401
CZWARTA EDYCJA KONFERENCJI
ŻYDZI I JUDAIZM
WE WSPÓA
CZESNYCH BADANIACH
KRAKÓW 6-7 LUTEGO 2007
PROGRAM I STRESZCZENIA REFERATÓW
opracował
KRZYSZTOF PILARCZYK
402
Idea organizacji cyklicznej konferencji  Żydzi i judaizm we współ-
czesnych badaniach powstała w 1994 roku. Dotychczas odbyły się trzy
jej edycje w 1995, 1998 i 2002 roku w Krakowie, z których materiały zosta-
ły opublikowane w trzech tomach. Głównym organizatorem zaplanowanej
na 6 i 7 lutego 2007 roku IV edycji konferencji jest założone w 1996 roku
Polskie Towarzystwo Studiów Żydowskich, a jej celem - dalsza integra-
cja środowiska polskich badaczy tematyki żydowskiej i upowszechnianie
najnowszych osiągnięć naukowych z zakresu szeroko pojętej judaistyki.
Współogranizatorami obecnej konferencji są Polska Akademia Umiejęt-
ności i Instytut Religioznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zgłoszone
i przyjęte referaty pogrupowane zostały w siedem sekcji:
1. starożytność,
2. średniowiecze i czasy nowożytne,
3. XIX i XX wiek do 1939 roku,
4. zagłada Żydów,
5. Żydzi w Polsce i świecie po 1945 roku,
6. języki i literatura,
7. myśl religijna i świecka.
One to wyznaczają zakres tematyki wystąpień konferencyjnych.
W związku ze zbiegającą się setną rocznicą urodzin Abrahama Joszuy He-
schela (Warszawa 1907  Nowy Jork 1972), wybitnego fi lozofa i teologa
żydowskiego rodem z Polski, zorganizowano inauguracyjną sesję plenar-
ną jemu poświęconą.
Konferencja będzie też okazją do zacieśnienia instytucjonalnych
i osobistych kontaktów pomiędzy polskimi uczonymi i gośćmi z zagranicy
oraz stanowić będzie forum wymiany myśli i dyskusji.
Mamy nadzieję, że konferencja spełni stawiane jej cele, a trwałym jej
śladem będzie wydany kolejny tom prac z zakresu judaistyki.
Komitet Programowo-Organizacyjny
KONFERENCJA ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓA
CZESNYCH BADANIACH
403
KRAKÓW 6-7 LUTEGO 2007
P r o g r a m k o n f e r e n c j i
6 LUTEGO 2007 (WTOREK)
9.00-9.45 recepcja, herbata, kawa
SESJA I INAUGURACYJNA (plenarna)
9.45-11.45 (duża aula)
Krzysztof Pilarczyk, prezes Polskiego Towarzystwa Studiów Żydowskich
Przywitanie uczestników konferencji
Jerzy Wyrozumski, sekretarz generalny Polskiej Akademii Umiejętności
Otwarcie konferencji
przewodniczący sesji: prof. dr hab. Jerzy Tomaszewski
ks. Waldemar Szczerbiński
Biegunowość jako klucz do rozumienia myśli A.J. Heschela
Jerzy Ochmann
Potrzeba jako wizerunek bytu w filozofii A.J. Heschela
Bernard Vaisbrot
Szczególny rodzaj poezji jidyszowej: Ł�ÓŁ� .��ą�� : �Ł��� Ż� Ł�Ó (Niewyrażalne
imię Boga : człowiek)  poematy w jidysz A.J. Heschela w tłumaczeniu M.M.
