LITERATURA I ŻYCIE LITERACKIE PO ROKU 1918
Nie chcę was nauczyć, ja chcę was zmienić.
dr Wojciech Wielopolski
1. PRÓBY PERIODYZACJI XX WIEKU
Awangarda: jeden z najważniejszych nurtów w sztuce oraz literaturze XX-lecia. Bardzo
istotna także w Polsce (w sztuce i literaturze właśnie), o czym często się zapomina.
Umowny podział literatury XX wieku:
üð miÄ™dzywojenna 1918-1939
üð wojenna 1939-1945
üð powojenna 1945-1949
üð realizm socjalistyczny 1949-1956
üð literatura polskiego przeÅ‚omu 1956-1968 (debiut nowej fali poetów)
üð polska literatura gierkowska 1968-1980 (cenzura)
üð czas SolidarnoÅ›ci 1980
üð stan wojenny (czas zastoju) do roku 1989
üð przeÅ‚om 1989-1990
üð literatura najnowsza ok. roku 1994 do lat dwutysiÄ™cznych
Kiedy kończy się wiek XX?
Sinusoidalny podział epok jest bardzo umowny, XX-lecie nie wchodzi w schemat
powojennych epok literackich. Ziomek dzieli literaturę na cztery formację i ten podział zdaje
siÄ™ jak najbardziej uzasadniony: klasycyzm, romantyzm, awangardyzm, postmodernizm.
W ich obrębie znajdują się pomniejsze, znane nam epoki.
Doszło do skrócenia faz rozwojowych literatury w okresie powojennym. Zachwiała się
tradycyjna kompozycja pokoleniowości, która budowała  epokowość literatury oraz
społeczeństw. Romantyzm i pozytywizm to przecież walka młodych ze starymi, a zatem
pokolenia z pokoleniem, walka o nowość, o wyzwolenie ze starych praw i obowiązków
narzuconych młodym reformatorom. Pokoleniowość zanika po roku 1918. Istnieją one nadal,
na co przykładem może być pokolenie  56, które jest pokoleniem młodym, podobnie jak
1
pokolenie  68. Terminy te nadal są używane. Sama idea pokoleniowości zanika jednak. Epokę
zaczynają dzielić czynniki zewnętrzne, jak polityka, przemiany społeczne, wydarzenia
historyczne i związane z nimi przeobrażenia. Ale nie tylko, bowiem historia sztuki również
miała wpływ na podział wieku XX.
Periodyzacyjne koncepcje podziału (interpretacje):
Egzogenetyczne myślenie (zewnętrzne)  literatura skutkiem wydarzeń
historycznych, politycznych, społecznych, uzależniona od czynników zewnętrznych
Endogenetyczne myślenie (wewnętrzne)  immanentność, zamknięcie; literatura nie
jest skutkiem wydarzeń historycznych; literatura jest układem zaopatrzonym
w wewnętrzne instrukcje pokazujące ewolucję literatury. Zawiera przemiany
stylistyczne i gatunkowe. Relacje między gramatyką, gatunkami, które zależą od
siebie, a nie od czynników zewnętrznych, są z nimi związane jedynie pośrednio.
W tym myśleniu literatura odwołuje się do siebie, do innych epok, struktur narracji,
wyróżników gatunkowych i tak dalej.
Literaturę traktujemy jako wyznacznik nastrojów społecznych, jako funkcję społeczną,
historyczną i tak dalej. Próby autonomizacji literatury podjął Gombrowicz, by istniała ona
bez ciężaru historycznego i odpowiedzialności. Przeraża to jednak zarówno krytykę, jak
i czytelników, ponieważ taka literatura staje się trudna w zrozumieniu. Mimo to toczyła się
walka o immanentny, niezależny charakter literatury. Zarazem potwierdzała ona istnienie
związku między historią a literaturą.
Ważne jest umiejętne łączenie obu sposobów myślenia w celu dokładnego i poprawnego
odczytywania literatury. Na periodyzację historyczną nakładać należy kryteria wewnętrznego
charakteru literatury.
W XIX oraz XX wiek literatura jest nie tyle skutkiem, co przyczyna pewnych wydarzeń.
Ma ona wpływ na świadomość i potrafi oddziaływać na zbiorowość, przemycać wartości
pożyteczne dla społeczeństwa. Miało to miejsce zwłaszcza u poetów romantycznych, wpływ
był wówczas ogromny. Ważną funkcję posiadała w momencie utraty niepodległości. Była
opiniotwórcza, zastępując instytucje kulturowe i państwowe. Dziś literatura może zacząć
postępować podobnie. Literatura XX wieku jest bowiem uwikłana w historię, politykę,
problemy społeczne.
2
Nowe okoliczności dla rozwoju kultury europejskiej:
1905 rewolucja w Rosji
1914-1918 Wielka Wojna
1918 odzyskanie niepodległości przez wiele państw Europy, totalitaryzmy
Lata 30. Faszyzm, hitleryzm, komunizm
1939-1945 II wojna światowa
podział Europy w Jałcie, żelazna kurtyna, podział na Wschód i Zachód (konsekwencje
odczuwalne we wszystkich sferach kultury, aż do dziś)
1989 rozpad ZSRR
Sztuka XX-wieczna:
Balcerzan uważa, że nie wystawiono jeszcze XX wiekowi metryczki urodzenia. Nie
rozpoczÄ…Å‚ siÄ™ wraz z rokiem 1901. Nie istnieje jednoznaczna odpowiedz
na to, kiedy
rozpoczął się i kiedy zakończył? Czy kończy się wraz z I wojną światową? Istniał wówczas
ogromny rezonans społeczno-historyczny. Miał miejsce ogólny szok psychologiczny
spowodowany wybuchem wojny i rozpadem wielu struktur państwowych oraz społecznych.
W roku 1900 otwarto wystawę światową w Paryżu, która była monumentalna i imponująca,
pokazująca osiągnięcia techniki i nauki. Rok ten pełen był napięć, marksizm, następnie
rozwój komunizmu, bolszewizm, terroryzm (anarchiści). Pojawia się przekonanie o
stabilności świata, rośnie jego globalizacja, kolonializm kwitnie.
Kolejna wystawa miała miejsce w 1913 roku w Belgii. Cywilizacja, kultura stają się
międzynarodowe. Elektryczność staje się symbolem nowoczesności. Kraje połączone są
kolejami. W świadomości Europejczyków wszystko było w jak najlepszym porządku i
zmierzało ku sielance. Aż do momentu, gdy nieoczekiwanie wybucha wojna.
