tymczasem autor niniejszej książki żywi przekonanie, iż patriotyzm
jako zjawisko realnie istnieje i że nie należy go pomijać czy marginalizo-
wać w dyskursie publicznym. W dokonanej przez autora analizie życia
społecznego chodzi zatem o wykazanie, iż patriotyzm jest wciąż obecny
w społeczeństwach europejskich, co więcej, że jego istnieniu nie zagra-
żają dokonujące się współcześnie procesy społeczne. Przemieniają one
rzeczywistość społeczną w wielu sferach: kulturze, polityce, gospodarce,
edukacji, religii, wojskowości itd. W wyniku tych procesów zmienia się
znacząco charakter życia społecznego oraz samych społeczności. Wyda-
je się, że współczesne życie społeczne znalazło się w stanie kryzysu,
to znaczy w fazie przełomu, który doprowadzi do rozstrzygnięcia jego
przyszłego kształtu. Przekształcenia obejmują zarówno relacje jednostki
ze społecznością, jak i relacje między ludz
mi w ramach społeczności. Do
przyczyn tych zmian zwykle zalicza siÄ™ upowszechnienie siÄ™ indywiduali-
zmu, relatywizmu, myślenia instrumentalnego, utylitaryzmu czy hedoni-
zmu. Wskazuje się także na zjawisko detradycjonalizacji, indywidualiza-
cji społeczeństw, pluralizmu kulturowego, wielokulturowości, integracji
europejskiej, globalizacji. Nie zawsze prowadzą one jednak do osłabie-
nia życia społecznego. Niekiedy rozluz
niają jedne więzy, wzmacniają zaś
inne. Mogą doprowadzić do zaniku jednych, a powstania innych. Prze-
miany, o których tutaj mowa, obejmują wszystkie typy społeczności bez
wyjątku. Dotyczą społeczności lokalnych, regionalnych, narodowych,
państwowych oraz ponadnarodowych. Z analizy zachodzących dzisiaj
procesów wyłania się jedno zasadnicze spostrzeżenie: patriotyzm nadal
ma swoje miejsce w życiu współczesnego człowieka oraz społeczeństw.
Choć obecne przemiany nie prowadzą do atrofii patriotyzmu, to jednak
skutkują zmianą jego kształtu. Celem niniejszej publikacji jest nie tylko
dowiedzenie żywotności zjawiska patriotyzmu, ale również opisanie go
i zanalizowanie sposobu jego funkcjonowania w zmieniajÄ…cej siÄ™ rzeczy-
wistości. Pole badań zostało ograniczone do społeczności znajdujących
8
się na obszarze Unii Europejskiej. Wydaje się, że w całej tej politycznie
i geograficznie wyróżnionej przestrzeni omawiane procesy przebiegają
dość podobnie.
Analizy stanowiące treść niniejszej książki prowadzone są w obsza-
rze filozofii społecznej oraz filozofii polityki. Podstawowym przyjętym
paradygmatem życia społecznego jest ujęcie personalistyczne. Podkreśla
się w nim, że człowiek jest osobą, a więc pozostaje otwarty na sferę war-
tości. Przy tym zakłada się, że wartości mają charakter obiektywny, tzn.
korespondują z potrzebami i dążeniami niezmiennej natury ludzkiej. Ina-
czej niż w koncepcji indywidualistycznej, uważa się, że wspólnotowe war-
tości konstytuują każdą społeczność ludzką. Stanowi ona wartość dla jed-
nostki ze względu na doniosłość relacji międzyludzkich w życiu człowieka
oraz dlatego, że jest  nośnikiem innych wartości. Natomiast społeczne
zobowiązania każdej jednostki wynikają z faktu, iż należy ona do jakiejś
społeczności, a więc pozostaje zakorzeniona i zanurzona w sferze wspól-
nych wartości. Powyższy paradygmat życia społecznego pozwala mówić
o patriotyzmie jako o relacji jednostki ze społecznością, która polega na
rozpoznaniu i afirmacji wartości, jaką reprezentuje sobą społeczność, oraz
wartości wspólnotowych. Umożliwia też, szczególnie dzięki przyjętej
definicji patriotyzmu i założeniu o obiektywnym charakterze wartości,
bezstronne badanie patriotyzmu i jego przemian, co w przypadku odmien-
nych ujęć wydaje się niezwykle trudne.
Autor posługuje się metodą analizy teoretycznej. Analizowane są
wnioski z prac badawczych uznanych współczesnych myślicieli, którzy
podejmują tematykę narodu, państwa oraz patriotyzmu. Przyjęto tutaj
podejście erudycyjne, to znaczy omawiając dany problem, przytacza się
różne stanowiska odnoszące się do niego, które następnie poddaje się
krytyce i wzajemnej konfrontacji, aby na tym tle zaprezentować stanowi-
sko autora. Zamiarem jest zatem ukazanie, w jakim nurcie tradycji badań
naukowych mieszczÄ… siÄ™ jego poglÄ…dy. Wykorzystano ponadto wyniki
9
badań empirycznych, choć stanowią one jedynie ilustrację wniosków
z analizy teoretycznej.
Niniejsza książka składa się z trzech części. W pierwszej części
została podjęta próba wypracowania ogólnej teorii patriotyzmu. Wobec
zmarginalizowania problematyki patriotyzmu we współczesnym dyskur-
sie publicznym niezbędne było bowiem przygotowanie odpowiedniego
warsztatu badawczego. W tym celu utworzono definicjÄ™ patriotyzmu
oraz zestaw narzędzi, za pomocą których można badać, jak patriotyzm
funkcjonuje na tle obecnych przemian społecznych. Spośród najważniej-
szych narzędzi badawczych należy wymienić: wyodrębnienie elementów
składowych postawy patriotycznej, wyróżnienie typów patriotyzmu oraz
określenie jego dynamiki. Jeżeli chodzi o pierwsze z nich, to pozwala ono
dostrzec złożoność postawy patriotycznej i w związku z tym dokonać
szczegółowej analizy, to znaczy w odniesieniu do każdego z elementów
owej postawy (świadomościowego, emocjonalnego, behawioralnego). Dla
rozumienia procesów zachodzących we współczesnych społeczeństwach
niezwykle istotna okazuje się dystynkcja między wartościami kulturo-
wymi a politycznymi. Pozwala ona postrzegać patriotyzm jako afirmację
pierwszych lub drugich z nich, czyli rozróżnić jego typy: kulturowy oraz
polityczny. Narzędzie to pozwala stwierdzić, jakie wartości przeważają
w danej społeczności, a dzięki temu określić, jaki typ patriotyzmu w niej
dominuje. Jest ono na tyle uniwersalne, że umożliwia badanie patrioty-
zmu we wszystkich rodzajach społeczności: subnarodowych, narodo-
wych oraz ponadnarodowych. Z kolei uświadomienie sobie na czym
może polegać dynamika patriotyzmu pomaga dostrzec wielość form,
w jakich się on przejawia. Pozwala także uzmysłowić sobie, jakie czynni-
ki wpływają na zmienność patriotyzmu w danym przypadku. Warto też
dodać, że pierwsza część zaczyna się od sformułowania teorii wartości,
czyli określenia fundamentu, na którym opiera się przyjęta tutaj definicja
patriotyzmu.
10
W drugiej części wypracowany wcześniej warsztat badawczy został
zastosowany do analizy przemian patriotyzmu na tle zachodzÄ…cych
obecnie procesów społecznych w obrębie państw narodowych. Nieprzy-
padkowo na zasadniczą przestrzeń badawczą tej części wybrano państwo
narodowe, ponieważ jego afirmacja stanowiła do niedawna główną formę,
w jakiej patriotyzm się przejawiał. Jeżeli mówimy o współczesnych prze-
mianach społecznych, to dotyczą one w pierwszym rzędzie fundamentów
państwa narodowego i związanego z nim patriotyzmu narodowego. W tej
części badane są po pierwsze konsekwencje, jakie wynikają dla patrioty-
zmu z faktu pogłębienia się pluralizmu i fragmentacji etniczno-kulturo-
wej dzisiejszych społeczeństw europejskich. Powstaje bowiem pytanie,
czy w sytuacji, gdy ludzie różnią się uznawanymi przez siebie warto-
ściami oraz w warunkach współistnienia wielu różnych grup etnicznych
i kulturowych, patriotyzm jest w ogóle możliwy, a jeśli tak, to w jakim
kształcie. Podobna wątpliwość nasuwa się w związku z dokonującą się
obecnie transformacjÄ… tradycyjnego modelu obywatelstwa. Polega ona na
tym, iż część wartości politycznych traci swoje znaczenie (na przykład
suwerenność, terytorium, granice), a urzeczywistnienie pozostałych (na
przykład prawa obywatelskie) jest gwarantowane przez podmioty inne
niż społeczność narodowa. Przemiany patriotyzmu dokonują się rów-
nież z powodu kryzysu współczesnej socjalizacji. Tradycyjne instytucje
socjalizujące, takie jak rodzina, szkoła, wojsko, Kościoły, w ograniczonym
stopniu spełniają swoje dotychczasowe funkcje. Często same przeży-
wajÄ… kryzys albo majÄ… silnÄ… konkurencjÄ™ ze strony innych agend socjali-
zujących. Natomiast pozostałe podmioty socjalizujące, czyli tak zwane
środowiska rozproszone, w zakresie socjalizacji odgrywają dzisiaj ambi-
walentnÄ… rolÄ™. Celem wszystkich analiz dokonanych w omawianej tutaj
części jest udokumentowanie tezy, że w świecie współczesnym mamy do
czynienia nie tyle z zanikiem patriotyzmu, ile ze zmianami form, w jakich
siÄ™ on przejawia.
11
JednÄ… z konsekwencji obecnych przemian jest pojawienie siÄ™ patrio-
tyzmu na różnych poziomach, w tym europejskim/unijnym. Część trzecia
niniejszej książki została poświęcona naszkicowaniu możliwych scenariu-
szy tworzenia się patriotyzmu europejskiego oraz określeniu szans jego
urzeczywistnienia. Do tej pory proces integracji europejskiej zmierzał
w wyraz
nie określonym kierunku jedynie w odniesieniu do celów ekono-
micznych. Natomiast cele pozaekonomiczne (kulturowe i polityczne),
choć prawie zawsze obecne, stanowiły przedmiot otwartej dyskusji. Dzi-
siaj projekt zjednoczenia Europy w zakresie celów kulturowych i politycz-
nych zaczyna nabierać bardziej konkretnych kształtów. Autor niniejszej
książki wyraża przekonanie, iż patriotyzm europejski powinien stanowić
niezbędny element projektu zjednoczeniowego. Jednocześnie uważa, że
działaniom związanym z tworzeniem patriotyzmu europejskiego musi
towarzyszyć naukowa refleksja dotycząca celów, narzędzi oraz ich efek-
tywności. W tej części zostały opisane dwa możliwe modele patriotyzmu
europejskiego: ponadnarodowy i postnarodowy. Pierwszy z nich zakła-
da możliwość skonstruowania czegoś na kształt  narodu europejskiego ,
stanowi więc urzeczywistnienie koncepcji państwa narodowego, tyle że
na wyższym poziomie. Drugi, zakłada wzniesienie się ponad narodowe
identyfikacje i skupienie się na transnarodowym obywatelstwie i wspólnej
kulturze politycznej. Dokonano też tutaj refleksji nad narzędziami i meto-
dami, które były już stosowane w procesie formowania wspólnej europej-
skiej/unijnej tożsamości i patriotyzmu, oceniając przede wszystkim ich
efektywność. Poddano ocenie rezultaty w obszarze kultury, polityki oraz
poprawy warunków życia. Na końcu dokonano próby wyznaczenia przy-
szłych możliwych kierunków kształtowania się patriotyzmu europejskie-
go. Wskazano też kroki, jakie należy podjąć, aby proces tworzenia patrio-
tyzmu europejskiego zakończył się sukcesem oraz zagrożenia, jakie może
on napotkać na swojej drodze.
