Rozwój motoryczny 14


1. Pojęcie rozwoju motorycznego i jego składniki
Rozwój ruchowy polega na osiąganiu kontroli nad ruchami ciała poprzez skoordynowanie czynności ośrodków nerwowych, nerwów i mięśni. Kontrola ta wywodzi się z rozwoju odruchów i globalnej aktywności, charakterystycznej dla noworodka w chwili urodzenia. W ciągu czterech lub pięciu lat życia osiąga kontrolę w zakresie tzw. dużej motoryki, która dotyczy wielkich powierzchni ciała używanych na przykład przy chodzeniu, bieganiu, skakaniu, pływaniu. Po piątym roku życia główny kierunek rozwoju obejmuje sferę kontroli bardziej precyzyjnych ruchów angażujących mniejsze grupy mięśni. Biorą one udział w takich czynnościach jak rzucanie i chwytanie piłki, pisanie i posługiwanie się narzędziami. W przypadku normalnego rozwoju ruchowego. Gdy nie wystąpią żadne zakłócenia ze strony środowiska ani upośledzenia rozwoju fizycznego bądź umysłowego dziecko sześcioletnie osiąga gotowość do tego, by przystosować się do wymagań szkoły i uczestniczyć zabawowych czynnościach rówieśników.

2. Od czego zależy rozwój motoryczny
a) od dojrzewania struktur układu nerwowego i mięśniowego,. Najpierw pojawiają się odruchy, a dopiero później czynności dowolne. Aktywność globalna, występująca zaraz po urodzeniu, przekształca się stopniowo w proste schematy ruchów dowolnych, stanowiące podłoże dla rozwoju sprawności. Dopóki układ mięśniowy dziecka nie osiągnie odpowiedniego stopnia dojrzałości, dopóty nie będzie ono mogło opanować sprawności ruchowych. Mięśnie prążkowane, które rozwijają się przez całe dzieciństwo kierują ruchami dowolnymi. Gdy są dostatecznie dojrzałe, możliwa jest koordynacja czynności dowolnych.
b) opanowanie przez dziecko sprawności ruchowej wymaga pewnej dojrzałości. Dopóki układ nerwowy i mięśnie nie są dobrze rozwinięte, bezskuteczne są próby wyuczenia dziecka sprawności ruchowych.
c) rozwój ruchowy wykazuje możliwe do przewidzenia sekwencje zmian. Wyróżniamy dwa prawa dotyczące kierunku rozwoju
– prawo następstwa cefalokaudalnego – rozwój przebiega wzdłuż ciała, od głowy do stóp. Oznacza to, że postęp w strukturze i funkcji ujawnia się najpierw w okolicach głowy, następnie w obrębie tułowia i wreszcie w okolicach kończyn dolnych;
- prawo następstwa proksymodyskalnego – rozwój postępuje od bliższego do dalszego, a więc od części ciała znajdujących się w pobliżu osi centralnej (kręgosłupa) do dalszej zewnętrznych części ciała.
W obrębie różnych sfer rozwoju ruchowego występują możliwe do przewidzenia stadia. Każde stadium stanowi odrębną całość, choć jednocześnie jest uzależnione od stadium poprzedzającego i ma wpływ na stadium po nim następujące.
d) można ustalić normy rozwoju ruchowego. Rozwój ruchowy przebiega we wczesnym dzieciństwie w sposób możliwy do przewidzenia co pozwala na ustalenie norm opartych na przeciętnym dziecku, w którym występują różne formy aktywności ruchowej. Normy dotyczące różnych rodzajów czynności dowolnych tj. siedzenie, stanie, sięganie, chwytanie są używane przy ocenie rozwoju umysłowego do momentu, kiedy można stosować testy inteligencji oparte na zadaniach werbalnych.
e) zachodzą różnice w tempie rozwoju motorycznego. Rozwój ruchowy w szczegółach różni się u poszczególnych jednostek. Pewne czynniki przyspieszają, inne zaś opóźniają tempo rozwoju ruchowego.

