3. KULTURA A CYWILIZACJA
ZJAZD III/IV
V. DYMIROVO, E. B. TYLOR, J. MARITAIN, R. MCIVER, P. BAGBY, F. GUIZOT,
18.10.2009
O. SPENGLER, A. J. TOYNBEE 25.10.2009
Antropologia jest nauką o człowieku, ale rozwinięcie jej aspektów w każdym z działów antropolo-
gii jest inne. Jednym z takich aspektów jest aspekt kulturowy. Kultura to słowo-klucz.
Kultura jako kategoria i społeczna rzeczywistość jest pewną specyficznie ludzką cechą i umożliwia
odróżnienie antropologii od innych nauk społecznych  antropologia koncentruje się na społe-
czeństwach obcych, dalekich, egzotycznych.
Istnieją dwa główne nurty badań kultur:
żð badanie innych kultur  poza EuropÄ… lub poza spoÅ‚eczeÅ„stwem wÅ‚asnym badacza;
żð badanie odmiennoÅ›ci Å›wiata lokalnego, czyli kultury ludowej/chÅ‚opskiej (ludoznawstwo,
etnologia).
Powody koncentracji antropologii na kulturach pierwotnych, przedpiśmiennych:
·ð niewielki obszar badawczy  jednostki stanowiÄ… maÅ‚e, samowystarczalne wspólnoty żyjÄ…ce
na niewielkiej przestrzeni (wygoda badań);
·ð różnorodność kultur skupionych na niewielkim terytorium (np. Nowa Gwinea);
·ð przejrzysta organizacja kultur;
·ð obecność zjawisk niespotykanych w obrÄ™bie cywilizacji zachodniej (np. Eskimosi majÄ… spe-
cyficzny sposób rozumienia gościnności);
·ð autentyczność i zróżnicowanie instytucjonalne kultur  wynika z izolacji, ekspansja i
wpływ kultury zachodniej powoduje zanikanie tej autentyczności.
Antropologia zdobyła pozycję akademicką w roku 1884, kiedy Edward Burnett Tylor objął kie-
rownictwo nad Zakładem Antropologii Społecznej na Uniwersytecie w Oxfordzie.
Pojęcie  kultury wywodzi się z obszaru rolnictwa (kultura agri  kultura roli, zastąpione póz
niej
przez kultura animi  kultura ducha).
Pojęcie  cywilizacji zrodziło się z kategorii administracyjnych (civilis  społeczny, obywatelski;
civitas  miasto).
Refleksja nad wypracowaniem pojęć kultura i cywilizacja:
żð Victor Dymirovo  w XVIII wieku po raz pierwszy posÅ‚użyÅ‚ siÄ™ terminem  cywilizacji ,
którego używał jako rzeczownika odczasownikowego pochodzącego od wyrazu  oby cza-
ić . Cywilizacja miała oznaczać pewien kierunek postępu ludzkości, odnosiła się do wzorca
postępu społecznego i technologicznego, oznaczała postęp, oświecenie. W tym kontekście
na drugim biegunie znajduje się termin  barbarzyństwo .
żð Edward Burnett Tylor  autor pierwszej antropologicznej definicji kultury. PojmowaÅ‚ kul-
turę jako cywilizację  jest ona całością, która obejmuje wierzenia, sztukę, prawo, moral-
ANTROPOLOGIA  WYKLADY
1
3. KULTURA A CYWILIZACJA
ZJAZD III/IV
V. DYMIROVO, E. B. TYLOR, J. MARITAIN, R. MCIVER, P. BAGBY, F. GUIZOT,
18.10.2009
O. SPENGLER, A. J. TOYNBEE 25.10.2009
ność, etc. Zwracał uwagę na wyliczający charakter kultury. Zakładał, że między kulturą a
cywilizacją nie istnieje żadna różnica.
żð Jean Maritain  w dziele Religia i kultura z 1937 roku uznaÅ‚, że kultura ma szerszy zakres i
odnosi się do życia rozumnego i moralnego, zaś cywilizacja do życia politycznego i organi-
zacyjnego.