Część I
W KIERUNKU OGÓLNEJ TEORII
Rozdział 1 Istota patriotyzmu
Współczesnemu Europejczykowi patriotyzm kojarzy się przede
wszystkim ze szczególną więzią z własnym narodem, wystarczy jednak
spojrzeć na historię patriotyzmu, aby uświadomić sobie różnorodność
form, jakie może on przybierać. I tak, patriotyzm w starożytności wyra-
żał się w mocnym przywiązaniu do ziemi urodzenia  miejsca, gdzie czło-
wiek spędzał większość swojego życia, gdzie żyli i zostali pochowani jego
przodkowie1. Patriotyzm Hellenów obejmował również polis rozumiane
jako wspólnota ludzi i organizacja życia zbiorowego2. Z kolei rzymscy
patrioci okresu republiki podkreślali swoje przywiązanie do wolności oso-
bistych i politycznych. Ich patriotyzm polegał przede wszystkim na afir-
macji państwa, które było postrzegane jako gwarant wolności3. W wiekach
średnich, w dobie stosunków feudalnych, patriotyczna lojalność dotyczyła
suwerena oraz kraju, którym władał. Ówczesny patriotyzm manifestował
się zatem w wierności i spełnianiu określonych obowiązków wobec króla
i monarchii. W czternasto- i piętnastowiecznej Italii patriotyzm miał zde-
cydowanie mniejszy zasięg i polegał na lojalności wobec własnego mia-
sta. Umacnianie się absolutyzmu w Europie spowodowało odrodzenie się
patriotyzmu w jego klasycznym (rzymskim) ujęciu, to znaczy powiązane-
go z ideałem wolności. Patriotą nazywano wówczas tego, kto podejmo-
14
wał walkę o wolność ludu, równość ludzi wobec prawa, reformę państwa
czy postęp społeczny4. Współczesną postać, czyli formę specjalnej więzi
z własnym narodem, patriotyzm przybrał dopiero po rewolucji francu-
skiej, kiedy to w Europie zaczęły powstawać nowoczesne państwa naro-
dowe5. Bogactwo form, jakie przybiera patriotyzm, skłania do postawienia
pytania o to, czym jest on w swej istocie. Skoro bowiem wiele różniących
się od siebie zachowań określa się jednym pojęciem patriotyzmu, to musi
istnieć coś, co je łączy, a jednocześnie odróżnia od innych ludzkich zacho-
wań. Chodzi zatem o wskazanie tego, co specyficzne dla patriotyzmu, bez
czego nie byłby on tym, czym jest, o określenie unikalnych cech patrioty-
zmu jako działania ludzkiego.
W naukach społecznych zazwyczaj wyróżnia się cztery podstawo-
we typy ludzkiego działania. Pierwszy z nich to działanie instrumental-
no-racjonalne, czyli takie, w którym człowiek osiąga zamierzony cel za
pomocą najbardziej efektywnych środków. Wiele przykładów tego typu
zachowania można odnalez
ć, obserwując aktywność człowieka w sferze
ekonomicznej. W drugim typie celem aktywności człowieka są wartości.
Z uwagi na przypisywane im znaczenie człowiek podejmuje określone
działania bez względu na koszty. Najbardziej wyrazistymi przykładami
w tej kategorii są akty samopoświęcenia lub heroizmu. Trzeci typ działania
polega na przestrzeganiu norm przyjętych przez społeczność, do której
człowiek należy. Natomiast czwarty typ stanowi działanie afektywne to
znaczy takie, w którym człowiek kierowany jest przez własne, często nie-
uświadomione pragnienia i potrzeby6. Analiza zjawiska patriotyzmu pro-
wadzi do wniosku, że w rzeczywistych postawach i zachowaniach patrio-
tycznych może być obecna każda z wymienionych powyżej motywacji.
Tym, co jednak odróżnia patriotyzm od innych zachowań, jest podej-
mowanie działania przede wszystkim ze względu na wartości. Wybór
takiego ujęcia patriotyzmu można uzasadnić, podając wiele przykładów
poświęcenia się jednostki dla własnego narodu, narażania dla niego życia
15
czy wreszcie śmierci w obronie własnego kraju. Wśród innych podobnych
działań ludzkich patriotyzm wyróżnia rodzaj wartości, które stanowią cel
aktywności człowieka. Otóż przedmiotem zachowań patriotycznych jest
wartość, jaką reprezentuje społeczność ludzka, do której człowiek należy
(lokalna, regionalna, narodowa, państwowa, ponadnarodowa) oraz zbiór
tych wartości, które urzeczywistniane są wspólnym wysiłkiem jej człon-
ków. Ponieważ relacja człowieka do jakiejkolwiek wartości polega na jej
afirmacji, zatem i patriotyzm należy rozumieć jako afirmację wartości,
a ściślej rzecz ujmując, afirmację wartości, jaką reprezentuje dana społecz-
ność oraz zbioru wspólnych wartości przyjętych przez jej członków. Naj-
głębszą motywację, która skłania człowieka do zachowań patriotycznych,
stanowi powinność moralna, jakiej on doświadcza, uświadomiwszy sobie
cenność własnej społeczności i systemu wspólnych wartości. Nie można
przy tym wykluczyć również wpływu innych czynników, jak na przykład
przestrzegania zewnętrznych norm społecznych czy względów pragma-
tycznych, niemniej jednak w swej istocie patriotyzm pozostaje działaniem
moralnym7.
1.
U podstaw patriotyzmu
Patriotyzm jako afirmacja wartości opiera się na określonej koncep-
cji aksjologicznej. Wypracowując taką koncepcję, należy dokonać wybo-
ru pomiędzy czterema możliwymi podejściami do zagadnienia wartości.
Po pierwsze trzeba rozstrzygnąć, czy wartości istnieją niezależnie od
przeżyć człowieka, czy też konstytuowane są przez takie przeżycia, czyli
dokonać wyboru pomiędzy obiektywizmem a subiektywizmem aksjolo-
gicznym. Po drugie należy orzec, czy wartości mają być traktowane jako
istniejące autonomicznie, czy jako korelat aktu świadomości człowieka,
a więc wybrać pomiędzy absolutyzmem a relatywizmem aksjologicznym8.
Ponadto, przyjmując określoną koncepcję aksjologiczną, nie sposób nie
ustosunkować się do takich pojęć jak dobro i cnota, które w etyce niejed-
nokrotnie używane są zamiennie z pojęciem wartości.
1.1.
Wokół pojęcia wartości
Koncepcja wartości, która ma posłużyć wyjaśnieniu istoty patriotyzmu,
musi spełnić i pogodzić ze sobą dwa, wydawałoby się, sprzeczne wymogi.
Z jednej strony powinna być obiektywistyczną koncepcją wartości, a z drugiej
uwzględniać rolę człowieka w wartościowaniu i urzeczywistnianiu wartości.
Uznanie obiektywnego charakteru wartości jest konieczne, jeżeli patriotyzm
ma być traktowany zgodnie z dotychczasową tradycją, to znaczy jako powin-
ność, która zobowiązuje każdego człowieka. Przyjęcie aksjologii subiektywi-
stycznej, czyli utożsamienie wartości z treściami subiektywnych przeżyć czło-
wieka lub uznanie ich za arbitralny ludzki twór, prowadziłoby do relatywizacji
powinności. Prócz tego w podejściu do wartości należy unikać absolutyzmu,
czyli przyznania wartościom całkowitej niezależności od człowieka. Wartość
jest ściśle skorelowana z bytem ludzkim i to nie tylko w przypadku patrioty-
zmu, lecz w ogóle, stanowi bowiem przedmiot cenny, ale zawsze dla kogoś9.
Owa zależność od bytu ludzkiego nie musi jednak oznaczać subiektywizmu
aksjologicznego prowadzÄ…cego do relatywizmu moralnego.
Istota ludzka jako byt otwarty na otaczający go świat stanowi ośrodek
różnorakich relacji: międzyosobowych, osobowo-rzeczowych, a także relacji
w stosunku do relacji. Ich nieodłącznym elementem jest ocena, jaką człowiek,
dzięki swej zdolności do sądzenia, wydaje o przedmiocie znajdującym się na
przeciwległym krańcu danej relacji. Przedmiot spotyka się z pozytywną kwa-
lifikacją, to znaczy zostaje uznany za wartościowy wówczas, gdy odpowiada
człowiekowi, czyli koresponduje z jego potrzebami, pragnieniami oraz dąże-
niami. Stosunek odpowiadania sobie obu członów relacji powinien jednak
posiadać charakter obiektywny, jeżeli mamy uniknąć wspomnianego wyżej
18
subiektywizmu aksjologicznego, a w konsekwencji relatywizmu moralnego.
Dany obiekt reprezentuje więc wartość tylko wtedy
, gdy odpowiada nie jakie-
muś konkretnemu człowiekowi ze względu na jego indywidualne preferencje,
ale człowiekowi jako człowiekowi. Kwalifikacja aksjologiczna dokonuje się
zatem w ten sposób, że byt ludzki tym, czym jest, czyli całą swoją naturą war-
tościuje obiekt, który stał się przedmiotem jego poznania. Jeżeli przyjmiemy,
że człowiek z natury jest osobą10, to sąd wartościujący należy postrzegać jako
ocenę przedmiotu, w której parametr wartościowania stanowi osoba ludzka.
Obiektywne odpowiadanie danego przedmiotu osobie nie wyklucza możli-
wości istnienia równolegle subiektywnego stosunku odpowiadania, gdy jakiś
przedmiot lub jego cechy odpowiadają osobie nie tylko jako osobie w ogóle,
ale też jako osobie tej oto i znajdującej się w tych oto warunkach. Można też
wyobrazić sobie sytuację, w której dany przedmiot odpowiada jakiejś osobie,
ale tylko subiektywnie, w jej złudnym przypuszczeniu, natomiast w rzeczywi-
stości taka relacja nie zachodzi. Dlatego też z rzeczywistym obiektywizmem
aksjologicznym mamy do czynienia jedynie wówczas, gdy formułowanie sądu
wartościującego o danym przedmiocie dokonuje się w odniesieniu do praw-
dy o ludzkiej naturze: jej potrzebach, skłonnościach i inklinacjach. Przy czym
chodzi tutaj o ludzką naturę pojętą w jej ostatecznej doskonałości, a więc ujętą
1
z perspektywy właściwego jej telos1 .