I wojna światowa, wówczas nazywana Wielką Wojną, była znacznie większym szokiem
kulturowym niż dla nas II. Oznaczał ona zachwianie dotychczasowego porządku świata, po
ponad 40 latach spokoju. Pojawia siÄ™ bunt przeciwko rozwojowi techniki (auta, radio, kino,
telegram, elektryczność). Buduje się pierwsze czołgi, masowo używa się karabinu
maszynowego, pojawia siÄ™ maska gazowa. Obawy przed powstaniem broni chemicznej.
Rozwój techniki = katastrofizm
Stracone pokolenie:
3
W literaturze zagranicznej pojawia się idea straconego pokolenia, do którego należeli młodzi,
osiemnasto-, dziewiętnastoletni chłopcy, którzy musieli toczyć walkę w okopach, nie
rozumiejąc do końca, co dzieje się wokół nich i jak do tych wydarzeń powinni się
ustosunkować. Ich młodość przepadła. Utwory zaliczane do  straconego pokolenia :
Ogień: historia oddziału w okopach H. Barbusse 1917, jedna z pierwszych powieści
poświęcona I wojnie światowej, oparta na doświadczeniach wojennych autora
Losy dobrego żołnierza Szwejka czasu wojny światowej J. Haśek 1917, antywojenna
krytyczna humoreska
Trzej żołnierze J. Dos Passos 1920, o wojnie prowadzonej w okopach i losie
walczących żołnierzy
Słońce też wschodzi E. Hemingway 1926, swoisty, pacyfistyczny protest przeciwko
bezsensowności wojny
Pożegnanie z bronią E. Hemingway 1929
Na zachodzie bez zmian E. M. Remarque 1929
Jak podkreśla M. Janion w swoim eseju, I wojna światowa zrodziła ekspresjonistów,
dadaistów, wyżej wymienione powieści. Człowiek musiał uciekać się do nowych form
przedstawiania rzeczywistości, by móc sobie z nią poradzić. W Polsce nie zaistniała wybitna
literatura tego okresu, starająca się opisać czas I wojny światowej oraz jej skutków.
Dwie fazy oswojenia I wojny światowej przez literaturę:
a. Reportażowość, np. Ogień& , zaczyna się od reportażu z frontu po 1915 roku,
poetyka ekstremalnego zbliżenia, dramatyczność, dokumentalność relacji z frontu
b. Szersze spojrzenie, dystans do wydarzeń, ludzkie spojrzenie na wojnę, szersze,
bardziej obiektywne, a nie indywidualne
Dominuje przerażenie wojną, wszelkie wyobrażenia przerosły ludzi, dochodzi do walk
bratobójczych. Świat został zburzony.
4
2. KONIEC BELLE EPOQUE
Pojawiły się próby usprawiedliwiania wojny i szukanie sensu w jej zaistnienie. W 1916 roku
zrodził się plan odbudowy kraju, utrwalenia granic. W latach 1918-1919 zniknęły trzy wielkie
mocarstwa, co wywołało ogromną radość. Odczytano to jako cud historyczny, dający
możliwość odbudowy Polski.
Rok 1914 kończy tzw. belle epogue, czyli piękną epokę, trwającą od zakończenia wojny
francusko-pruskiej w roku 1871 do rozpoczęcia I wojny światowej. Okres rozkwitu i rozwoju
Europy, czas pokoju. Rok 1918 jest jednak dla Polski ważniejszy, ponieważ kraj odradza się,
pojawia się mnóstwo podobnych, nowych państw. Panują nastroje optymistyczne. Zniknęło
poczucie klęski świata.
Przykładowe punkty widzenia:
Punkt wyjścia T. Pająk 1922, esej mówiący o tym, że  zmieniła się skóra świata ,
pojawia się pas graniczny, na którym walczą różne, nowopowstałe nurty, początek
wieku daje dwie dekady
Balcerzan Ä…ð  Ten czas to tekst bez granic (lata 70.). Wiedza o literaturze
najnowszej jest płynna. Wiek XX nie stał się jeszcze, jego zdaniem, historią literatury
Sól ziemi J. Wittlin 1935, metaforyczne ujęcie wojny, przedstawiona jako mit, próba
oswojenia wojny
Dynamika i gwałtowność zmian, a także radość spowodowana zakończeniem wojny
i tworzeniem się nowych narodów, powoduje powstanie wizji i zapowiedzi Nowego Świata,
które nie zmierzają jednak w tym samym kierunku. Epoka ta nie jest jednolita. Jednostka
działa w konkretnym, obranym przez siebie kierunku, w konkretnej grupie artystycznej.
Wsparcie ze strony grup, czasopism, konstruowanie manifestów. Europa zjednoczona jest
w wizji sztuki awangardowej. Kosmopolityzm awangardy. Młodzi twórcy, czując nadejście
nowej epoki, nazywają nową epokę już w momencie jej powstawania, a nie jak dotychczas,
po jej przeminięciu.
Nowatorstwo sztuki:
T. Peiper Ä…ð nowa materia Å›wiata to nowa sztuka, która zarazem ma za zadanie zmieniać
świat zastany w świat nowy. Należy jego zdaniem starać się o lepszą przyszłość, nie
5
oglądając się na przeszłość. Naśladownictwo nie jest pożądane. Nie naśladować, ale tworzyć
nowe. Nowatorstwo sztuki.
Rozwój nauki:
Zmienia się spojrzenie na świat. Zarówno pod wpływem zmian w fizyce, na przykład teorii
względności Einsteina, jak i w wyniku odkryć poczynionych na polu nauk psychologicznych.
Dochodzi do zmiany w pojęciu przestrzeni i czasu. Czas staje się czwartym wymiarem. Świat
ulega dematerializacji. Zmienia się sposób patrzenia na ówczesne czasy, wiek XX staje się
zdematerializowany dzięki nauce. Dodatkowo pojawia się indeterminizm (koncepcja
filozoficzna na gruncie przyrodniczym, która zakłada, że związek między przyczyną
a skutkiem w przyrodzie nie jest ścisły - dopuszcza istnienie przypadku i neguje możliwość
przewidywania zjawisk póz
niejszych na podstawie wcześniejszych, ponieważ te same
przyczyny niekoniecznie mają prowadzić do tych samych skutków) oraz mikrofizyka. Ma to
niewątpliwy wpływ na twórczość kubistów i futurystów.