żð Robert McIver  w roku 1937 zwróciÅ‚ uwagÄ™ na to, że cywilizacja jest domenÄ…, dziedzinÄ…
realizowania wartości uniwersalnych, instrumentalnych i zobiektywizowanych, traktowa-
nych jako środki do osiągania konkretnych celów, zaś kultura to przestrzeń autoteliczna,
która obejmuje działania istotne dla samych kultur. Konsekwencją tego podejścia jest wy-
różnienie kultury symbolicznej (sztuka, wiedza, religia, zabawa).
żð Philip Bagby  napisaÅ‚ w 1958 roku książkÄ™ Kultura i historia, byÅ‚ najbliżej pierwotnego
znaczenia obu terminów. Zaproponował, aby termin  cywilizacja używać w odniesieniu
do miasta, a terminu  kultura do wsi. Cywilizacja określa pewien wyższy typ kultury.
Termin  cywilizacja byłby sprowadzony do ogółu dóbr materialnych, a kultura wiązałaby
się z duchową twórczością człowieka, z zespołem osiągnięć niematerialnych. Cywilizacja to
wielkie społeczności, które posiadają wspólne, charakterystyczne cechy i jest to najogólniej-
sza forma życia zbiorowego  to pewien zestaw kultur, które charakteryzuje wspólnota lo-
su.
żð François Guizot  w poÅ‚owie XVIII wieku zakoÅ„czyÅ‚ refleksjÄ™ nad wypracowaniem teorii.
Cywilizacja jest to kategoria tożsama z postępem, który ma dwa wymiary:
·ð spoÅ‚eczny  wiąże siÄ™ z rozważaniem postÄ™pu jako poprawy warunków życia, po-
ziomu umieralności, długości życia (kraj dominujący: Anglia);
·ð intelektualny  ewolucja intelektualna  nastawienie na wiedzÄ™ i moralna  przy-
rost dobra w życiu człowieka (kraj dominujący: Niemcy).
Guizot twierdził, że we Francji obie wersje postępu są realizowane.
Wg niego postęp cywilizacyjny dokonuje się nie tylko w wymiarze społecznym i in-
telektualnym, ale również na różnych poziomach kultury, np. narodowym, ponad-
narodowym.
żð Oswald Spengler  postrzegaÅ‚ problem cywilizacji i kultury przez pryzmat losu wartoÅ›ci
duchowych. Zwracał uwagę na intuicję  nienaukową metodę badania rzeczywistości.
Uważał, że nie ma ludzkości, czy cywilizacji, są za to kultury  ograniczone, niezależne,
niepowiązane ze sobą całości, które wyposażone są w unikalne cechy. Zadaniem badacza
jest wydobywanie tych cech/różnic.
Spengler wskazał osiem wielkich kultur, które wyróżnił w dziejach:
·ð babiloÅ„ska,
·ð egipska,
·ð
ANTROPOLOGIA  WYKLADY
2
3. KULTURA A CYWILIZACJA
ZJAZD III/IV
V. DYMIROVO, E. B. TYLOR, J. MARITAIN, R. MCIVER, P. BAGBY, F. GUIZOT,
18.10.2009
O. SPENGLER, A. J. TOYNBEE 25.10.2009
·ð chiÅ„ska,
·ð hinduska,
·ð meksykaÅ„ska,
·ð antyczna,
·ð zachodnioeuropejska,
·ð rosyjska.
Spengler założył, że kultury są organizmami, pewnymi całościami, które są wewnętrznie
zintegrowane  każdy element związany jest ze wszystkimi innymi. Kultury, podobnie jak
organizmy, przechodzą analogiczny cykl życia od narodzin do śmierci, śmierć kultury jest
nieuchronna. Kultury są organizmami mistycznymi  stają się zrozumiałe, dzięki ożywiają-
cemu je duchowi.
Cykl życiowy kultury wg Spenglera:
ªð narodziny  moment, w którym duch ożywia kulturÄ™, rodzaj duchowego tchnienia
w rzeczywistość;
ªð rozkwit  realizacja ducha kultury (np. kultura grecka zostaÅ‚a ożywiona i rozkwitÅ‚a
dzięki duchowi apolińskiemu), kultura taka charakteryzuje się twórczą werwą,
płodną wiosną;
ªð Å›mierć  schyÅ‚ek kultury, czyli jej przejÅ›cie, degeneracja w cywilizacjÄ™, która po-
zbawia ją ożywiającego ducha.