Obiektywny charakter wartości nie tylko wynika z faktu powiązania
kwalifikacji aksjologicznej z niezmienną naturą ludzką, ale również znajdu-
je swe uzasadnienie w naturze przedmiotu, który podlega wartościowaniu.
Przedmiot reprezentuje wartość nie dlatego, że jest pożądany i wybierany, jak
utrzymują niektóre koncepcje subiektywistyczne12, ale dlatego jest upragniony
i wybierany , znaczÄ…cy , zwra-
, że jest ważny , odnoszący się do nas, poruszający
cajÄ…cy naszÄ… uwagÄ™ czy interesujÄ…cy
. Innymi słowy, uznanie danego przedmio-
tu za cenny nie czyni go wartościowym, ale zakłada jego cenność i oddaje jej
niejako sprawiedliwość. Człowiek nie tworzy wartości aktem swego uznania,
ale ją odkrywa. Niemniej jednak przedmioty, które są cenne dla człowieka,
19
reprezentują jedynie wartość potencjalną. Aktualizuje się ona dopiero wów-
czas, gdy zaistnieje relacja, choćby wirtualna, pomiędzy podmiotem, którym
jest zawsze osoba ludzka, a przedmiotem. Bywa niekiedy i tak, że cenność
przedmiotu zostaje błędnie rozpoznana lub nie rozpoznana w ogóle13.
Zdefiniowanie wartości jako jakiejkolwiek treści14, która możnościowo
lub aktualnie odpowiada naturze osoby ludzkiej, pozwala dostrzec wyraz
nÄ…
różnicę między wartością a dobrem, czyli bonum w rozumieniu tomistycznym.
Ten nurt filozoficzny transcendentalne dobro utożsamia z wszelkim bytem
pojętym w aspekcie jakiejkolwiek jego pożądalności, nie wykluczając  pożąda-
nia naturalnego (na przykład grawitacji), zaś byt ujmuje jako esse15. Tymczasem
termin  wartość obejmuje swym zasięgiem znaczeniowym znacznie więcej
desygnatów niż tylko byt rozumiany jako esse. Istnienie bez wątpienia stanowi
wartość, ale tylko jedną z wielu. Często ten sam przedmiot może być na różny
sposób wartościowy, podobnie, jak ta sama wartość reprezentowana może być
przez różne przedmioty16. Poza tym wartość w większym stopniu niż dobro
w sensie bonum wskazuje na rolę podmiotu, zaangażowanie nie tylko jego sfery
dążeniowej, ale również poznawczej, szczególnie, gdy chodzi o formułowanie
sądów wartościujących. Tomizm wyróżnia ponadto specjalny rodzaj dobra,
a mianowicie dobro moralne, podczas gdy w aksjologii do kategorii  dobro
moralne należy wiele różnych wartości moralnych17.
Do istoty wartości należy szczególny
, jej tylko właściwy moment, którego
specyfikę najlepiej oddaje słowo  roszczenie . Otóż kiedy człowiek dostrzega
wartość, wówczas zaczyna doświadczać płynącego z jej strony wezwania, aby
udzielić odpowiedzi (value response), czyli ustosunkować się do odkrytej przez
siebie cenności. Wartość  domaga się od człowieka takiej odpowiedzi, któ-
ra byłaby wypełnieniem wobec niej sprawiedliwości, to znaczy działania wła-
ściwego dla rodzaju bytu, jaki ona stanowi, oraz odpowiedniego do znaczenia
danej wartości, a więc nie mniejszego i nie większego niż ona na to zasługuje18.
Świat wartości jest zróżnicowany przede wszystkim pod względem
jakościowym. Kierując się tym kryterium, wyróżnia się dwa główne typy
20
wartości, a mianowicie wartości witalne i duchowe, które można jeszcze
podzielić na wiele różnych podtypów. Pierwszy typ odpowiada biologicznej
części ludzkiej natury na przykład różnym funkcjom życiowym (wartości
,
utylitarne) czy upodobaniu w przyjemności (wartości hedonistyczne). Dru-
gi typ wartości jest ściśle skorelowany z niematerialną sferą człowieka, a więc
koresponduje z różnymi duchowymi dążeniami osoby
. Na przykład wartości
duchowe odpowiadają upodobaniu człowieka do ładu (wartości estetyczne),
jego dążeniu do poznawania rzeczywistości (wartości kognitywne), skłonno-
ściom do poszukiwania sacrum (wartości religijne)19. Spośród różnych typów
wartości duchowych na szczególną uwagę zasługują wartości moralne, jako że
patriotyzm w znacznej mierze polega na ich urzeczywistnianiu. CechÄ… cha-
rakterystyczną wartości moralnych jest to, że mogą je reprezentować jedynie
ludzkie postawy i czyny
, ale tylko takie, które człowiek podejmuje w sposób
wolny
. Trzeba też zauważyć, że realizują się one przy okazji dążenia do innych
wartości, choć same również stanowią świadomy i zamierzony cel ludzkiego
działania. Ich urzeczywistnienie związane jest z zasadniczym celem życia
człowieka, nie zaś  jak w przypadku pozostałych wartości  z jego celami
pośrednimi. Jeżeli zaś chodzi o sposób odpowiadania wartości moralnych
naturze ludzkiej, to korespondujÄ… one z ludzkim pragnieniem samorealizacji,
to znaczy bycia spełnionym jako osoba20.
Wartości mogą być wartościowane jedne względem drugich, co upraw-
nia do mówienia o ich hierarchicznym uporządkowaniu posiadającym obiek-
tywny charakter. Skoro kwalifikacja aksjologiczna przedmiotu odbywa siÄ™
przez jego odniesienie do ludzkiej natury, to osoba ludzka musi zajmować
w tej hierarchii wartości miejsce najwyższe21. Kolejne poziomy hierarchii moż-
na wyodrębnić w sposób niejako naturalny
, a mianowicie sÄ… one wyznaczone
przez istniejącą w naturze ludzkiej niezmienną subordynację ludzkich dążeń.
Na dole hierarchii znajdują się zatem wartości, które stanowią cele pośrednie
i wzbogacają osobę incydentalnie, na szczycie zaś umiejscowione są te, które
stanowią przyczynę, dla której człowiek żyje i ze służenia której życie ludz-
21
kie czerpie swój sens, swoją rację bytu. Gradacja wartości uwidacznia kolej-
ne, poza jakościowym, ich zróżnicowanie, a mianowicie podział na wartości
instrumentalne i autoteliczne. Pierwsze z nich stanowią środek do osiągnięcia
innych wartości, drugie  istotny cel działania22.
W procesie wartościowania niektóre przedmioty mogą uzyskać nega-
tywną kwalifikację aksjologiczną, która sygnalizuje antywartość. Do takiej
sytuacji dochodzi wówczas, gdy przedmiot zostanie rozpoznany jako coś złe-
go dla osoby jako osoby
. Każda antywartość ma swoje przeciwieństwo w sfe-
rze wartości, na przykład opozycją brzydoty jest piękno, zła  dobro, fałszu
 prawda itd. Antywartości, podobnie jak wartości, tworzą swój własny świat,
którego nieodłącznym elementem jest ich gradacja23.
1.2.
Człowiek wobec wartości
Pierwszym aktem człowieka jako istoty aksjologicznej jest rozpozna-
nie cenności rzeczy stanowiącej przedmiot percepcji i sformułowanie sądu
wartościującego. Zasadnicza rola przypada tutaj intelektowi, który kon-
frontuje posiadaną przez człowieka wiedzę o danym przedmiocie z wie-
dzą o tym, kim jest sam człowiek. Jeżeli owa wiedza nie jest w pełni uświa-
domiona, wówczas odkrycie wartości ma charakter bardziej intuicyjny,
22
przeważnie jednak osoba ludzka poznaje wartości na drodze dyskursyw-
nej. Podobnie, jak w przypadku innych typów wiedzy empirycznej, oceny
wartościujące mogą odbiegać od prawdy o danym przedmiocie, co nie
oznacza, że sam proces wartościowania jest z istoty subiektywny. Człowiek
tym trafniej wartościuje, im pełniejszą posiada wiedzę zarówno o przed-
miocie, jaki i o tym, kim jest on sam. Rezultatem czynności intelektu jest
sąd, którego treść stanowi stwierdzenie, czy dany przedmiot odpowiada
człowiekowi, czy też nie (subiektywnie i obiektywnie). Tak więc, wbrew
niektórym teoriom z zakresu filozofii wartości24, wartościowanie nie jest
procesem emocjonalnym, gdyż wówczas jego rezultat należałoby uznać
za irracjonalny, a afirmacja rozpoznanej w ten sposób wartości nie mogła-
by mieć charakteru ogólnie obowiązującej powinności. Zaangażowanie
intelektu jest widoczne nie tylko w wartościowaniu, ale także w procesie
zrozumienia wartości (understanding value), czyli w intelektualnym wglądzie
w wartość. Pozwala on zrozumieć przyczyny, dla których dany przedmiot
został uznany za wartość, oraz uświadomić sobie jej rodzaj i znaczenie,
dzięki czemu osoba może podjąć stosowne do poznanej rzeczywistości
działanie. Percepcja wartości jest istotowo różna od postrzegania innych
obiektów, na przykład dz
więków czy kolorów, wymaga bowiem od czło-
wieka wrażliwości moralnej, przez co należy rozumieć zdolność do prze-
zwyciężenia skłonności do zamykania się na świat i skoncentrowania na
sobie, czyli umiejętność otwarcia i zorientowania ku aksjosferze25.
Kolejnym aktem człowieka jako istoty aksjologicznej jest jego odpo-
wiedz
na  roszczenie wysuwane przez rozpoznaną wartość26. Poprzedzona
zrozumieniem wartości odpowiedz
osoby nosi znamiona aktu intencjonal-
nego, a więc nie jest przypadkowa, lecz zamierzona, podjęta ze świadomością
motywów, jakimi kieruje się udzielający jej człowiek oraz z uzmysłowieniem
sobie celu, ku któremu została skierowana. Nieintencjonalna, czyli tak zwana
ślepa odpowiedz
na wartość nie jest aktem właściwym osobie, bo nie podąża
za prawdą o tym, kim ona jest. Ponadto, jeżeli ma być ona odpowiedzią oso-
23
bową, powinna wynikać z motywów wewnętrznych, nie zaś z posłuszeństwa
wobec zewnętrznego przymusu. Nie można zgodzić się z twierdzeniem,
jakoby wartości oddziaływały na człowieka w sposób zniewalający, a wola
ludzka, ze swej natury, była ku nim skierowana i nie mogła wybierać niczego
innego poza wartościami27. Osoba jest istotą wolną i pomimo  szczególnego
uroku wartości może je zignorować. Odpowiedz
na wartość stanowi więc
rezultat decyzji podjętej przez osobę w sposób wolny28.