 Szaleńcy to ludzie, którzy urodzili się z umysłem sprzed kilku epok. Szok wywołany
widokiem dzisiejszego świata wprowadza w szaleństwo.
A.Hutnikiewicz Ä…ð wszystko co dawaÅ‚o poczucie bezpieczeÅ„stwa i stabilnoÅ›ci, ulegÅ‚o
diametralnej zmianie. Po wojnie i radości przyszłe kolejne obawy dotyczące życia
i przyszłości człowieka.
Freud, nastÄ™pnie Adler Ä…ð do koncepcji freudowskiej wprowadziÅ‚ elementy czÅ‚owieczeÅ„stwa
i społeczeństwa. Podświadomość zbiorowa oraz koncepcja psychologii indywidualnej.
Pragnienie dostosowania filozofii do wizji świata. Tworzą się masy.
3. AWANGARDA
Picasso mawiał, że nie szuka, ale znajduje. Jego najbardziej znane dzieło, Panny z Avignon,
namalowane w 1907, miało zostać początkowo zatytułowane  Mój burdel . Wiadomo wszak,
że Picasso namalował na ponad 2-metrowym obrazie prostytutki pracujące nieopodal jego
miejsca zamieszkania. Kobiety wyglądają na obrazie niczym rozbite szkło. Nie są piękne, nie
ujmują swym wyglądem. Twarze pozostają zniekształcone, podobnie ciała, które nie
przyciągają i nie wzbudzają pożądania w żaden możliwy sposób. Zostały im odebrane
atrybuty kobiecości, przekształcone i zamienione w geometryczne kształty. Kubizm w czystej
6
postaci. Zafascynowany był kobiecością, ciałem kobiety, egzotyka ciała. Najważniejsza
jednak była forma. Maluje się tak jak WIEMY, że wygląda świat, a nie jak wygląda
w rzeczywistości.
A przecież Picasso zaczynał on malowanie zupełnie innych obrazów. Pokazuje to jego tak
zwany okres błękitny. Zarówno przyjaciel, jak i rywal malarza  H. Matisse, namalował
obraz Radość życia, na którym króluje już fowizm (bardzo żywej i oderwanej od
rzeczywistości kolorystyce dzieł).
Kubizm miał dwie fazy:
Faza analityczna (martwa natura zostaje wprowadzona w świat geometrycznych
kształtów; analizuje się rzeczywistość, tworzy z niej bryły, inaczej pojmuje
rzeczywistość, perspektywę)
Faza syntetyczna (płaskie położenie, martwa natura, siatka figur, świadome
deformacje dokonane po głębokim namyśle, ogromna wiedza o przedmiotach, próba
przekraczania granic)
Holenderski neoplastycyzm, inaczej nazywany De Stijl, kierunek w sztuce rozwijajÄ…cy siÄ™
w latach 20. XX wieku. Twórcą jest Piet Mondrian, który łączył ze sobą przeciwieństwa,
siły aktywne z bierną, pion z poziomem. Wyróżnia się tutaj dwa kierunki, pion i poziom, trzy
kolory - czerwony, żółty i niebieski oraz czasem trzy inne zestawy niekolorów  czarny,
biały, szary. Charakteryzował się też brakiem ozdobności, wiarą w abstrakcję, odrzuceniem
natury. Najdoskonalsza harmonia oraz obiektywizm sztuki. Brak skojarzeń. Do grupy  Styl ,
założonej dla zwolenników nowej architektury, zrodzonej z ludzkiego życia, należał do niej
T. van Doesburg.
Awangarda: nowatorstwo jest pojęciem synonimicznym, ale synonimem awangardy nie jest.
Odnajdywano siÄ™ w ramach jednego utworu, wobec czegoÅ›. Tworzono nowÄ… gramatykÄ™
sztuki. To skrajna postać nonkonformizmu. W latach 20. oraz 30. był to wąski nurt, próbujący
się przebić. Awangarda to głównie konstrukcjonizm, choć dadaizm i futuryzm podążały
w stronę destrukcji. Język malarstwa przekształcony zostaje w użyteczność. Ten to nie tylko
osiągnięcia, ale głównie dążenie do radykalizmu formalnego. Poszukiwanie nowych form
 walka nurtów w ramach awangardy. Nie była ona jednolita i zgodna.
7
4. AWANGARDYZM
Pojęcie awangardyzmu prowadzone zostało przez Ziomka. Uważał, że każda formacja
artystyczna musi odpowiedzieć sobie na siedem podstawowych pytań, które powinny daną
formację charakteryzować, przeciwstawiać i polemizować wobec poprzedzającej formacji:
1. Główna reguła twórczości: (a1) wyrazisty program, wizja, fundament i realizacja (p2)
wielopoziomowa gra konwencji
2. Rola realizatora programu: (a) poeta-rzemieślnik, realizujący program poprzez wizje
konstruowania dzieła w świecie katastrofizmu i mitu technologii, oryginalność oraz
niepowtarzalność sztuki, kultura masowa, solidarność ruchu, (p) twórcy podkreślają
wyczerpanie tradycyjnych i nowoczesnych idei, mówiąc o końcu człowieka, autora,
wykazując się lękiem przed modernizmem i totalitaryzmami
3. Elementarna kategoria estetyczna: (a) konstrukcja, (p) intertekstualność, kolaż
4. Mit dziejowy i jego realizacja: (a) katastroficzny mit technologicznego rozwoju, (p)
powojenny schyłek wiary w linearny postęp cywilizacji, upadek cywilizacji
5. Stosunek nadawcy i odbiorcy: (a) kultura masowa, nadawca masowy i odbiorca
masowy, pisanie dla zarobku, chęć utrudnienia formy w obliczu kultury masowej
(p) eksperymentalność dzieł, intelektualna gra z odbiorcą, uświadamianie odbiorcy
idei konwencji
6. Stosunek do pokolenia: (a) solidarność ruchowa, (p) różnorodny stosunek
7. Stosunek do cudzego tekstu: (niestety, nie zanotowałam, gdyby ktoś to miał, to może
dopisać i podzielić siÄ™ tym z innymi Jð )
PoczÄ…tek XX wieku:
Silna była nadal ideologia Młodej Polski, szczytowe lata przypadają około roku 1910,
charakteryzowały się dojrzałą liryką, epiką i dramatem. Dojrzały modernizm. Wątki
nowatorskie. Zostaje zapoczątkowany autotematyzm (Gombrowicz, Schulz, Witkacy). Już
w Popiołach Żeromskiego można zauważyć tę tendencję, a zatem w duchu
neoromantycznym, a nie awangardowym. Poprzedzona wydaniem Chłopów (1904-1909) oraz
Wesela (1901).