3. Etapy rozwoju lokomocji
a) przewracanie się z boku na bok.
b) przewracanie się z pleców na brzuszek i na odwrót ( 6 m-c)
c) pełzanie – wykorzystanie siły rąk, nogi odgrywają rolę pomocniczą
d) raczkowanie
e) samodzielne stanie, trzymając się czegoś (9 m-c)
f) pierwsze samodzielne kroki (około 1 roku)
g) dziecko samodzielnie chodzi – kroki krótkie i niepewne, dla utrzymania równowago pomaga sobie rękami
h) przed ukończeniem 2-go roku życia dzieci umieją chodzić bokiem, tyłem, stać na jednej nodze przy pewnej pomocy. Potrafią stąpać na czubkach palców
i) doskonalenie chodu – zanikają współruchy, dziecko uczy się uruchamiać jedną nogę przed postawieniem drugiej.
j) 2 lata – wspinanie się. Dziecko potrafi wejść i zejść ze schodów. Wchodzi w pozycji wyprostowane z pomocą poręczy schodów lub ręki osoby dorosłej. Do zrobienia kroku używa zawsze tej samej nogi. W tym wieku dziecko zbiegać i wbiegać na nieduże wzniesienia.
k) 3 lata - wchodzi po schodach, stawia nogi naprzemiennie, omija przeszkody
l) 6 lat – biegnąc unosi kolana, stawia nogi na palcach, kroki są dłuższe ruchu harmonijne.
ł) 7 lat – porusza się podobnie do człowieka dorosłego
m) 11-12 lat – dziecko opanowuje różnego rodzaju umiejętności sportowe (pływanie, jazda na łyżwach i nartach).
Jazda na rowerku 3- i 2-kołowym. Drugi rok życia dzieci pchają przed siebie rowerek. W 3 lub 4-tym roku życia przy dobrych warunkach (możliwości uczenia się) każde dziecko potrafi jeździć na rowerku 3-kołowym. Około 6-tego roku życia, a czasami wcześniej dzieci dorastają do roweru 2-kołowego. Umiejętność tę wymagającą równowagi i sprawności lokomocyjnych dzieci osiągają po okresie od 6-ciu m-cy do roku ćwiczeń.

4. Etapy rozwoju chwytania i manipulacji
Manipulacja - zdolność chwytania i operowania przedmiotami ( traktowanie rąk jako narzędzi ) oparta jest o ruch chwytny. a) chwyt dowolny – 4,5 m. dz. usiłuje uchwycić przedmiot, kierując ku niemu obie ręce, nie jest w stanie utrzymać dłużej przedmiotu. b) chwyt dłoniowy – prosty – ok. 5,6 m. ż. dz. chwyta przedmiot, nakrywając go całą dłonią, kciuk nie bierze udziału. c) chwyt nożycowy – 7,8 m. ż. dz. posługuje się kciukiem ( ruchy przywodzenia i odwodzenia ). d) chwyt pęsetkowy – 9 m. – przeciwstawianie kciuka pozostałym palcom. e) chwyt szczypcowy – ok. 12 m. – chwyt związany z precyzyjnym trzymaniem małych przedmiotów. Sprawność samodzielnego jedzenia. a) druga połowa I – roku – niemowlęta próbują trzymać butelkę, kubek, sięgają po łyżeczkę. b) 8 m. ż. – umieją trzymać włożoną do ust butelkę. c) 9 m. ż - potrafią włożyć butelkę z powrotem do ust. d) 11, 12 m. ż. – niemowlę potrafi trzymać samodzielnie kubek i próbuje samodzielnie jeść łyżeczką. Pod koniec 2 r. ż. umie posługiwać się widelcem oraz łyżką. W 6 r. ż większość dzieci opanowała sprawności związane z samodzielnym jedzeniem. Rzucanie i chwytanie piłki. a) 2 r. ż. – niektóre dz. toczą, próbują rzucać piłkę. b) 4 r. ż. niewiele dz. potrafi dobrze rzucać i chwytać. c) 6 r. ż. – większość dz. umie wykonywać te czynności. Rozwój praksji – dz. staje się coraz bardziej samodzielne w dziedzinie samoobsługi prostych ruchów narzędziowych. Rodzaje manipulacji: a) manipulacja niespecyficzna – przekładanie z ręki do ręki, wykorzystanie przedmiotów niezgodnie z przeznaczeniem – druga połowa I r. ż. b) manipulacja specyficzna – w 2 r. ż.