Właściwą odpowiedzią na wartość, to znaczy taką, która byłaby
wypełnieniem wobec niej sprawiedliwości, jest jej afirmacja. Zaczyna się
ona od akceptacji wartości, czyli uznania wartości za rzecz faktycznie cen-
ną, oraz aktu jej internalizacji, to znaczy przyjęcia danej wartości jako  swo-
jej . W ten sposób człowiek tworzy własny system wartości, czyli zbiór
wartości, w którym są one uporządkowane wedle hierarchii ważności okre-
ślonej przez niego samego. Analogicznie rzecz się ma ze społecznościami,
w których poszczególne jednostki jednoczą się wokół wspólnie podziela-
nego systemu wartości. W działaniu praktycznym afirmacja wartości może
przybierać różnorakie formy. Poza uznaniem i internalizacją polega ona na
korzystaniu z wartości, przechowywaniu, zabezpieczaniu, kultywowaniu,
wzbogacaniu, ożywianiu, rozwijaniu, przekazywaniu następnym pokole-
niom, a także propagowaniu w celu wzbogacenia innych społeczności,
jakkolwiek własny system wartości wymaga również nieustannego wzbo-
gacania, ożywiania i rozwoju. Prócz tego afirmacja niektórych wartości,
jak na przykład wartości moralnych polega na ich realizacji czy też tworze-
niu sprzyjających ku temu warunków. Pewne wartości są bowiem jedynie
potencjalnie obecne i dlatego trzeba własnym wysiłkiem przenieść je ze
sfery świadomości w sferę działania praktycznego. Przyjęty zbiór wartości
oraz ich hierarchia wymagajÄ… respektowania, czyli stosowania siÄ™ do nich,
szczególnie przy okazji rozlicznych wyborów, których dokonuje człowiek
w ciągu swojego życia. Ponadto od dojrzałej osoby, jak również od spo-
łeczności, oczekuje się postawy wierności (lojalności) wobec własnego
24
systemu wartości, a w niektórych sytuacjach owa wierność oznacza pono-
szenie wyrzeczeń z tego tytułu oraz czynną obronę wartości29.
Odpowiedz
na wartość, a więc jej afirmacja, podobnie jak wszystkie
inne działania o charakterze intencjonalnym, prowadzi osobę do transcen-
dencji samej siebie, to znaczy pozwala człowiekowi jako podmiotowi dzia-
łania doświadczyć przekroczenia własnej granicy
. Dokonuje siÄ™ ono na dwa
sposoby: po pierwsze, przez zwrócenie się poza siebie ku przedmiotowi aktu
intencjonalnego, czyli wartościom, a po drugie, przez sam fakt bycia wolnym
w działaniu dzięki zdolności samostanowienia, której człowiek zawdzięcza
ów akt. O ile jednak do przekraczania granicy podmiotu dochodzi w każdym
działaniu intencjonalnym, o tyle w przypadku odpowiedzi na wartość mamy
do czynienia z samotranscendencją osoby w jeszcze głębszym sensie. Otóż
wybór wartości nie zawsze jest związany z subiektywną satysfakcją człowie-
ka. Częstokroć wybierając wartość, przekracza on skoncentrowanie na sobie,
niejednokrotnie działa wbrew swoim subiektywnym interesom. Odpowiedz

na wartość posiada więc nieraz charakter samopoświęcenia lub, inaczej
mówiąc, daru z siebie. Inaczej rzecz się ma, gdy człowiek zdradza wartości, to
znaczy opowiada siÄ™ przeciwko nim, wybierajÄ…c jedynie to, co subiektywnie
korzystne, wówczas pomimo intencjonalności takiego działania pozostaje on
w jakiejś mierze zamknięty w obrębie własnej immanencji30.
Prócz składnika wolitywnego odpowiedz
człowieka na wartość
zawiera także komponent afektywny, czego nie należy mylić z emocjonal-
nym rozpoznawaniem wartości odrzuconym w niniejszej teorii jako prowa-
dzącym do relatywizmu. Wartość wyzwala w człowieku taką reakcję uczu-
ciową, której nie sposób doświadczyć w przypadku wyboru przedmiotu
zapewniajÄ…cego jedynie satysfakcjÄ™ subiektywnÄ…. Przy czym nie chodzi
tutaj o reakcje fizjologiczne, ale uczucia pochodzÄ…ce wprost z duchowej
sfery człowieka. Wydawałoby się, że człowiek jednoczy się z wartością już
dzięki poznaniu intelektualnemu, wolitywna odpowiedz
stanowi zaÅ› akt
angażujący człowieka w pełni, jako że wymaga decyzji wolnej woli. Tym-
25
czasem okazuje się, że całkowite zaangażowanie osobowego podmiotu
prowadzące do zjednoczenia z przedmiotem odbywa się jedynie wówczas,
gdy odpowiedzi człowieka na wartość dodatkowo towarzyszą uczucia.
Przy tym warto uwypuklić fakt, że do szczególnie głębokiej jedności pod-
miotu z przedmiotem dochodzi przy okazji odpowiedzi na wartość, jaką
reprezentuje druga osoba. Ponieważ uczucia nie mogą być nakazane przez
podmiot osobowy, odpowiedz
afektywną można by potraktować jako tak
zwaną ślepą afirmację wartości, a więc działanie nieosobowe. Za tym, że
odpowiedz
afektywna stanowi jednak akt w pełni osobowy, przemawiają
dwa argumenty. Po pierwsze, podobnie jak pozostałe akty osobowe, jest
ona adresowana do konkretnego przedmiotu. Po drugie, człowiek jest
zdolny usankcjonować akty afektywne, inkorporując je w swoją wolność,
jak również jest w stanie odmówić ich uznania, dzięki czemu zachowuje
się rzeczywiście jak posiadający siebie podmiot osobowy31.
Wszystkie trzy sposoby odnoszenia się do wartości: intelektualny,
wolitywny i afektywny, cechuje tendencja do utrwalania siÄ™ w podmiocie
osobowym. W ten sposób powstaje wewnętrzna struktura, dzięki której
człowiek potrafi reagować na świat wartości, określony typ wartości czy
określoną wartość jednostkową, w różnych momentach względnie tak
samo. W języku psychologii społecznej owo wewnętrzne, stałe nastawie-
nie do przedmiotu, złożone z trzech czynników: intelektualnego, wolityw-
nego i afektywnego, nazywa się postawą. Aby ujawniła się ona w postaci
zewnętrznych zachowań człowieka, potrzebne są do tego określone bodz
-
ce. Badając postawę, można przewidywać ludzkie zachowania, analiza
zachowania zaś informuje o wewnętrznej postawie32.
Odpowiedz
na wartość, czyli jej afirmacja, jawi się człowiekowi jako
moralne zobowiązanie, którego niewypełnienie skutkuje zaciągnięciem
moralnej winy. Wobec tego, z etycznego punktu widzenia, stosunek czło-
wieka do aksjosfery można określić jako odpowiedzialność za wartości.
Jej konkretnym przejawem jest afirmacja wartości, która w praktyce może
26
dokonywać się na różne sposoby33. W przypadku personalizmu i etyki opar-
tej na wartościach mechanizm powstawania powinności zwykło tłumaczyć
się, wykorzystując interpretację teleologiczną oraz koncepcję samospełnie-
nia osoby34. Skoro bowiem wartość jest bytem odpowiadającym naturze
ludzkiej, to może być ona uznana za cel właściwy człowiekowi, do którego
należy dążyć, aby ów stosunek odpowiadania zaktualizować, dzięki czemu
dokonuje się spełnienie osoby w jakimś wymiarze (jeżeli człowiek dąży do
wartości pozamoralnych) lub też osoby jako osoby (gdy celem są wartości
moralne). Ponieważ człowiek jest istotą rozumną, potrafi rozpoznać swoje
cele, zarówno pośrednie, jak i naczelne, podobnie dzięki rozumności (tak
zwany rozum praktyczny) jest w stanie uświadomić sobie powinność (obo-
wiązek) dążenia do nich, gdyż tylko w ten sposób może doskonalić się, czy,
inaczej mówiąc, aktualizować (spełniać) potencjalność swojej natury35.
Teorie etyczne, które posługują się interpretacją teleologiczną
a przynależą do tradycji arystotelesowsko-tomistycznej, zwracają uwagę
na wewnętrzną przemianę człowieka urzeczywistniającego różne wartości
moralne określane przez nie wspólnym terminem  dobro moralne . Otóż
spełniając czyny reprezentujące wartość moralną, człowiek sam staje się
dobry, dobry jako człowiek, co z kolei umożliwia mu osiągnięcie stanu
zwanego eudaimonia, który to termin zwykło się tłumaczyć jako  szczęście
lub  dobre życie . Dążąc zaś do dobra moralnego z wytrwałością, osoba
wyrabia w sobie stałe usprawnienie do takiego działania, czyli nabywa
cnotę, która stanowi gwarancję, że od tej pory wszystkie czyny człowieka
będą reprezentować wartość moralną (dobro moralne). Doniosłość teo-
rii etycznych opartych na cnocie polega na tym, że w przeciwieństwie do
teorii normatywnych unikają one skupienia się wyłącznie na zewnętrznej
stronie urzeczywistniania dobra. Położenie nacisku na wewnętrzne zaan-
gażowanie podmiotu sprawia, że akty człowieka inspirowane przez cnotę
można uznać za doskonałe w stopniu wyższym niż te, które wynikają jedy-
nie z posłuszeństwa zewnętrznym normom moralnym36.
2.
Relacyjna struktura patriotyzmu
Trudność w zdefiniowaniu patriotyzmu nie jest bynajmniej związa-
na z tym, że istota patriotyzmu nigdy dotąd nie była badana i nie moż-
na odwołać się do ustaleń poprzedników, ale raczej bierze się stąd, że
w literaturze przedmiotu spotkać można wielką różnorodność jego ujęć.
Przegląd kilku, przykładowo wybranych definicji, najlepiej może uświa-
domić niejednoznaczność rozumienia patriotyzmu w literaturze świato-
wej. I tak, angielskojęzyczne wydawnictwa encyklopedyczne nazywają
patriotyzm miłością do czyjegoś kraju lub narodu37 albo mówią o nim jako
o cnocie politycznej, która sprawia, że człowiek gotów jest do poświęce-
nia się i ofiary na rzecz pomyślności czyjegoś kraju rodzinnego (homeland)
i współobywateli38. Niemiecki słownik określa patriotyzm jako mocne
poczucie przynależności do ojczyzny (Heimat), które może znalez
ć wyraz
w bezinteresownej ofierze na rzecz społeczności państwowej, a zwykle
wyraża się w podtrzymywaniu tożsamości narodowej, jak i szacunku do
symboli narodowych39. WÅ‚oska encyklopedia definiuje patriotyzm jako
uczucie oddania, miłości, wierności ojczyz
nie (patria), przywiÄ…zanie do jej
wartości oraz instytucji, często w sposób fanatyczny i wojowniczy40. Teo-
retycy patriotyzmu określają go jako rodzaj lojalności wobec narodu, jaki
przejawiają jedynie ci, którzy są owego narodu przedstawicielami (Alas-
dair MacIntyre)41, albo jako oddanie wspólnocie, do której ktoś należy
(John Plamenatz)42, albo jako uczuciowe przywiązanie do najbliższej oko-
licy (locality), miłość czyjejś ziemi ojczystej (Carlton J. H. Hayes)43, albo
też jako odpowiedzialność za ojczyznę, by stała się nosicielką wartości,
środowiskiem, które jest nimi nasycone i które pozwala dalej je kultywo-
28
wać (Władysław Stróżewski)44. W definicjach patriotyzmu, jakie spotkać
można w literaturze, pojawia się kilka wspólnych elementów, a mianowi-
cie: człowiek, który stanowi z
ródło tej postawy i zachowania, społeczność
(na przykład lokalna, narodowa, państwowa) oraz jej wartości (na przy-
kład terytorium, kultura, instytucje), które stanowią cel działań człowie-
ka. Relacja osoby do społeczności i jej wartości zwykle jest złożona (na
przykład uczucia, lojalność, odpowiedzialność) i szczególna (na przykład
oddanie, poświęcenie, ofiara).