1
awangarda
2
postmodernizm
8
Ważny rok 1918, zakończenie Wielkiej Wojny (11 listopada jest datą umowną).
Psychologiczna kategoryzacja dziejów, oparta na emocjach społeczeństwa, na odczuciach
wobec Europy. Kończy się heroiczny okres walki w literaturze, na rzecz codzienności.
Zamiast dekadencji pojawia się witalność i żywotność. Odzyskana niepodległość zakończyła
XIX-wieczne cierpiętnictwo, co pozwoliło na zajęcie się codziennością i sprawami
dotyczącymi człowieka. Jednak mimo to XX-lecie przepełnione było obawami o kolejną
wojnÄ™.
Długa niewola wypłukała awangardyzm z tematów narodowościowych i wyzwoleńczych.
Brakowało ochoty na burzenie świata, jak w Niemczech czy Francji. Awangarda uważana
była za wizję jedyną, zawieszoną w próżni. Skupiona na sztuce ludowej. Następnie, gdy
pojawił się Peiper, na sztuce miejskiej, oderwaniu od schematu. Polska miała zrodzić
nowoczesnÄ… sztukÄ™.
T. Peiper: 1925, nic nie było tak ważne wówczas, jak obalenie zaborów, wielkich, starych
monarchii. Europa zbudziła się w nowym świecie demokracji, ale jednocześnie rodzą się
ruchy rewolucyjne. Z jednej strony panuje euforia, z drugiej zaś lęk przed przyszłością.
Potęguje to poczucie rozwój technologii, np. masowa produkcja samochodów Forda, które
były głównie czarne (1908).
5. TEMATY POWOJENNE
Literatura powojenna:
Dotychczas literatura miała charakter zastępczy, obowiązki wobec historii oraz zależność od
wydarzeń. Uwolniła się od tego. Po roku 1918-20 pojawiały się nieliczne nawiązania do
wojny, np. Generał Barcz (1923), która jako jedyna nawiązywała wówczas do wojny i spraw
politycznych lat 30. Była to radość z odzyskanego śmietnika.
Powieści politycznych było wówczas w Polsce niewiele, nawiązywały do sytuacji,
mechanizmów władzy, postaci z życia politycznego, ubierane w inne nazwiska. Powieści
z kluczem. Zwracały uwagę na pierwszy etap walki o władze po uzyskaniu niepodległości,
grę, w której dochodzi do rozpadu sił. Polityka była żywiołem. Świat stał się mikrostrukturą
rzeczywistości historyczno-społeczno-politycznej, odzwierciedlającą makrostrukturę życia.
Można mówić o początkach non-fiction. Przedwiośnie oraz Granica to NIE literatura
stricte polityczna.
9
Przykładowe utwory:
Generał Barcz J. Kadena-Bandrowskiego 1923, tworzenie i umacnianie władzy
w pierwszych miesiącach niepodległego państwa
Mogiła nieznanego żołnierza, A. Strug 1922, pozytywna ocena odzyskania
niepodległości
Pokolenie Marka Åšliwy A. Strug 1925
Powieści polityczno-społeczne lat 1923-35:
Przedwiośnie S. Żeromski 1924
Romans Teresy Hennert Z. Nałkowska 1923
Czarne skrzydła J. Kaden-Bandrowski 1925, konflikty społeczne i polityczne
powojennej Polski
Sztuka powojenna:
Wojna nie sprzyjała sztuce. Po wojnie i po rewolucji w Rosji działalność polskich artystów
przygasa. Pierwsza wystawa miała miejsce dzięki Klubowi Artystycznemu Poznaniu.
Powstaje pismo  Zdrój , ekspresjonistyczne czasopismo na wzór niemieckich pism, ale
dalekie od radykalizmu. W 1917 roku w Krakowie zawiązuje się grupa formistów, pierwszy
rozdział polskiej awangardy artystycznej. Należą do niej bracia Pronaszkowie,
T. Czyżewski, L. Chwistek, jeszcze bez Witkiewicza. Potem odgrywa on ważną rolę.
4 listopada 1917 roku miały miejsce pierwsze wystąpienia formistów.
Rodzi siÄ™ fascynacja sztukÄ… ludowÄ…, rozumianÄ… jako narodowa, pierwotna, prawdziwa.
Zwłaszcza sztuka podhalańska. Traktowanie formy przez ludowość była bowiem próbą
połączenia ekspresjonizmu i kubizmu. Sięganie po tradycyjne nurty sztuki. Nowa
rzeczywistość, chęć stworzenia nowoczesnego stylu narodowego. Katastrofizm natomiast
był, zwłaszcza u Witkacego, skutkiem traumy wojennej i rewolucyjnej.
Sztuka formistów była właśnie czymś pomiędzy tradycyjną formą a nowoczesnością.
Program był odbiciem zachodnich nurtów. Wszystko było literaturą, a malarstwo natomiast
tworzeniem nowych form.
10
Przykładowe dzieła:
Akt formistyczny Z. Pronaszko 1917
Akt z kotem T. Czyżewski 1920
Ich dwoje A. Zamoyski, 1918-1922, rzez
ba
Leon Chwistek: czołowy malarz formistów, filozof, matematyk, teoretyk. Poruszał podobne
co Witkacy, tematy. Twórca koncepcji wielości w rzeczywistości w sztuce. Ujęcie popularne,
sztuka nawiązywała do prymitywizmu, sztuki ludowej, realizmu. Była fizykalna, wrażeniowa,
psychologiczna, powstawała przy pomocy zmysłów (impresjonizm). Rzeczywistość
wyobrażeń, futuryzm, niemal surrealizm, którego przecież jeszcze nie ma. Na pierwszym
miejscu była FORMA.
11
Przełamanie monotonii w architekturze, budowle pełne słońca, krystaliczne, na przykład
Miasto fabryczne 1920 Chwistek. A
amane linie, Å‚uki, urbanizm, dynamika ruchu (jak w Akcie
kobiecym niemalże, krzywe linie. A
ódz
przykładem miasta będącego największym muzeum
nowoczesnej sztuki.