5. Lateralizacja – pojęcie, rodzaje, rozwój, znaczenie i sposób badania.
Lateralizacja – ręczność – czynnościowa asymetria ciała ludzkiego, wyrażająca się zwykle w większej sprawności prawej strony ( ręka, noga, oko ) rzadziej strony lewej; stronność. Leworęczność – skłonność do częstszego używania jednej oraz biegłość lub sprawność, z jaką jednostka posługuje się daną ręką. Rodzaje: a) praworęczna – polega na posługiwaniu się prawą ręką, b) leworęczna – polega na posługiwaniu się lewą ręką, c) oburęczna – inaczej lateralizacja nie ustalona. Polega na wykonywaniu czynności jednakowo sprawnie zarówno prawą, jak i lewą ręką z tą samą szybkością. Ręka, która wykonuje większość czynności, jest nazywana „ dominującą”, a jeśli wykonywanie czynności wymaga pomocy drugiej ręki, tą drugą nazywamy „ pomocniczą”. Rozwój. Przyjmuje się, że dziecko rodzi się albo praworęczne, albo leworęczne. Próby wywołują napięcie nerwowe, jąkanie i zacinanie się lub trudności w czytaniu. W pierwszych m. ż. dzieci są oburęczne. Około 8 m. ż. większość niemowląt zaczyna wykazywać nieznaczną przewagę ręki prawej. Przerzucanie się z jednej ręki na drugą jest uzależnione od usytuowania osoby dorosłej lub przedmiotu, który dziecko pragnie dosięgnąć. W 2 r. ż. utrzymuje się przerzucanie z ręki prawej na lewą. Między 2,5 – 3,5 r. ż. zachodzi zmiana w kierunku oburęczności. W wieku 4 – 6 lat zaczyna się przewaga jednej ręki, a przerzucanie się z jednej ręki na drugą nie jest tak częste. W momencie rozpoczęcia nauki szkolnej dzieci są już w większości praworęczne lub leworęczne. Rzadko spotyka się dzieci oburęczne. Znaczenie. Dominacja jednej z rąk jest korzystna, gdyż wraz z jej ustaleniem pojawia się poczucie stabilności i bezpieczeństwa, powstają też warunki do rozwoju sprawności na takim poziomie, jaki nie byłby możliwy do osiągnięcia przy jednakowym częstym użyciu obu rąk. Ruchy dzieci o nie ustalonej lateralizacji są słabsze, wolniejsze i mniej precyzyjne w porównaniu z dziećmi praworęcznymi lub leworęcznymi. Korzystne konsekwencje praworęczności: uczenie jest łatwiejsze, instrukcje i wskazówki są bardziej zrozumiałe, sprawność wykonywanych ruchów jest większa i są one mniej męczące, dostosowanie się do oczekiwań społecznych jest ułatwione, dodatni wpływ na osobowość. Leworęczność może mieć szkodliwe skutki dla właściwego przystosowania psychicznego i społecznego, jeśli wzmaga nieśmiałość i przeszkadza w opanowaniu sprawności.
Próby lateralizacji wg. Rene Zazzo
Dla ustalenia formuły lateralizacji, przeprowadzono 6 specjalnie dobranych prób, w których dziecko wykonuje specjalnie określone czynności jedną ręką, jedną nogą lub musi patrzeć jednym okiem. Obserwując dziecko w czasie wykonywania danej czynności możemy stwierdzić przewagę jednej ręki nad drugą, jednego oka nad drugim, jednej nogi nad drugą lub brak tej przewagi. Przewagę prawej strony zapisujemy jako „P”, lewej – „L”, brak przewagi „ –„. PRÓBA 1. „ Odkładanie kart”.
Pomoce: 32 karty pasjansowe i stoper. Dziecko rozdaje karty raz jedną ręką, raz drugą. Przy czynnościach mierzymy czas. Jeżeli czas rozdania kart jednej ręki będzie krótszy co najmniej o 3 sek. od drugiej to mamy do czynienia z przewagą jednej ręki nad drugą. PRÓBA 2. „ Marionetka”. Próbę wykonuje się w pozycji stojącej, dłonią i przedramieniem wykonuje się ruchem ciągłym w jedną i drugą stronę wokół własnej osi. Całkowita niezdolność wykonania ćwiczenia wskazuje na poważne zaburzenia ruchowe, wskazane jest badanie neurologiczne. PRÓBA 3. „Patrzenie przez dziurkę w kartonie”. Przygotowujemy karton o wymiarach 25 cm – 15 cm. W środku robimy otwór o średnicy 0, 5 cm Dzieci patrzą przez dziurkę na poszczególne przedmioty. Dziecko przykłada zawsze karton do oka sprawniejszego – nie należy sugierować oka. PRÓBA 4. „Zaglądanie do kalejdoskopu”. Nie sugerując dziecku oka każemy mu patrzeć w kalejdoskop. Dziecko wybierze to sprawniejsze. PRÓBA 5. „Klasy”. Przygotowujemy „klasy” i odpowiedni klocek. Nie sugerując nogi każemy dziecku kopać klocek skacząc na jednej nodze. Dziecko wybiera nogę sprawniejszą. PRÓBA 6. „Kopanie piłki”. Ćwiczenie odbywa się na tej samej zasadzie co ćwiczenie z próby 5. Dziecko kopie piłkę nogą sprawniejszą.