BiorÄ…c pod uwagÄ™ dotychczasowÄ… praktykÄ™ definiowania patrioty-
zmu, na użytek niniejszej pracy określimy go w następujący sposób:
Patriotyzm to relacja człowieka do społeczności lokalnej, regional-
nej, narodowej, państwowej lub ponadnarodowej oraz wspólnotowego
systemu wartości o charakterze afirmatywnym. Jej komponentami są: ele-
ment poznawczy, afektywny i behawioralny oraz zewnętrzne zachowanie
stanowiÄ…ce przejaw praktycznej afirmacji patrii. Relacja ta przyczynia siÄ™
do podziału świata na  my i  oni , czyli na tych, którzy odznaczają się
podobną postawą i zachowaniem oraz na pozostałą resztę.
Patriotyzm, który w swej istocie polega na afirmacji wartości, staje
się możliwy dzięki temu, że człowiek jest osobą, a więc istotą aksjologicz-
ną, wrażliwą na cenność rzeczy i zdolną do wydawania sądów wartościu-
jących. Fakt, że człowiek stanowi z
ródło tego działania, pozwala nazwać
go podmiotem patriotyzmu. Osoba ludzka jako podmiot patriotyzmu
pozostaje ośrodkiem trzech relacji. Pierwszą z nich jest odniesienie się do
własnej społeczności polegające na afirmacji wartości, jaką ona reprezen-
tuje, drugą  afirmacja systemu wartości przyjętego przez społeczność.
Ponieważ społeczność i jej system wartości występują w roli pasywnego
odbiorcy działań podmiotu, dlatego też można je nazwać przedmiotem
patriotyzmu. Niejednokrotnie nawiązując do etymologii słowa  patrio-
tyzm , społeczność, do której należy człowiek, oraz wspólnotowy sys-
tem wartości określa się łącznie terminem patria45. W myśl przyjętej teorii
29
wartości afirmacja patrii przybiera postać postawy złożonej z komponentu
poznawczego, afektywnego i behawioralnego oraz zachowania zewnętrz-
nego stanowiÄ…cego przejaw praktycznej afirmacji patrii (rys. 1).
postawa
element
poznawczy
element
zachowanie
patria
afektywny
element
behawioralny
Rys. 1. Patriotyzm jako postawa i zachowanie.
Ostatnią, ale równie istotną relacją, pozostaje odniesienie się pod-
miotu patriotyzmu do społeczności innych niż własna oraz systemów war-
tości innych niż przyjęty przez jego społeczność. Również ta relacja przyj-
muje formę wewnętrznej postawy i zewnętrznego zachowania. Wszystkie
wyróżnione tutaj relacje mają charakter dwukierunkowy. Jednostka, która
afirmuje społeczność i jej system wartości, doznaje ze strony tej społecz-
ności potwierdzenia własnej wartości i zostaje włączona w sieć relacji ist-
niejących w jej ramach. Jednocześnie społeczność ta stwarza jednostce
możliwość korzystania z zasobu wspólnotowych wartości. Ze strony zaś
społeczności rozpoznanej jako  obca jednostka doznaje niejako odmowy
potwierdzenia przynależności do jej grona oraz do jej systemu wartości.
Uzasadnione jest również mówienie o wspólnotowym wymiarze
patriotyzmu. Należałoby go ujmować jako działanie zbiorowe członków
człowiek
30
społeczności, gdzie każdy z nich afirmuje tę samą społeczność i ten sam
wspólnotowy system wartości. Przekonanie, jakie społeczność żywi odno-
śnie cenności wymienionych tutaj wartości, pozostaje oczywiście zapod-
miotowione w świadomości jednostek, ponieważ społeczność stanowi byt
relacyjny, a nie substancjalny46.
2.1.
Jednostka wobec społeczności
Nie sposób mówić o patriotyzmie, nie wskazując społeczności ludz-
kiej, do której przynależy człowiek jako podmiot patriotyzmu, i która sta-
nowi obiekt jego patriotycznych postaw oraz zachowań. Jest to zawsze
społeczność bardzo konkretna, żyjąca w określonym czasie i egzystują-
ca w konkretnej przestrzeni geograficznej, najczęściej, choć nie zawsze,
w sposób zwarty zajmująca określone terytorium. Chodzi tutaj zarówno
o małe, jak i duże struktury społeczne, które charakteryzują się trwało-
ścią istnienia, takie jak społeczność lokalna, narodowa czy państwowa.
Wszystkie one mogą stanowić przedmiot patriotyzmu, ponieważ w proce-
sie wartościowania uzyskują pozytywną kwalifikację aksjologiczną. War-
tościowość społeczności ludzkiej urzeczywistnia się na dwa sposoby: jest
ona dla człowieka wartością zarówno instrumentalną, jak i autoteliczną47.
31
Pierwszy sposób związany jest z faktem, iż społeczność stanowi
miejsce tworzenia, gromadzenia, przetwarzania i gwarantowania wielo-
rakich wartości. Są one przedmiotem aktywnej wymiany między członka-
mi danej społeczności. Jak stwierdza Henryk Skorowski:  Społeczeństwo
jest ramą ciągłego przeżywania wartości dotyczących sfery materialnej,
duchowej, intelektualnej, moralnej, religijnej; wyznaczania ich prefe-
rencji, a konsekwentnie dalej udostępniania ich jednostce ludzkiej 48.
Cenność społeczności dla jednostki polega zatem na tym, iż stanowi
ona nośnik wielu wartości, które służą zaspokojeniu jego różnorakich
potrzeb, dzięki czemu człowiek może żyć i doskonalić się. Szczególne
znaczenie mają społeczności zapewniające jednostce dostęp do zaso-
bu wartości moralnych, ponieważ w oparciu o te wartości dokonuje się
integracja rozwoju osoby ludzkiej i ujęcie jego składowych elementów
w zwartą całość49.
Natomiast wartość autoteliczną (nieinstrumentalną) społeczność
reprezentuje sobą ze względu na relacje, jakie zawiązują się między jej
członkami. Znaczenie tych relacji jest związane z rolą, jaką odgrywają one
w odkrywaniu prawdy o osobowej konstytucji człowieka, o tym, że jest on
 kimś , czyli podmiotem. W tym względzie relacje interpersonalne są nie-
zastąpione, ponieważ tylko dzięki drugiej osobie człowiek może doświad-
czyć własnej podmiotowości. Dokładniej mówiąc, w relacji interpersonal-
nej inna osoba zostaje rozpoznana jako drugie  ja , a w świetle tej prawdy
dokonuje się weryfikacja własnej osoby. W rezultacie następuje odkrycie
własnej podmiotowości. To doświadczenie bywa też pogłębione  gdy
osoba spotyka siÄ™ z czynnÄ… afirmacjÄ… ze strony  ty , czyli innego podmiotu
osobowego. Co więcej taka afirmacja potwierdza i buduje podmiotowość
także działającej osoby, gdyż poprzez czyn w sposób szczególny spełnia
siÄ™ ona jako samoposiadajÄ…cy i samopanujÄ…cy byt50. EgzemplifikacjÄ™ rela-
cji interpersonalnych, w których dochodzi do doświadczenia i wzajemnej
afirmacji podmiotowości, stanowią relacje zaufania, lojalności, przyjaz
ni
32
oraz miłości51. Niemniej jednak relacje typu  ja   ty , choć wiele z nich
zawiązuje się w każdej społeczności, nie stanowią o jej specyfice, gdyż
równie dobrze mogą istnieć poza społecznością. Tym, co w sposób szcze-
gólny czyni z ludzi społeczność, czyli  my , są relacje, jakie zawiązują się
między osobami z racji ich odniesienia się do zbioru wspólnych wartości,
inaczej mówiąc, wspólnego dobra. W zbiorowości  my potwierdzenie
podmiotowości człowieka dokonuje się inaczej niż w relacjach typu  ja
  ty , a mianowicie, osoba jest tam afirmowana poprzez działanie pozo-
stałych członków społeczności na rzecz wspólnotowego systemu warto-
ści. Podkreślić tutaj należy znaczenie kolektywnego charakteru urzeczy-
wistniania wartości. Zespołowe zaangażowanie na rzecz wartości pozwala
jednostkom otwierać się na siebie nawzajem. Jest to zatem działanie, które
ma charakter aktu osobowego w pełnym tego słowa znaczeniu i prowadzi
do spełnienia się osoby, czego nie można powiedzieć o sytuacji przeciw-
nej, gdy jednostki dążą jedynie do własnych celów, a drugiego człowieka
postrzegają jako konkurenta. Poza tym działanie skierowane ku wspólno-
towym wartościom pozwala osobie doświadczyć transcendencji i spełnie-
nia siebie w wyższym stopniu, niż gdyby realizowała ona wartości, które
służą jedynie jej samej52. Podobnie wartość nieinstrumentalną społeczno-
ści wyjaśnia filozofia o inspiracji arystotelesowskiej, posługując się jednak
właściwą sobie terminologią. Wskazuje ona na uwarunkowanie dobra jed-
nostki przez jej aktywny udział w kolektywnym działaniu. Jedynie bowiem
w trybie ponadindywidualnym, dzięki wspólnotowym praktykom, jed-
nostka może wykształcić w sobie cnoty stanowiące konstytutywny ele-
ment dobrego życia53. Relacje w ramach zbiorowości  my prócz wartości
nieinstrumentalnej reprezentują także wartość instrumentalną, przede
wszystkim ze względu na ich rolę w zaspokojeniu wielu istotnych ludzkich
potrzeb, a w szczególności potrzeby bezpieczeństwa, afiliacji, akceptacji,
oparcia, tożsamości, altruizmu, uspołecznienia, nonkonformizmu oraz
życzliwości54.
33
Odpowiedz
na wartość, jaką reprezentuje społeczność ludzka, sta-
nowi jeden z zasadniczych przejawów patriotyzmu. Urzeczywistnia się
ona w postaci wielorakich działań afirmujących społeczność. Chodzi tutaj
zarówno o afirmację społeczności jako całości, jak i postawy oraz zacho-
wania jednostki wobec tworzących zbiorowość poszczególnych ludzi.