Stanisław Ignacy Witkiewicz: bardziej demoniczny malarz niż Chwistek, o czym świadczy
na przykład obraz Autoportret z roku 1938. Skłonny do ujęć katastroficznych, syn
młodopolskiego malarza i pisarza Stanisława Witkiewicza. Napisał w 1919 roku Nowe formy
malarstwa i wynikające stąd nieporozumienia. Należy do formistów, ale wnosi wiele nowości
i świeżości w twórczość tego nurtu. Forma, ale i wyrażane przez nią uczucie metafizyczne.
Czysta Forma. Elementy jakościowe łączą się u niego w niesamowita całość. Literatura
wyjawia Tajemnicę Istnienia. Był twórca monadyzmu, który mówi o bytach duchowych
niepodlegających czasowi i przestrzeni. Każda monada jest odzwierciedleniem
indywidualizmu i Kosmosu. Koncepcja zapożyczona od G. W. Leibniza. Witkacy
niekoniecznie pragnął, by został zrozumiany w literaturze oraz malarstwie. Przykład Bajka 
fantazja z roku 1922. Sztuka ta jest figuratywna, pełna treści, która doprowadzana jest do
absurdu. Wszystko to w celu uzyskania formy. Jedność w wielości doprowadza do absurdu
właśnie.
12
Ukazywał treść literacką w obrazach, stąd trudność w odczytaniu ich sensu. Witkacy
zostawił w końcu malarstwo, które nie dało mu upragnionego ocalenia i wyzwolenia. Działał
w teatrze, został również pisarzem. Jego najbardziej znane dzieła: 622 upadki Bunga, czyli
Demoniczna kobieta (1911, pierwodruk 1972), Pożegnanie jesieni (1927), Nienasycenie
(1930), dramaty: Matka (1924), Szewcy (1934).
Witkacy był też pierwszym polskim fotografem, eksperymentował z fotografią, szukał także
w niej nowej formy.
Skamandryci:
Nowa epoka najmocniej zaznaczyła się w poezji. Do formacji Skamander, która rozwinęła
się w 1916 roku, należeli tacy poeci jak: Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Jarosław
Iwaszkiewicz, Kazimierz Wierzyński oraz Jan Lechoń. Następnie dołączyła Maria
Pawlikowska-Jasnorzewska, Józef Wittlin, Stanisław Baliński, Kazimiera Iłłakowiczówna.
Wzorem twórczości był Leopold Staff, a także Bolesław Leśmian. Powracano do
symbolizmu. Pisanie dla nowego czytelnika. Rozwijanie własnej, zindywidualizowanej wizji.
Wspólna idea  symbolistów i awangardę łączyła niechęcia do romantyzmu. Odrzucenie
patriotycznej walki o byt. Zamiast kapliczki, powstaje warsztat (Wyrzykowski). Kult
poetyckiej pracy. Wszyscy posiadali niewątpliwy talent. Popularni w latach 20. Wyróżniali
się autoironiczną bezpretensjonalnością, choć nie byli tak awangardowi. Przedstawiali
powojenny pejzaż ulicy wielkomiejskiej. Powstają kabarety, kawiarnie (Kabaret pod
Pikadorem w Warszawie).
13
Najbardziej znana kawiarnia literacka  Mała Ziemiańska na ul. Mazowieckiej w Warszawie.
Śmietanka literacka oraz polityczna. Posiadała swoją hierarchię. Rozmawiano o marksizmie,
Peiperze.
W Warszawie rozwijali się futuryści, w Krakowie natomiast awangarda, z Peiperem na czele.
Dochodziło do gwałtownych dyskusji na temat kierunku zmian artystycznych.
Proces ewolucji w malarstwie doprowadza do kubizmu. Dokonywano porównań na sztuce
P. Cezanne a.
Obraz Et in arcadia ego (I w arkadii jestem, śmierć), bardzo wówczas znany, namalowany
w 1638 roku przez N. Poussina, skomentowany w artykule E. Panofsky ego. Obraz był
uosobieniem doskonałości, złotego środka, kompozycja nieomal doskonała. Obraz ten nie
odzwierciedla natury, nie respektował jej praw.
P. Cezanne uważał, że należy malować tak, jak widzimy rzeczywistość. Odrzucać
dotychczasowe zasady.
C. Monet Wschód słońca 1872, impresjonizm, widoczna prawda natury, w zamgleniu
porannym. Brak kompozycyjności. Podporządkowanie formy wrażeniom. Harmonia,
prostota. Mocne, czyste barwy.
J. Whlistler, Kompozycja w szarości i czerni 1871
van Gogh, wyrażanie emocji poprzez sposób nałożenia farby, a nie kompozycję
P. Gauguin, naśladował sztukę prymitywną, barwa = emocja oraz ułożenie ciała
postaci, zaburzenie kompozycji, uproszczenie formy (Dziewczynki z Thaiti),
malarstwo równowagi, przeciwko impresjonizmowi, bezpośredniość
W. Kandinsky, Akwarela abstrakcyjna 1910, otwiera nurt abstrakcjonizmu
K. Malewicz Czarny kwadrat na białym tle 1915, odciążenie obrazu ze znaczenia, bez
deformacji. Nurt superartyzmu, podstawa abstrakcji geometrycznej. Gra kontrastu.
M. Duchamp: Najbardziej kontrowersyjny artysta w dziedzinie sztuki. PoczÄ…tkowo
postimpresjonistyczny, następnie przeszedł w dadaizm. Zabawa w sztuce i sztuką. Wyraz
buntu. Reakcja na wydarzenia wojenne. Kontynuacja prymitywizmu Gauguina. Zaułek sztuki
i jej filozofii. Ośmieszenie pojęcia dzieła sztuki, poprzez poodnoszenie zwykłych
14
przedmiotów o rangi dzieła sztuki, np. pisuar, instalacje artystyczne, domalowanie wąsów
Mona Lisie. Przedmioty ready made.