Cywilizacja to kultura, która utraciła duszę, miejsce duszy zajmuje intelekt, miejsce ludu 
masa, miejsce ojczyzny  kosmopolityzm, miejsce serca  pieniądz, miejsce państwa - spo-
łeczeństwo, miejsce wsi  miasto. Cywilizacja wg Spenglera to kultura wielkich metropolii,
które zabijają cnoty i prowadzą do upadku prowincji.
żð Arnold Joseph Toynbee  wyszedÅ‚ od zdefiniowania pojÄ™cia  cywilizacji  jest to naj-
mniejsza, samotłumacząca się jednostka badań historycznych, każdy kraj jest częścią cywi-
lizacji.
Toynbee wprowadził mapę kulturalną świata  wyznaczył ponad 20 cywilizacji, z których
większość zakończyła swój żywot i zostało ich 5:
·ð zachodnia,
·ð prawosÅ‚awna,
·ð muzuÅ‚maÅ„ska,
·ð hinduska,
·ð dalekowschodnia.
Kluczem tego podziału była dla Toynbee go religia  o różnicach między cywilizacjami de-
cydujÄ… czynniki duchowe.
ANTROPOLOGIA  WYKLADY
3
3. KULTURA A CYWILIZACJA
ZJAZD III/IV
V. DYMIROVO, E. B. TYLOR, J. MARITAIN, R. MCIVER, P. BAGBY, F. GUIZOT,
18.10.2009
O. SPENGLER, A. J. TOYNBEE 25.10.2009
Mówiąc o relacjach wzajemnych między cywilizacjami Toynbee (w odróżnieniu od Spen-
glera) twierdził, że cywilizacja nie jest samotną wyspą, lecz spotyka się z innymi, łączy z
nimi, tworzy hybrydy, wpływa na inne cywilizacje.
Cywilizacja w koncepcji Toynbee go jest procesem, natomiast kultura jest stanem, struktu-
rą. Proces rozwoju jest dla cywilizacji procesem naturalnym, a każda forma stagnacji ozna-
cza dla niej śmierć. Kultura to cywilizacja w stanie stagnacji. Dynamiczny charakter cywili-
zacji decyduje o jej początku, rozwoju i śmierci.
Trójfazowy schemat rozwoju cywilizacji wg Toynbee go:
·ð narodziny  wiążą siÄ™ z mechanizmem zw. challenge and response (wyzwanie i od-
powiedz
)  cywilizacja powołuje się do życia, gdy ma do pokonania naturalną lub
historyczną przeszkodę. Dzięki wynalazczości jednostki mogą odpowiadać na wy-
zwanie. Muszą więc pojawić się twórcze jednostki, które będą na te wyzwania od-
powiadać;
·ð rozwój  nastÄ™puje kiedy cywilizacja jest ożywiana przez twórcze jednostki. Cywi-
lizacja wymaga przywództwa, elity, władzy  chodzi tu o przywództwo duchowe,
religijne (ważne postacie cywilizacji: Jezus, Budda, Mahomet). Na dynamikę wpły-
wa stosunek między elitą i nietwórczą większością, która ma wybór: posłusznie
wykonywać zalecenia elity lub stawić jej opór. Gdy załamuje się ta relacja dochodzi
do schyłku cywilizacji;
·ð Å›mierć  proces dÅ‚ugotrwaÅ‚y.
Śmierć cywilizacji rzymskiej:
~ð pojawiajÄ… siÄ™ zamieszki,
~ð utworzenie paÅ„stwa uniwersalnego,
~ð pojawia siÄ™ koÅ›ciół,
~ð pojawiajÄ… siÄ™ barbarzyÅ„cy, masa, która nie chce siÄ™ podporzÄ…dkować.
Długie trwanie cywilizacji  trwanie związane z mentalnością cywilizacji, którą zmienić
jest bardzo trudno, a wynika z charyzmatycznego charakteru przywódców duchowych.
ANTROPOLOGIA  WYKLADY
4