Możliwa jest jednak sytuacja, w której z afirmacją spotka się jedynie war-
tość instrumentalna społeczności, natomiast jej wartość nieinstrumental-
na w ogóle nie zostanie dostrzeżona. Społeczność jest wówczas traktowa-
na niejako usługowo, jako organizacja zapewniająca jednostkom dostęp do
zasobu wartości. Przy takim pojmowaniu życia społecznego patriotyzm
wyraża się przede wszystkim w dążeniu do zagwarantowania wszystkim
członkom społeczności udziału w zasobie wartości, których nośnikiem
jest społeczność. Chodzi tutaj o postawę sprawiedliwości, która polega na
odpowiednim rozdzieleniu korzyści czerpanych ze społecznej kooperacji,
a także słusznym rozłożeniu obowiązków wśród członków społeczności.
Patriotyzm oparty na sprawiedliwości nie sprzyja budowaniu silnych wię-
zów w społeczeństwie ani kształtowaniu relacji, którym towarzyszyły-
by emocje. Nie wymaga od jednostek ofiary i poświęcenia się, ponieważ
wykraczają one poza obowiązek wypełnienia sprawiedliwości. W tak rozu-
mianym patriotyzmie zaangażowanie na rzecz społeczności postrzega się
jako mniej lub bardziej uciążliwy obowiązek, który trzeba wypełnić, aby
uzyskać dobra służące realizacji własnych celów życiowych55.
Natomiast w patriotyzmie, który jest odpowiedzią na wartość nie-
instrumentalną społeczności, sprawiedliwość stanowi zaledwie minimum
tego, czego wymaga się od członków zbiorowości. Jego istotą jest afirmacja
społeczności przewyższająca sprawiedliwość, to znaczy afirmacja wyrażają-
ca się w miłości56. Patriotyzm rozumiany jako miłość do własnej społeczno-
ści można utożsamić z tym, co Arystoteles nazwał przyjaz
niÄ… (philia politiké),
czyli z pozbawioną intymności życzliwością, a ponadto uznaniem i szacun-
kiem wobec członków społeczności z tytułu wspólnego realizowania war-
34
tości. Istotną cechą owej miłości społecznej jest to, że nie jest ona bierna.
Przeciwnie, pobudza do działania, wyrażając się w konkretnych czynach.
Arystoteles wskazał na bardzo ważną cechę patriotyzmu, a mianowicie na
jego bezinteresowność57. Wyraża się ona w miłości społeczności bez oglą-
dania się na korzyści osobiste. Chodzi tu przede wszystkim o gotowość do
rezygnacji z własnych interesów, gdy wymaga tego dobro wspólne. Te przy-
mioty patriotyzmu dają podstawę do stwierdzenia, że najpełniej wyraża się
on w solidarności, która oznacza postawę stałej gotowości do wypełniania
tego, co każdemu z racji członkostwa w społeczności przypada w udziale,
a w szczególnych sytuacjach przejmowanie części obowiązku, który należy
do kogoś innego. Poza miłością społeczną patriotyzm spełnia się w postawie
lojalności wobec własnej zbiorowości. Patriota pozostaje bowiem wierny
podjętym zobowiązaniom wobec społeczności, zarówno w czasach dla niej
pomyślnych, jak i w chwilach trudnych doświadczeń. Cechą charaktery-
styczną społeczności patriotycznych postrzeganych jako wartość nieinstru-
mentalna pozostaje to, że relacje międzyludzkie w ich obrębie naznaczone są
zaufaniem jednych członków społeczności względem innych. Miłość i lojal-
ność stanowią bowiem gwarancję, że jednostka może oczekiwać godnego
postępowania wobec niej ze strony innych rodaków58. Patriotyzm wyraża
się ponadto w akcie identyfikacji siebie jako członka partykularnej społecz-
ności. Relacje, które powstają z racji odniesienia się do zbioru wspólnych
wartości, mają charakter więzi moralnych. Jednostka patriotyczna przyj-
muje te relacje jako własną przestrzeń moralną, w której poczuwa się do
powinności wobec społeczności. W ten sposób wskazuje  my , do którego
zalicza swoje  ja . Zdefiniowanie siebie jako członka partykularnej społecz-
ności oznacza wyznaczenie horyzontu, w ramach którego człowiek określa,
co jest dobre, co wartościowe, co powinno się robić, co należy popierać,
a czemu się sprzeciwiać59.
Odpowiedz
, z jaką spotyka się wartość nieinstrumentalna społecz-
ności, zawiera w sobie duży ładunek afektywny. Należąca do zbiorowo-
35
ści patriotycznej jednostka żywi przede wszystkim uczucie specjalnej
sympatii do swoich rodaków, zwłaszcza pojętych jako zbiorowość, gdyż
do pojedynczych osób może ona odnosić się niekiedy mniej przyjaz
nie.
Patriotyzmowi jako afirmacji społeczności ludzkiej towarzyszy też senty-
ment i uczucie przywiązania, jako że wśród ludzi stanowiących społecz-
ność człowiek spędził znaczną część swojego życia oraz zadzierzgnął
więzy z racji wspólnej troski o jej dobro. W sferze afektywnej człowieka
znajduje ponadto swój wyraz charakterystyczna dla patriotyzmu postawa
nieobojętności na los własnej społeczności: patriota raduje się z jej sukce-
sów i ubolewa z powodu jej niepowodzeń. Jako kolejne uczucie wchodzące
w skład komponentu afektywnego patriotyzmu należy wymienić uczucie
dumy z osiągnięć rodaków oraz wstyd z powodu ich wad i popełnionych
błędów. Fakt, że społeczność przechowuje i zabezpiecza wiele istotnych
dla rozwoju osoby wartości, znajduje odzwierciedlenie w postaci uczu-
cia wdzięczności za otrzymane dobra. Niekiedy patriotyzm może żywić
się uczuciami negatywnymi, jak na przykład poczuciem wyższości wobec
innych społeczności, a nawet pogardą w stosunku do nich60.
Relacja jednostki ze społecznością ma charakter dwukierunkowy.
Obok afirmacji społeczności ze strony jednostki można wyróżnić także
wektor przeciwny. Jednostka, która uznała wartość danej społeczności,
spotyka się z jej strony z potwierdzeniem własnej wartości, a więc również
z aktem afirmacji. Jej wyrazem jest przyznanie jednostce prawa przynależe-
nia do społeczności i włączenie w sieć relacji międzyosobowych, jakie w niej
istnieją. Przeżycie więzi ze społecznością uznaną za wartościową zaspokaja
potrzebę przynależności i zakorzenienia jednostki. Ponadto dzięki włącze-
niu w społeczność jednostka ma możliwość realizacji swojej podmiotowości.
Społeczność bowiem staje się dla niej przestrzenią do urzeczywistniania jej
wolności w twórczym działaniu polegającym między innymi na uczestnic-
twie w życiu społeczności. Dzięki wspólnotowym wartościom społeczność
stanowi również środowisko rozwoju osoby we wszystkich jej wymiarach61.
2.2.
Stosunek do wspólnych wartości
Drugim zasadniczym aspektem patriotyzmu jest afirmacja zbio-
ru wartości przyjętych przez społeczność jako własne i, które wespół ze
społecznością, stanowią dla jednostki jej patrię. Chodzi tu o afirmację
poszczególnych wartości, jak również ich hierarchii. O ile jednak proces
wartościowania oraz internalizacji wartości przez pojedynczą osobę nie
rodzi większych problemów, o tyle w przypadku zbiorowości pojawia się
pytanie, kto i w jaki sposób rozstrzyga o tym, co dla społeczności jest cen-
ne. Powyższą kwestię można rozstrzygnąć na dwa sposoby. Po pierwsze,
za wspólne wartości można uznać te, które społeczność przechowuje od
pokoleń i przekazuje następnym generacjom jako wartości stałe i spraw-
dzone. Zbiór takich wartości uważa się za system zamknięty na wszelkie
zmiany, zarówno inspirowane przez członków społeczności, jak i wpływy
zewnętrzne. Wartości, które społeczność dziedziczy, domagają się afir-
macji polegajÄ…cej na korzystaniu z nich, kultywowaniu, zabezpieczaniu,
przechowywaniu, dbałości o ich  czystość , ożywianiu oraz przekazywa-
niu dalej w niezmienionym doborze i hierarchii. Naczelną wartością staje
się wierność wspólnotowemu dziedzictwu. Jest to patriotyzm o charak-
terze pasywnym. Jego istotną część stanowi element afektywny w postaci
uczucia przywiązania i dumy z odziedziczonych wartości. Po drugie, okre-
ślenie tego, co wartościowe dla społeczności, może następować na drodze
kolektywnej praktyki, w wyniku aktywnego udziału członków społeczno-
ści w kształtowaniu panującego konsensu odnośnie wspólnych wartości.
Patriotyzm jako afirmacja wartości uzgodnionych przez społeczność ma
charakter aktywny, gdyż polega przede wszystkim na nieustannej rewi-
37
zji i wzbogaceniu wspólnych wartości w celu wypracowania ich zestawu
najbardziej odpowiadającego potrzebom społeczności w danej chwili.
Wartością, którą ceni się bardzo wysoko, staje się wówczas uczestnictwo
w życiu społeczności. Oba wymienione sposoby odnoszą się zarówno do
określania tego, co należy uznać za wartość i włączyć do wspólnotowego
zbioru wartości, jak również w jakiej hierarchii je usytuować62.
Drugim czynnikiem, który kształtuje stosunek człowieka do wspól-
nych wartości, są jego przekonania dotyczące stopnia zależności jednostki
od społeczeństwa. Spośród spotykanych stanowisk odnośnie tej kwestii
należy wyeksponować dwa, które względem siebie są krańcowo odmien-
ne. Po pierwsze, człowiek może żywić przeświadczenie, że wiele proble-
mów niezwykle istotnych dla ludzkiej egzystencji jest w stanie rozwiązać
samodzielnie, bez wsparcia społeczności. Może być przekonany o tym,
że społeczność w niewielkim stopniu lub w ogóle nie jest mu pomocna
w zapewnieniu dobrego życia, wyznaczeniu jego celów życiowych, okre-
śleniu tego, co ważne, zdefiniowaniu jego tożsamości, gdyż te kwestie sta-
nowią przedmiot jego indywidualnych, podejmowanych niezależnie od
społeczności rozstrzygnięć. Przy takim podejściu do społeczności warto-
ści urzeczywistniane w jej ramach traktowane są przez jednostkę zaledwie
instrumentalnie. W rezultacie patriotyzm polega na afirmacji wartości,
które w głównej mierze zostały wybrane przez jednostkę aktem swobod-
nej preferencji w celu realizacji własnych interesów63. Inaczej rzecz traktu-
je drugie, opozycyjne względem tego stanowisko, uznając, że społeczność
dzięki wartościom, które przyjęła jako własne, zapewnia jednostce dobre
życie, pomaga zdefiniować życiowe cele, ułatwia indywidualne wybory,
umożliwia określenie własnej tożsamości. Wówczas wyrazem afirmacji
wspólnotowych wartości i ich hierarchii staje się ich internalizacja, przyję-
cie ich jako busoli, która zapewnia w życiu orientację, szczególnie w zakre-
sie ludzkich wyborów, a także uznanie ich za wyznaczniki własnej tożsa-
mości. W wymiarze ponadindywidualnym afirmacja ta oznacza tworzenie
38
na podstawie wspólnych wartości mocnej zbiorowej tożsamości. Należy
ją rozumieć jako zbiorową samowiedzę, samookreślenie, stworzenie wła-
snego obrazu i własnej oceny jako społeczności. Chociaż ma ona charakter
świadomości kolektywnej, to zapodmiotowiona jest w przekonaniach jed-
nostek, jako że zbiorowość nie stanowi jednostki psychicznej64. Przypi-
sanie wspólnotowym wartościom tak dużego znaczenia nakazuje osobie
angażować się na rzecz ich urzeczywistnienia nawet wtedy, gdy nie chodzi
o natychmiastowe zaspokojenie jej indywidualnych potrzeb. Jednostka jest
bowiem świadoma tego, że urzeczywistnienie wartości uznanych przez
wszystkich członków za autorytatywny horyzont aksjologiczny przy-
czynia się do dobrego życia całej społeczności i wszystkich jej członków,
a dobro innych jest również dobrem jednostki65. Koniecznym elementem
afirmacji tych wartości będzie zatem ich propagowanie tak, aby zostały
one przyjęte przez wszystkich członków społeczności. Istnieje jednak nie-
bezpieczeństwo, że patriotyczna troska o upowszechnienie wspólnoto-
wych wartości może przybrać formę autorytarnych praktyk grzeszących
brakiem tolerancji, w których nie szanuje się odmiennych wyborów aksjo-
logicznych w ramach jednej społeczności66. Jeżeli zaś chodzi o składnik
afektywny postawy wobec wspólnotowych wartości, to stanowi go przede
wszystkim przywiązanie do wartości, a ponadto duma z posiadania takie-
go, a nie innego ich doboru, hierarchii oraz sposobu urzeczywistnienia67.