Surrealizm:
W Polsce występowały jedynie tendencje surrealistyczne, brak jednak zdeklarowanych
surrealistów. Pojawiał się jednak w poezji A. Wata, a także w wierszu Bal u Salomona
I. Gałczyńskiego. Najbardziej surrealistyczni twórcy epoki. Wat był futurystą. Wszystko to
wynikało z poszukiwania nowych sposobów wyrażania uczuć. Kontynuacja dadaizmu
i niektórych twórców. Surrealiści poruszali świat ludzkiego wnętrza oraz ruchów
społecznych. Walka z nacjonalizmem, zamkniętą rzeczywistością. Rozpoczęte w poezji
1924 roku. Pojawienie się nadrealizmu. Nowe tworzenie rzeczywistości, a nie jej
kopiowanie, np. R. Magritte Usiłowanie niemożliwego 1928. Najbardziej znani surrealiści,
S. Dali i M. Ernst. Poezję tworzyli też: J. Brzękowski, A. Ważyk.
Manifest surrealistyczny 1924: pojawił się w piśmie  Rewolucja surrealistyczna , przewrót
duchowy, wytrącenie z konwencjonalnego sposobu myślenia w poezji i o poezji. Rozwój kina
surrealistycznego - Pies Andaluzyjski, pogranicze jawy i snu. Pojawia siÄ™ leczenie poprzez
hipnozę, wnikanie w ludzką podświadomość. A
amanie konwencji oraz niepasujÄ…cych
elementów. Przekonanie, że te niezwykłe obrazy pochodzą z nas samych.
Ekspresjonizm:
Niemcy, okres powojenny, nurt rozpoczÄ…Å‚ siÄ™ przed wojnÄ… i rozwinÄ…Å‚, uzyskujÄ…c status
międzynarodowego. Po wojnie nabrał dynamizmu. Pełen dramatyzmu. Przyjmowanie emocji
z zewnątrz, przetwarzanie ich i oddawanie w przekształconej formie. Przeżycia stają się
jeszcze bardziej wstrząsające. Bunt ładu i kultury. Chęć przekształcenia budowy świata.
W 1917 roku powstała w Poznaniu grupa poetów ekspresjonistów, mająca z
ródła niemieckie.
W latach 1917-1922 wydawano dwutygodnik  Zdrój , początkowym numerom patronował
Przybyszewski. Do roku 1918 publikował on oraz: W. Berent, J. Kasprowicz, W. Reymont.
Po roku 1918 zaczęli pisywać młodzi artyści z grupy  Bunt , a redakcję przejęli bracia
Hulewiczowie: A. Zamoyski, A. Bederski, J. Hulewicz. Po upadku  Buntu w 1919 dołączyli:
J. Tuwim, J. Iwaszkiewicz, K. Wierzyński. Pisywali też: J. Stur, E. Zegadłowicz, J. Wittlin.
y
ródłem ekspresjonizmu niemieckiego był  Der Sturm 1910. Poznański ekspresjonizm
oddziaływał na Kraków, demonstrowanie brzydoty.
15
Poezję polską tworzył wówczas ekspresjonizm, futuryzm oraz awangarda krakowska.
Ekspresjonizm: siłą sprawczą jest duch, antyformalizm, antynaturalim, antyludyczność.
Deformacja zgodna z emocjÄ…
Futuryzm: siłą sprawczą jest materia, ruch jako grupa poetycka
6. OKR
GI FUTURYZMU POLSKIEGO
Futuryzm warszawski - A. Wat
Futuryzm krakowski  klub Katarynka, S. Młodożeniec, B. Jasieński
Wiersz B. Jasieńskiego But w butonierce swoistym manifestem, gra rytmem i rymem.
Wiersze były manifestami, a manifesty z kolei dziełami sztuki. Próbowano docierać do
czytelników zaskakującymi formami budzącymi ciekawość. Bawiono się czcionką, słowem,
nieortograficznym zapisem. Prowokująca forma i treść, słowa na wolności, wyzwolona od
reguł. Eksperymentalność poetycka. Futuryzacja życia.
Tadeusz Peiper:
W 1931 roku zaprzestał pisania poezji, cierpiał na schizofrenię. Odizolowany pod koniec
życia. Brał udział w tworzeniu awangardy, nazywany  papieżem awangardy , polemizował
z tym nurtem, jednocześnie go rozwijając. Istniał kult miasta, ale nie jako tłum, ale jako grupa
ludzka oddziałująca na kulturę. Kultura masowa. Rozumiał poetę jako rzemieślnika słowa
(poeta faber, odrzucajÄ…cy talentyzm i natchnienie). Poemat to jego zdaniem konstrukcja,
budowla, którą należy umiejętnie zaprojektować. Istniał rygor pięknego zdania, pełnego,
poezja miała kreować wyobraz
nię czytelnika. W ten sposób pomaga i uspokaja. Sztuka
16
kształtuje, a poeta spełnia swe społeczne zadanie kreatora zbiorowej wyobraz
ni. W uścisku
teraz
niejszości.
Piękna forma to idee fixe tworząca piękny umysł. Mówił o tym już w 1922 roku, gdy Polska
próbowała odnalez
ć się w nowej sytuacji. Konstruktywista, który pragnie nowej,
optymistycznej rzeczywistości. Poeta skryty, ukrywał się za swą poezją, za formą wiersza
i skomplikowaną metaforyką. Nowy gatunek poetycki  poemat rozkwitający. Zamknięta
rama wiersza, w której rozkwita treść. Od drobnostki do wielkich, wspaniałych form.
Rozwijający się obraz, np. Naga, Football, Kwiat ulicy. Miasto staje się dziełem sztuki,
tworzy czas, nowe prawa estetyczne. Peiper dostrzega piękno miasta. Podobnie jak J. Tuwim
w wierszu Wiosna.
Le Corbusier: po raz pierwszy użył pojęcia  maszyny do mieszkania . Najwybitniejszy
architekt, zmienił pojęcie budownictwa. Wszystkie zmiany tutaj sygnalizowane, Einstein,
rozwój nauki, doprowadziły do zmiany myślenia nad czasem, przestrzenią, wprowadzają
dynamikę, ruch, nie tylko w obręb sztuki, ale także użytkowych dziedzin życia. Architektura
zmieniła się diametralnie. Le Corbusier propagował syntezę obiektywizmu
i indywidualizmu. Inspirowano się osiągnięciami techniki (metal, szkło beton). Redukowanie
człowieka do pewnych funkcji. Dostosowywanie architektury do miary człowieka.
Wyrazistość nowych kształtów. Geometryzacja rzeczywistości. Kubista i poeta zarazem.