6. Poznawanie i wspomaganie rozwoju motorycznego.
Dzieciństwo określa się jako „ idealny wiek” do nabywania sprawności ruchowych, ponieważ: ciało dzieci jest bardziej giętkie niż ciało dorastającej młodzieży i dorosłych. Dzieci mają mniej ukształtowanych wcześniej sprawności, które mogłyby przeszkadzać w nabyciu nowych umiejętności; lubią doznawać przygód i chętnie uczą się nowości; lubią powtarzać ćwiczenia; mają więcej niż w późniejszych okresach czasu, który mogą przeznaczyć na nabywanie sprawności. Decydującą rolę w kształtowaniu sprawności motorycznych odgrywają następujące czynniki: a) dojrzałość do uczenia się – gdy uczenie się współwystępuje z gotowością do niego, sprawność jest dużo lepsza. b) możliwość uczenia się, c) możliwość ćwiczenia – należy zapewnić dziecku tyle czasu na ćwiczenia, ile jest konieczne do opanowania danej sprawności. Jakość ćwiczeń jest dużo ważniejsza od ich ilości. d) dobre wzorce – dzieci muszą naśladować dobre modele, aby ukształtować poprawne sprawności. e) kierowanie uczeniem się – dzieci potrzebują pokierowania, aby mogły właściwie naśladować model. f) motywacja – głównymi źródłami motywacji do ćwiczenia sprawności ruchowych są: sama przyjemność wynikająca z aktywności, niezależność, uznanie ze strony grupy rówieśniczej oraz kompensowanie poczucia własnej nieadekwatności, jakie dzieci przeżywają w związku z niepowodzeniami winnych dziedzinach. g) każdą sprawność motoryczną trzeba opanowywać osobno – nie ma ogólnej sprawności ręki lub nóg. Każdą sprawność trzeba opanować z osobna, ponieważ różni się ona pod pewnymi względami od pozostałych sprawności. h) sprawność należy opanowywać pojedynczo – po opanowaniu jednej sprawności można rozpocząć ćwiczenie następnej.
Funkcje sprawności ruchowych. Sprawności motoryczne są rodzajem bardzo precyzyjnej koordynacji w której zasadniczą rolę odgrywają mięśnie krótkie. Dobrze wyuczona sprawność przekształca się w nawyk. Po osiągnięciu kontroli nad tzw. dużą motoryką małe dziecko jest gotowe do uczenia się sprawności. Sprawności muszą być wyuczone. Podział sprawności ze względu na ich funkcje: a) sprawności samoobsługowe tj. samodzielne ubieranie się, dbanie o własny wygląd i samodzielne mycie się, b) sprawności społeczne: dziecko musi być zdolne do współdziałania, jeśli zada sobie dużo trudu, aby pomagać w domu, w szkole czy w grupie rówieśniczej, zdobędzie akceptację danej grupy. c) sprawności zabawowe – aby znajdować przyjemność w działalności grupy rówieśników dziecko musi opanować: zabawę w piłkę, rysowanie, malowanie, manipulowanie zabawkami. d) sprawności szkolne – im lepiej dzieci opanują takie sprawności jak: pisanie, lepienie, rysowanie, malowanie, lepienie z gliny tym lepiej będą przystosowane do szkoły i osiągną lepsze rezultaty w nauce.