Nie sposób wyliczyć wszystkich wspólnotowych wartości, które
mogą stać się przedmiotem patriotycznej afirmacji, niemniej można wyod-
rębnić ich kategorie, jak również wskazać niektóre z wartości, najbardziej
charakterystyczne dla patriotyzmu. JednÄ… z nich stanowi terytorium, czyli
ziemia, którą zamieszkuje społeczność lokalna, narodowa czy państwowa.
Terytorium może stanowić dla człowieka wartość jedynie instrumentalną
 jest wtedy postrzegane jako miejsce bytowania danej grupy społecznej,
przestrzeń jej działania oraz z
ródło wartości niezbędnych do życia i roz-
woju człowieka. Patriotyzm polega wówczas na zagwarantowaniu tej ziemi
39
bezpieczeństwa, na korzystaniu, ochronie i rozwoju wartości, jaką jest ta
ziemia. Ale może ono być czymś więcej niż tylko wartością instrumental-
ną, a mianowicie miejscem urodzenia, ziemią najbliższą człowiekowi z jej
niepowtarzalnym krajobrazem, miejscem, gdzie społeczność tworzy swą
historiÄ™, dziedzictwem otrzymanym w spadku po przodkach, elemen-
tem więzi grupowej i identyfikacji jednostkowej. Afirmacja tak rozumia-
nej wartości terytorium sprowadza się do szacunku, obrony oraz uznania
w nim istotnego wyznacznika tożsamości. Związana jest ze szczególnie
mocnymi emocjami68.
Patriotyzm w zbiorowościach, które odznaczają się trwałością, jak
społeczność regionalna, narodowa czy państwowa spełnia się w afirmacji
historii danej społeczności. Należy ją rozumieć jako utrwalony i przekazy-
wany z pokolenia na pokolenie całokształt wydarzeń i doświadczeń danej
społeczności oraz wzorców osobowych z przeszłości. Jej istotny element
może stanowić mit o wspólnych przodkach lub początkach społeczności.
Historia reprezentuje wartość przede wszystkim ze względu na rolę, jaką
spełnia w tworzeniu więzi grupowej i tożsamości jednostkowej69. Afir-
macja historii społeczności zasadza się na jej poszanowaniu, zachowy-
waniu, czerpaniu, przekazywaniu następnym pokoleniom, przyjęciu jako
elementu tożsamości oraz działaniach mających na celu jej wzbogacenie
i propagowanie70.
Swoistą wartość stanowi język wspólny dla wszystkich członków
społeczności. Reprezentuje on wartość instrumentalną  jako środek
komunikacji, a ponadto stanowi wartość autoteliczną dla członków spo-
łeczności  jest narzędziem tworzenia i przekazywania różnorakich war-
tości, czynnikiem jednoczącym społeczność i odróżniającym ją od innych
zbiorowości71.
Pozostałe wspólnotowe wartości można ująć w jedną ogólną kate-
gorię, a mianowicie określić je mianem kultury w jej szerokim rozumie-
niu. Pojęcie kultury obejmuje wszystko to, co jest związane z racjonalną
40
działalnością człowieka i może być przeciwstawione naturze, czyli temu,
co wzrosło samo z siebie, bez udziału człowieka.  Kultura to  pisze Piotr
Sztompka  całościowy sposób życia charakterystyczny dla danej zbioro-
woÅ›ci, na który skÅ‚ada siÄ™ wszystko to, co ludzie «robiÄ…, myÅ›lÄ… i posiadajÄ…
jako członkowie społeczeństwa 72. Aksjologiczność kultury objawia się
w roli, jaką odgrywa ona w doskonaleniu człowieka. Otóż środowisko kul-
turowe stanowi nieodzowny warunek rozwoju człowieka jako osoby, i to
we wszystkich płaszczyznach tegoż rozwoju. Wychowawcze oddziaływa-
nie kultury ma szczególne znaczenie dla człowieka: uczy go ona określone-
go sposobu postępowania w relacji do siebie samego, do drugiego człowie-
ka, społeczności, świata oraz Boga. Pomaga mu otwierać się na aksjosferę,
formułować sądy wartościujące, angażować się w sprawę wartości oraz je
wybierać. Rozwój tych wszystkich umiejętności umożliwia człowiekowi
dojście do pełni człowieczeństwa, co więcej, dzięki nim życie społeczne
staje siÄ™  bardziej ludzkie 73. Natomiast w wymiarze ponadindywidual-
nym wartościowość kultury zasadza się na jej społecznotwórczej roli, to
znaczy, że dzięki kulturze społeczność zdobywa swą tożsamość74. Rodza-
je wartości, jakie mogą wchodzić w skład kultury, można zarysować w spo-
sób najbardziej ogólny w wyniku wyróżnienia dwóch zasadniczych krę-
gów kultury: pierwszego  obejmującego wartości materialne  i drugiego
 do którego należą wartości duchowe, przy czym obydwa kręgi pozo-
stają ze sobą w ścisłym związku, wartości materialne bowiem odsyłają do
duchowych uwarunkowań, w jakich powstały, a więc do duchowej sfery
człowieka, która zainspirowała ich twórcę do działania75. Ponadto w celu
uzmysłowienia sobie rodzajów wartości, jakie mogą wchodzić w skład
wspólnotowej kultury, zwykło się wyodrębniać paralelne do sfer aktyw-
ności człowieka dziedziny kultury, jak kultura intelektualna, estetyczna,
religijna, moralna, społeczna, polityczna oraz gospodarcza76. Patriotyzm,
czyli odpowiedz
człowieka na wartość, jaką reprezentuje kultura, polega
na jej afirmacji, przy czym może przybierać ona różne postacie. W sto-
41
sunku do kultury zastanej (odziedziczonej) przez człowieka patriotyzm
spełnia się w jej szacunku i wierności oznaczających jej zabezpieczanie,
przechowywanie, zachowywanie, kultywowanie, a ponadto w korzystaniu,
ożywianiu i jej propagowaniu. Jeżeli wspólna kultura powstaje na drodze
zespołowego działania, wówczas patriotyzm zasadza się przede wszyst-
kim na uczestnictwie jednostki w działaniach mających na celu kształto-
wanie owej kultury. Człowiek może postrzegać wspólnotową kulturę jako
autorytatywny horyzont aksjologiczny wyznaczający, co należy uznać za
wartość, a co za antywartość. Doświadcza on wówczas powinności przy-
jęcia jej jako zasadniczego wyznacznika określającego jego własną toż-
samość. Zdarza się również, że kontekst kulturowy zaoferowany przez
społeczność jest traktowany jako jeden z wielu możliwych systemów
aksjologicznych, który można przyjąć w całości, dokonać jego reinterpre-
tacji bÄ…dz
uznać tylko niektóre jego elementy. Afirmacją zostają wówczas
objęte tylko wybrane wartości, co skutkuje tym, że więzy w obrębie spo-
łeczności oraz tożsamość zbiorowa nie są aż tak mocne jak w przypadku,
gdy kultura jest przyjmowana jako autorytatywny horyzont aksjologiczny.
Najbardziej cenna dla jednostki staje się wtedy sama społeczność, gdyż
zapewnia możliwość wyboru różnych wartości.
Wydaje się, że omawiana tutaj relacja jednostki do wspólnych warto-
ści ma charakter zwrotny. Jednostka, która dokonuje aktu afirmacji zestawu
cenionych przez daną społeczność wartości, uzyskuje od niej niejako zgodę
na korzystanie z tych wartości. Dzięki tym wartościom jednostka zdolna
jest rozwijać się we wszystkich wymiarach swojego człowieczeństwa oraz
budować własną tożsamość. Warto tutaj podkreślić, że wspólnotowe war-
tości mają charakter  zobiektywizowany , to znaczy są wartościami spraw-
dzonymi w praktyce społeczności. Za pośrednictwem wspólnych wartości
jednostka nawiązuje z innymi jednostkami należącymi do społeczności
relacje o charakterze afirmatywnym. Afirmacja wartości równoznaczna jest
bowiem z afirmacją tych, którzy je tworzą, kultywują i przechowują77.
2.3.
Negatywny aspekt patriotyzmu
Patriotyzm z jednej strony zespala grupy ludzkie, ale z drugiej stro-
ny ludzi sobie nawzajem przeciwstawia. Afirmacja własnej społeczności
i zbioru wspólnych wartości powoduje bowiem, że świat jawi się jako rze-
czywistość podzielona na  moją patrię oraz społeczności i systemy war-
tości  nie-moje . Jest to zjawisko nieuniknione, nieodłącznie związane
z patriotyzmem. Co więcej dopiero ów negatywny aspekt patriotyzmu,
czyli relacja do innych społeczności i ich systemów wartości, ukazuje
w pełni istotę patriotyzmu. Uwidacznia bowiem fakt, że patriotyzm jest
specjalnym oddaniem, to znaczy afirmacją partykularnej społeczności
oraz partykularnego systemu wartości (rys. 2)78.