Od 1935 roku znakiem nowoczesności, do lat 80. i 90. stały się czyste formy, figury
geometryczne, tak zwane art déco. Uzależnienie od kubizmu, aż do przeÅ‚omu
postmodernistycznego. Funkcjonalizm w architekturze modernistycznej.
 Zwrotnica :
Czasopismo symbolizujÄ…ce nowe fazy sztuki i architektury, wydawane przez AwangardÄ™
KrakowskÄ… z T. Peiperem na czele, w latach 1922-1923 oraz 1926-1927. Pisywali w niej
futuryści i formiści, m.in. L. Chwistek, S. Młodożeniec, T. Czyżewski, B. Jasieński, A. Stern,
A. Wat. Posiadała dążenia awangardowe, futurystyczne. Chciano zbudować i stworzyć coś
nowego. Oponowano za konstruktywizmem, w ten sposób budowano zdania. Nowe usta,
manifest Peipera.
17
 Linia :
Pismo literackie ukazujące się w latach 1931-1933, było próbą zastąpienia  Zwrotnicy przez
J. Kurka oraz J. Przybosia. Publikowali: C. Miłosz, M. Czuchnowski, J. Zagórski, T. Bujnicki
Szlifowano wizję Peipera, w której forma stawała się treścią, a treść formą.
Władysław Strzemiński: opublikował w roku 1922 w  Zwrotnicy artykuł dotyczący
literatury rosyjskiej oraz sztuki awangardowej. Był asystentem Malewicza. Znalazł się
w czołówce rosyjskiej awangardy. Trzymał się jego idei dotyczącej geometrii, w sztuce
uwidaczniał się wpływ konstruktywizmu. Pracował nad własną teorią, którą nazwał
unizmem. Należał do grupy  Blok (warszawskie awangardowe ugrupowanie artystyczne)
oraz  Praesens (ugrupowanie architektów i plastyków pragnących zerwać z tradycyjnymi
formami), które działały przeciwko indywidualizmowi oraz subiektywizmowi.
Unizm:
Skonstruowany w 1927 roku w stosunku do malarstwa, potem rozszerzony o architekturÄ™
i rzez
bę. Opierał prawa malarskie o podstawowe prawa optyki. Jedność dzieła pozbawiona
kontrastów. Eliminuje dynamikę, iluzję przestrzeni, liczne barwy. Prowadzi to do
monochromatycznej wizji sztuki. Jedyną ważną cechą była różnorodność faktury
o wypukłych kształtach. Miały przyciągać wzrok. Teoria jedności dzieła sztuki z miejscem,
w którym powstaje. Rama stanowi istotny dodatek do obrazu.
Bauhaus  Niemiecka Szkoła Artystyczna, dyrektorem był Walter Gropius. Uczelnia
rzemieślniczo-artystyczna powstała z połączenia Akademii Sztuk Pięknych i Szkoły Rzemiosł
Artystycznych w 1919 r. Budynki w Weimarze oraz w Dessau-Roßlau zostaÅ‚y w roku 1996
włączone do listy dziedzictwa UNESCO. Sztuka i technika stały się sobie bliskie i mogą się
uzupełniać. Ideą była wspólna praca, nauka i twórczość. Spójny styl w architekturze
i designie. Profesorów łączył nie program, ale  talentyzm .
W architekturze użytkowej pojawia się tanie budownictwo mieszkaniowe. Idea  maszyny do
mieszkania . Wypełnianie luk i pustek po wojnie. Powstają pierwsze osiedla mieszkaniowe.
Równolegle, obok szeregowców powstają wieżowce. Przykład: ul. Piękna w Szczecinie.
18
Komunizm i faszyzm zniszczyły awangardę.
7. DWIE TENDENCJE LITERACKIE LAT 20. I 30.
Przedwiośnie jako powieść aktualna:
Powieść Żeromskiego wydana w 1924 pełna była wówczas ezopowego języka, ale istnieje
w niej współczesny problem. Zawarty w niej został osobisty problem pisarza, dezintegracja
polskiej rzeczywistości. Toczyła się w niej dyskusja ideowa - radykalizm, komunizm,
złudzenie szklanych domów. Powieść polifoniczna, wielość poglądów.
1926 przewrót majowy dokonany przez J. Piłsudskiego i jego zwolenników, przeciwko
 sejmokracji , wojsko przeciwko władzy. Przekształcony w zamach stanu. Zginęło ok. 370
osób. Piłsudski zrezygnował z prezydentury , uważając tę pozycję za zbyt niską. Został
ministrem do spraw zbrojnych. Prezydenci przed wojnÄ…: Narutowicz, Wojciechowski,
Mościcki. Rządy sanacyjne, ograniczające demokrację w Polsce. 1932  kryzys gospodarczy,
największy w historii świata.
19
Przełom lat 30. - czas nowych tendencji literackich (odmiennych o nurtu lat 20.):
Lata 20. Lata 30.
üð indywidualizm üð zaangażowanie spoÅ‚eczne
üð eksperyment poetycki üð tendencje klasycystyczne
üð progresjonizm üð katastrofizm
üð sensualizm üð metafizyczność
üð czas historyczny (tu i teraz) üð czas mityczny (mit pocz.-koÅ„ca)
üð cywilizacja üð natura
üð pejzaż miasta üð pejzaż wsi
üð racjonalizm, konstruktywizm üð irracjonalizm
I awangarda, Peipera II awangarda, Miłosz, Czechowicz
8. LATA 30.  ZMIANY W PROZIE
Po roku 1930 pojawiają się ważne czynniki decydujące o kształcie prozy oraz nowa fala
debiutantów. Gwałtowny zwrot. Pojawia się nowy mit podążania za prozą zachodnią,
zwłaszcza psychologiczną, np. Proust, Dostojewski, Hemingway. Rozwój polskiej prozy
psychologicznej. Koniec lat 30.  powrót do realizmu w prozie, problemów społecznych,
dramatów codzienności, problemu autentyczności.
Proza lat 30.:
MÅ‚ode pokolenie:
1.  spóz
niony debiut
H. Boguszewska, Całe życie Sabiny 1934
P. Gojawiczyńska, Dziewczęta z Nowolipek 1935, Rajska jabłoń 1937
Schulz, Opowiadania (nie należy do realizmu psychologicznego!)