7. Zależność między rozwojem motorycznym, a innymi aspektami rozwoju.
Rozwój ruchowy zależy od dojrzewania struktur układu nerwowego i mięśniowego. Rozwój rozmaitych form aktywności motorycznej przebiega równolegle z rozwojem różnych części układu nerwowego. Wkrótce po urodzeniu zaznacza się wzmocnienie i polepszenie koordynacji odruchów bezwarunkowych istotnych dla utrzymaniu się przy życiu tj. ssanie, połykanie, mruganie, odruch kolanowy, odruch ścięgnowy. Pozostałe odruchy o mniejszym znaczeniu tj. odruch Babińskiego, odruch podeszwowy, odruch chwytny, odruch Moro, odruch Babkina stopniowo słabną i zanikają przed końcem pierwszego roku życia. Móżdżek gdzie mieści się ośrodek równowagi rozwija się szybko w pierwszych latach życia i osiąga praktycznie swoją wielkość kiedy dziecko ma 5 lat. We wczesnym dzieciństwie następuje także rozwój mózgu, zwłaszcza płatów czołowych, które są odpowiedzialne za ruchy wyuczone. Dopóki układ mięśniowy nie osiągnie odpowiedniego stopnia dojrzałości, dopóty nie będzie ono mogło opanować sprawności ruchowej. Mięśnie prążkowane, które kierują ruchami dowolnymi rozwijają się powoli przez całe dzieciństwo. Dopiero wówczas gdy są dostatecznie dojrzałe możliwa jest koordynacja czynności dowolnych. Bezkuteczne są próby wyuczenia dziecka sprawności motorycznych dopóki jego układ nerwowy i mięśniowy nie są rozwinięte.