Członkowie społeczności patriotycznych mają zatem samoświado-
mość przynależności do określonej społeczności, a jednocześnie samo-
świadomość odrębności od innych społeczności79. To przekonanie nie jest
tylko subiektywnym poczuciem, ale znajduje podstawy w rzeczywisto-
ści, poszczególne społeczności różnią się bowiem między sobą zbiorem
przyjętych wartości. Podobnie ludzie przynależący do różnych społecz-
ności są odmienni pod wieloma względami, gdyż zostali ukształtowani
przez inne wartości. Różnice między społecznościami dotyczą na ogół
tylko pewnej grupy wartości. W każdym wspólnotowym systemie warto-
ści można wyróżnić trzy ich rodzaje: unikalne, czyli specyficzne dla danej
społeczności, wspólne dla pewnej grupy społeczności oraz uniwersalne,
powszechnie uznawane, inaczej mówiąc, ogólnoludzkie. Jakkolwiek istot-
ne różnice dotyczą pierwszego rodzaju, to w odniesieniu do dwóch ostat-
nich grup należy zauważyć, że te same wartości różne grupy społeczne
43
MY
1
system
3
wartości
4
2
5
JA ON
2
4
system
3 wartości
1
ONI
Rys. 2. Relacyjna struktura patriotyzmu: 1  afirmacja własnej społeczności
i wspólnotowego systemu wartości; 2  akt potwierdzenia przynależności jednostki do
społeczności współpatriotów i zapewnienie możliwości korzystania z zasobu wartości
wspólnotowych; 3  relacja do innych społeczności i innych systemów wartości;
4  zaliczenie jednostki do kategorii  oni ; 5  dyfuzja wartości między różnymi
ich systemami.
zazwyczaj odmiennie realizują, w sposób dla siebie właściwy. Dlatego
patriotyzmowi zawsze towarzyszy znamię partykularności pomimo włą-
czenia przez różne społeczności do ich wspólnotowych systemów pew-
nej liczby tych samych wartości80. Odmienności między społecznościami
pojawiają się także ze względu na różne usytuowanie wartości w przyjętej
przez nie hierarchii. Obiektywnej gradacji wartości może towarzyszyć
bowiem inna skala nienegujÄ…ca poprzedniej, a mianowicie hierarchia sytu-
acyjna. W różnym czasie i okolicznościach pewne wartości stają się dla
44
społeczności najważniejsze, a inne drugorzędne. Usytuowanie wartości
w hierarchii może zależeć na przykład od tła przestrzennego (przedmiot
wartościowy zwykle  zanika na tle przedmiotów równowartościowych),
tła czasowego (cenność przedmiotu jest różna w zależności od tego, co go
poprzedza lub co ma po nim nastąpić), od trudu włożonego w zdobycie
przedmiotu (przedmioty trudne do zdobycia stają się bardziej wartościo-
we niż łatwo dostępne) oraz od aspiracji i celów społeczności (przedmiot
wysoko ceniony w społecznościach o mniej ambitnych celach ma znacznie
mniejszą wartość dla społeczności, które stawiają przed sobą cele bardziej
ambitne)81.
Współczesne teorie społeczne w przeciwieństwie do tych sprzed kil-
kudziesięciu lat (na przykład Floriana Znanieckiego) uznają, że systemy
wartości przyjęte przez partykularne społeczności mają charakter otwarty.
Pomiędzy nimi nieustannie dochodzi do wielostronnej dyfuzji wartości.
Bardzo często zdarza się, że w wyniku kontaktu z innymi społecznościami
wartości pochodzące z systemów odmiennych od genetycznie własnego
sÄ… przyswajane i adaptowane. Proces ten ma jednak swoje granice, ponie-
waż niektóre wartości z różnych względów (na przykład jako pochodzą-
ce ze sfery całkowicie nieznanej) bywają przez społeczności odrzucane82.
Innym ważnym zjawiskiem jest rozszerzanie wspólności wartości ponad
granicami grup społecznych zwane procesem uniwersalizacji83.
W oparciu o wspólnotowe wartości patriotyczne społeczności doko-
nują samookreślenia, kreują własny obraz i ocenę, innymi słowy definiu-
ją swoją zbiorową tożsamość. Samookreślenie wymaga odpowiedzi na
dwa pytania: kim  my jesteśmy oraz kim nie jesteśmy. Inaczej mówiąc,
do określenia kim  my jesteśmy potrzebne jest jeszcze  jak stwierdza
Charles Taylor  zdefiniowanie kim sÄ… nasi  znaczÄ…cy inni 84. Nie wystar-
czy wiedzieć, co patriotyczną społeczność wiąże w całość, ale również
trzeba mieć świadomość tego, dlaczego  inni zostali z tej społeczności
wyłączeni. Negatywny aspekt patriotyzmu, czyli przeciwstawienie sobie
45
ludzi nawzajem, podział na  my i  oni znajduje potwierdzenie na grun-
cie socjologicznych  teorii konfliktu (na przykład autorstwa Maxa Webe-
ra), które spośród przejawów życia społecznego uwypuklają niechęć do
upodobnienia się jednych grup społecznych do innych połączoną z moc-
nym dążeniem do odróżnienia się, rywalizację oraz konfliktową naturę
relacji pomiędzy grupami społecznymi. W myśl tych teorii stan porząd-
ku, stabilności, braku konfliktów jest zawsze kruchy i przejściowy85. Ale
nie jest to jedyny możliwy obraz życia społecznego, można je bowiem
ujmować tak, jak czyniÄ… to autorzy  teorii konsensusu (na przykÅ‚ad Émile
Durkheim), a mianowicie jako rzeczywistość zróżnicowaną, ale stabilną,
w której panuje zgoda, co do  reguł gry , czyli tego, co jest akceptowa-
ne, a co nie. W myśl tej teorii porządek i stabilność są normalnym stanem
rzeczy, zaś osoby, które nie podzielają ogólnego konsensusu są traktowane
jako jednostki odstające od normy społecznego zachowania, czyli takie,
u których proces socjalizacji nie przyniósł zamierzonych efektów.  Teoria
konsensusu nie znajduje potwierdzenia w rzeczywistości, jaką stanowią
relacje między grupami społecznymi. Bardziej przydatna jest do zrozu-
mienia stosunków wewnątrz grupy, czyli relacji między jednostką a patrio-
tyczną społecznością86.
Według koncepcji socjobiologicznych (na przykład Umberto Melot-
tiego) podział na kategorie  my i  oni jest uważany za rezultat podsta-
wowych ludzkich popędów87. Dokładniej mechanizm powstawania tego
zjawiska wyjaśnia psychologia społeczna (szczególnie teoria Henriego
Tajfela), widzÄ…c jego z
ródło w kognitywnym procesie kategoryzacji, czyli
umiejętności człowieka ujmowania zjawisk w pewne grupy czy klasy z jed-
noczesnym nadaniem im nazwy. Podstawą połączenia obiektów w jedną
wspólną kategorię jest podobieństwo między nimi, natomiast obiekty
odróżniające się klasyfikowane są do kategorii odrębnej. W stosunku do
ludzi proces kategoryzacji polega na klasyfikowaniu osób w zależności od
tego, czy wykazują podobieństwo do podmiotowego  ja , czy też różnią
46
siÄ™ od niego. W wyniku tego jedni ludzie zaliczani sÄ… do tej samej kategorii
co  ja , czyli do  my , a inni do odrębnej kategorii  nie-my . Kategoryzacja
ludzi, zarówno ze swojej, jak i innych grup, prowadzi do ich stereotypi-
zacji. Proces tworzenia stereotypów stanowi odmianę znamiennych dla
gatunku ludzkiego mechanizmów formułowania pojęć ogólnych. Stereo-
typ jest zatem generalizacjÄ…, zazwyczaj nadmiernÄ…, a dotyczy ludzi nale-
żących do jednej grupy społecznej. Za sprawą stereotypizacji wszyscy
członkowie w ramach danej grupy społecznej, i to zarówno społeczności
 my , jak  oni , jawią się jako identyczni pod względem przyjętych warto-
ści, postaw, zachowań, afektywnych reakcji, czy stylów mowy88. Katego-
ryzacja i stereotypizacja jako zjawisko społeczne są krytykowane z powo-
du ich antyintelektualizmu. Upraszczają one rzeczywistość, prowadzą
do błędów poznawczych oraz generują uprzedzenia. Należy zgodzić się
z ową krytyką, niemniej jednak trzeba też uznać, że kategoryzacja i ste-
reotypizacja są nieodłącznym elementem ludzkiego poznania, a ponad-
to zaspakajajÄ… naturalnÄ… ludzkÄ… potrzebÄ™ posiadania uporzÄ…dkowanego
i zrozumiałego obrazu świata, dzięki czemu można przewidzieć, co może
nastąpić i dostosować do tego działanie. Stanowią jeden ze sposobów,
w jaki człowiek radzi sobie z różnorodnością i złożonością rzeczywisto-
ści89. Kategoryzacji i tworzeniu stereotypów towarzyszy tendencja do
porównywania swojej społeczności z innymi. Jedne teorie (na przykład
Leona Festingera) widzą w tym działaniu chęć potwierdzenia prawdziwo-
ści własnego systemu aksjologicznego w celu nabrania zaufania do niego90.
Inne (na przykład Henriego Tajfela), równie prawdziwe, z tymże opisu-
jące inny aspekt tego zjawiska, przyczynę skłonności do porównywania
wyprowadzajÄ… z potrzeby uzyskania wiedzy o sobie, tak istotnej w proce-
sie samookreślenia patriotycznej społeczności91. Przy porównywaniu  my
z innymi grupami społecznymi zauważa się też dążność do maksymali-
zacji międzygrupowych odmienności, szczególnie pod względem tych
cech, które są wysoko cenione wewnątrz własnej społeczności. Wzrasta
47
wówczas pozytywna samoocena grupy  my , jednostki chętniej się z nią
identyfikują, gdyż to z kolei poprawia poczucie ich własnej wartości. Przy
tej okazji warto wspomnieć o naturalnej ludzkiej potrzebie oceniania sie-
bie pozytywnie. Jej konsekwencją jest pozytywna ocena grupy, do której
człowiek należy, oraz skłonność do przypisywania członkom własnej gru-
py bardziej pozytywnych cech niż członkom obcych społeczności92.
Poszczególne grupy społeczne nie są ściśle odseparowane od siebie,
wręcz przeciwnie, często dochodzi do różnorakich interakcji pomiędzy
nimi, dlatego też każda patriotyczna społeczność posiada reguły rządzące
zachowaniem jej członków w spotkaniu z innymi społecznościami93. Zda-
rza się, że społeczności patriotyczne usiłują zapobiec przemieszczaniu
się ludzi pomiędzy grupami. Mogą wówczas stosować presję na swoich
członków, na przykład w postaci sankcji społecznych wobec rodziny oso-
by, która opuściła społeczność. Jednakże w dobie indywidualizmu i dużej
mobilności społecznej odnoszą one niewielki skutek, o ile w ogóle są jesz-
cze stosowane94.
Przeciwny wektor omawianej tutaj relacji stanowi reakcja społeczno-
ści, do której jednostka nie zaliczyła swego  ja . Nie tylko jednostka uzna-
ła tę społeczność za  obcą , ale również z jej strony spotyka się z aktem
odmowy potwierdzenia przynależności do swojego grona; zostaje przez
nią zaliczona do kategorii  oni . Zaakcentowane tym samym zostają róż-
nice między wartościami uznanymi przez ową społeczność a przyjętymi
przez daną jednostkę. Często związane jest to z jej stereotypizacją ze
względu na zadeklarowanie przynależności do grupy  oni 95.