20
2. młode pokolenie średnie, urodzone ok. 1900-1905 roku
L. Kruczkowski, Kordian i cham 1932
W. Gombrowicz, Pamiętnik z okresu dojrzewania 1933 (nie należy do realizmu
psychologicznego!)
M. Choromański, Zazdrość i medycyna 1932 (zjawisko izolowania, konfliktu emocji,
jako zjawisko fenomenu, fenomenologia, podporzÄ…dkowanie uczuciu)
Z. Kuncewiczowa, Cudzoziemka 1935
T. Breza, Adam Grywałd 1936
3. najmłodsi debiutanci, zwani pokoleniem 1910 (pisali w czasach okupacji)
Z. Uniłowski, Wspólny pokój 1932
J. Andrzejewski, A
ad serca 1938
S. Otwinowski, Życie trwa cztery dni 1936, Czas nieludzki 1945
A. Rudnicki (Hirschhorn), Szczury 1932 (pierwszy pisze o ofiarach, katach, biernym
motłochu, pogromie Żydów), Niekochana 1937 (fenomen samotności)
Pojawiają się nowi bohaterowie (na przykład zbiorowy, jak bierny motłoch w Szczurach),
nowe techniki pisarskie (psychologizm) oraz mnogość ujęć problemów psychologicznych.
Nurt prozy realizmu psychologicznego:
Realizm psychologiczny był połączeniem powieści środowiskowej z rzeczywistością ulicy,
najczęściej warszawskiej. Przykład stanowi powieść Dziewczęta z Nowolipek oraz jej
kontynuacja  Rajska jabłoń. Pojawia się bohater zbiorowy w kryzysowej dla społeczeństwa
sytuacji, a dokładniej dojrzewające dziewczęta. Ciemność sytuacji, autobiografizm.
Psychologizm: analiza psychologiczna, uwikłanie w środowisko  determinizm kulturowy.
Problem dokonywania mikroanalizy najnowszej psychologii. Przydatne okazujÄ… siÄ™ tezy
psychoanalizy Freuda. Autoanaliza psychiki snów jako mechanizm docierania do psychiki
człowieka. Obok freudowskich, pojawiają się też koncepcje Adlera, a mianowicie koncepcja
małowartościowości (proza Brezy, Nałkowskiej).
21
Poruszane koncepcje:
psychologia intuicyjna
behawioryzm
psychoanaliza (Cudzoziemka)
problemy socjologiczne i środowiskowe
psychologizm potoczny (Dziewczęta z Nowolipek)
proustowska przeszłość, koncepcje czasu i wspomnień (W poszukiwaniu straconego
czasu)
Optymizm poznawczy: chęć przenikania ludzkich osobowości u autorów ówczesnych
powieści. Problem rozwoju tej nauki i pytań, które się wobec tego rodzą. Ale poznawalność
ludzkiej natury pozostaje kuszÄ…ca.
Psychoanaliza pamięci: Panny z Wilka Iwaszkiewicza czy Całe życie Sabiny Boguszewskiej
skupiajÄ… siÄ™ na wspomnieniach i ich skutkach, w Cudzoziemce natomiast ma miejsce
rekonstrukcja przeszłości.
Narracja: w realizmie psychologicznym nie powinien pojawiać się narrator dominujący, ale
narracja personalna (trzecioosobowa) lub pamiętnikarska (piewszoosobowa), jak na
przykład w Dolinie Issy Miłosza, autobiografizm. Narracja auktorialna nie zanika jednak
zupełnie. Pojawiają się różne style narracji. Stopień znajomości psychologii był bowiem
niewielki.
Nurt analityczny (w ramach nurtu realizmu psychologicznego):
Z. Nałkowska
Niedobra miłość 1928 (determinacja losu poprzez stereotyp kulturowy, ciężar roli
społecznej, poszukiwanie nowej formy, katastrofizm),
Granica 1935 (problem osobowości w uwikłaniu społeczno-politycznym, podświadomy
instynkt śmierci, freudyzm, fatalizm wobec losu ludzkiego),
Niecierpliwi 1939 (fazy kobiecości, najbardziej psychologiczna powieść)
22
 M. Kuncewiczowa
Przymierze z dzieckiem 1927 (trud macierzyństwa i spojrzenie kobiece, zupełnie
odmienne od męskiego pojęcia błogosławionego stanu ciąży, psychiczne dojrzewanie do
pełnienia określonych ról społecznych),
Cudzoziemka 1935 (poszerzanie psychologizmu, bohaterka psychicznie wyobcowana,
alienacja społeczna, erotyczna, psychiczna, ostatni dzień życia kobiety; eksperyment,
podrażnienie tradycyjnej formy prozy, laboratorium psychoanalityczne, podświadomość)
H. Boguszewska
Całe życie Sabiny 1934 (przedstawienie wszystkich pełnionych przez kobietę ról, ich
diametralne zmiany i próby dostosowania się do nich)
Poruszały w swoich powieściach problem biologizmu, deterministycznej koncepcji
człowieka, kobiecości, kulturowego aspektu egzystencji.
Czas: główny czynnik kompozycyjny powieści, a nie jak zwykle przestrzeń. W prozie
psychologicznej czas jest głównym elementem, to on kształtuje psychikę człowieka.
Występuje czas obiektywny, teraz
niejszy narratora; subiektywny czas wspomnień, który nie
ma charakteru linearnego, decyduje o akcji utworu; mechanizmy skojarzeń i wspomnień,
meandry pamięci (Proust); a także wizja świata = świadomości bohatera. Bohater dąży do
samopoznania dzięki przeszłości. Jest on jednak przede wszystkim rozbity emocjonalnie,
rozdarty, rozsypany, analiza ta nie daje skutku, a jedynie pogrąża bohatera.
Jarosław Iwaszkiewicz: tworzy w dojrzałym realizmie. Potrafił włączyć się w nurt
psychologiczny. Przykład: Panny z Wilka oraz Brzezina 1932. Nie naśladuje on, ale tworzy
inny typ psychiki ludzkiej. Brakuje drobiazgowości, a występuje zmysłowe doświadczenie
człowieka w kontakcie z innymi ludz
mi, miejscami, naturÄ…, wspomnieniem. Rodzi siÄ™
egzystencjonalizm oraz uniwersalizm. Pierwszym egzystencjonalistą był jednak
Gombrowicz.
Problem z odczytaniem charakteru społeczeństwa i jego nastrojów, był równocześnie
problemem w odbiorze dzieł realizmu psychologicznego.
23