8. Wspomaganie ogólnego rozwoju dziecka poprzez aktywność ruchową.
Nie zawsze zdajemy sobie sprawę z tego jak ważny jest ruch, jego rola w przyrodzie. Nie jest przesadne stwierdzenie, że bez ruchu nie byłoby istnienia. Ruchy towarzyszy człowiekowi od narodzin do śmierci, ujawniając się w różnych formach jego aktywności. Studia nad ruchem ludzkim zawdzięczamy przede wszystkim Rudolfowi Labanowi. Dowodzi on, że ruch jest naturalnym środkiem komunikacji. Według Labana zdrowe dzieci rodzą się z potencjalną zdolnością wykonywania wszystkich ruchów. Ich rozwój ruchowy przebiega od spontanicznej ekspresji ruchowej; naturalnej dla małego dziecka, do usztywniania zahamowania do nadmiernego kontrolowania ruchów przez ludzi dorosłych. To ciągłe ograniczanie swobody ruchu począwszy od wczesnego dzieciństwa poprzez okres dorastania, aż do dorosłości prowadzi zdaniem Labana, do wzrastania wewnętrznego napięcia, które staje się „chronicznym stanem” organizmu. Jest grożne dla zdrowia jednostki, jeśli okresowo nie zostanie rozładowane. Bycie w otoczeniu, które nieustannie ogranicza naturalne potrzeby swobody ruchu, jest przyczyną stanów psychicznych, stanów niepokoju i zahamowań. Wiedzie to do utraty wiary we własne możliwości, w rezultacie czego człowiek zamyka się w sobie, odsuwa się od innych , traci kontakt z otoczeniem. Ruch umożliwia człowiekowi nawiązanie fizycznego kontaktu z otaczającą go rzeczywistością i jest warunkiem jego zdrowia psychicznego. Tak więc ruch z jednej strony ma istotne znaczenie dla rozwoju osobowości człowieka, z drugiej zaś może stać się istotnym elementem terapii. Weronika Sherborne wypracowała w latach 60- tych własny system ćwiczeń. Ma on zastosowanie we wspomaganiu prawidłowego rozwoju dziecka i korygowaniu jego zaburzeń. Ćwiczenia te wywodzą się ze szkoły R. Labana i z doświadczeń własnych i są znane pod nazwą „ Ruch Rozwijający”, bo taką rolę przypisuje mu autorka. Opracowany przez W. Sherborne system ćwiczeń wywodzi się z naturalnych potrzeb dziecka zaspokajania kontaktu z dorosłymi z tzw. baraszkowania, które pojawia się we wczesnym dzieciństwie każdego zdrowego dziecka i w każdej normalnej rodzinie – stworzyła ona system terapeutyczny. Podstawowe jego założenia to rozwijanie przez ruch.
1. Świadomość własnego ciała i usprawniania ruchowego.
2.Świadomość przestrzeni i działania w niej.
3.Dzielenia przestrzeni z innymi ludźmi i nawiązania z nimi bliskiego kontaktu. Udział w ćwiczeniach metodą W. Sherborne ma na celu: stworzyć dziecku okazję do poznania własnego ciała, usprawnienie motoryki, kształtowanie poczucia własnej siły, sprawności, możliwości ruchowych. Dzięki temu dziecko ma zaufanie do siebie, zyskuje poczucie bezpieczeństwa.

9. Znaczenie rozwoju ruchowego.
a) dobry stan zdrowia – zależy od ćwiczenia. Słaba koordynacja motoryczna jest przyczyną niezadowolenia, braku motywacji do ćwiczeń.

b) Kataryktyczna rola ćwiczeń – wyładowanie energii, uwalnia od napięcia związanego z lękiem i frustracją. Odporność psychiczna i fizyczna.

c) Niezależność – im więcej umie, tym większa pewność siebie i zadowolenie.
d) Zabawa- kontrola motoryczna umożliwia udział w zajęciach, które sprawiają mu przyjemność i zapewniają rozrywkę nawet, gdy brak mu towarzystwa do zabawy.
e) Uspołecznienie – prawidłowy rozwój ruchowy dziecka ma wpływ na jego akceptację społeczną i dostarcza mu okazji do nabywania umiejętności społecznych. Lepszy rozwój motoryczny ułatwia dziecku zajmowanie pozycji przywódcy grupy.
f) Pojęcie własnego Ja. Kontrola motoryczna zapewnia poczucie bezpieczeństwa fizycznego, które wkrótce przekształca się w poczucie wewnętrznego bezpieczeństwa, a to z kolei przyczynia się do uogólnionego stanu pewności siebie, mającego wpływ na wszystkie dziedziny zachowania.