Leifmana (w jidysz)
Kazimierz Bocian (wydawca)
Albert Gorzkowski (tłumacz)
O polskim tłumaczeniu książki God in Search of Man (Bóg szukający człowieka)
A.J. Heschela
przerwa  11.45-12.15 (herbata, kawa)
SESJA II (równoległa)
12.15-14.00 (mała aula)
przewodniczący: dr Przemysław Nowogórski
A
ukasz Niesiołowski-Span�
Izrael i Juda  obce wpływy czy wewnętrzna ewolucja? Kilka uwag
historiograficznych
ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓA
CZESNYCH BADANIACH
IV
Andrzej Mrozek
Deuteronomistyczne korzenie wczesnego judaizmu
Wojciech Bejda
Herod jako tyran : problemy małżeńskie żydowskiego władcy w narracji Mikołaja
z Damaszku / Józefa
Daria Szymańska-Kuta
Religijne aspekty interpretacji alegorycznej Filona Aleksandryjskiego
SESJA III (równoległa)
12.15-14.00 (duża aula)
przewodniczący: prof. dr hab. Tomasz Gąsowski
Hanna Kozińska-Witt
Radni żydowscy w samorządach gmin wielkomiejskich II Rzeczypospolitej:
Kraków i Poznań
Artur Patek
Imigracja typu B (alija bet) do Palestyny przed II wojną światową
Agnieszka Oleszak
Mit Sary Szenirer w ortodoksyjnej historiografii
Grzegorz Zackiewicz
Polscy syndykaliści wobec problematyki żydowskiej w latach 1918-1939
SESJA IV (równoległa)
12.15-14.00 (sala wykładowa)
przewodniczący: prof. dr hab. Daniel Grinberg
Marcin Wodziński
Reforma a wykluczenie : polskie wizje reformy ludności żydowskiej
Sebastian Piątkowski
Rola kapitałów i inwestycji żydowskich w funkcjonowaniu prywatnych dóbr
ziemskich województwa sandomierskiego w pierwszej połowie XIX wieku
Jacek Walicki
Dozory Bóżnicze w Królestwie Polskim (1821-1914)
Zbigniew Baran
Rudolf Maria Holzapfel  w kręgu judaizmu i kultury uniwersalnej
przerwa obiadowa, 14.00-15.15
KRAKÓW 6-7 II 2007
V
SESJA V (równoległa)
15.15-17.15 (mała aula)
przewodniczący: dr hab. Roman Marcinkowski
Gideon Kouts
Stereotypy Aszkenazyjczyka i Sefardyjczyka w XIX-wiecznej Palestynie
(po hebrajsku)
Ephraim Riveline
Wpływ  dialogizmu Martina Bubera na poezję hebrajską : przypadek Zelda
(po hebrajsku)
Marek Piela
Konstrukcja ���� �Ł� wyrażająca czynność ciągłą i czynność powtarzającą się
we współczesnej hebrajszczyz
nie literackiej (po hebrajsku)
SESJA VI (równoległa)
15.15-17.15 (duża aula)
przewodniczący: prof. dr hab. Jan Drabina
Ewa Kocój
Rola tekstów i sztuki chrześcijańskiej w ukształtowaniu negatywnego stereotypu
Żydów na terenach bizantyńsko-słowiańskich
J�rgen Heyde
Komunikacja między elitami żydowskimi a chrześcijańskimi na Rusi Czerwonej
w XIV i XV wieku
Jarosław Kuczer
Czynniki warunkujące egzystencję społeczności żydowskiej księstwa głogowskie-
go w epoce habsburskiej (1526-1741)
Andrzej Trzciński
Pińczowskie graffiti synagogalne
SESJA VII (równoległa)
15.15-17.15 (sala wykładowa)
przewodniczący: prof. dr hab. Marcin Wodziński
Eugenia Prokop-Janiec
 Jedność  projekt integracjonistyczny w epoce  nowoczesnej żydowskiej
rewolucji
Joanna Lisek
Dyskurs feministyczny w kobiecej prasie jidysz
Małgorzata Domagalska
Kreacje bohaterów żydowskich w antysemickiej prozie na łamach  Roli
ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓA
CZESNYCH BADANIACH
VI
7 LUTEGO 2007 (ŚRODA)
SESJA VIII (równoległa)
9.30-11.30 (mała aula)
przewodniczący: prof. dr hab. Czesław Brzoza
Andrzej Pukszto
Żydzi na Litwie w okresie przemian lat 1915-1920 : charakterystyka inicjatyw
politycznych i kulturalno-oświatowych
Konrad Zieliński
Od bojkotu do pogromu? : o zajściach antysemickich w Królestwie Polskim
jesienią 1918 roku
Andrei Zamoiski
Transformation of shtetlekh of Soviet Belarus (1920-1939) in historiography
Jerzy Tomaszewski
Żydzi polscy w Lipsku 1928-1938
SESJA IX (równoległa)
9.30-11.30 (duża aula)
przewodniczący: prof. dr hab. Jan Lewandowski
Janusz Spyra
Ruch syjonistyczny na Morawach i Śląsku Austriackim (przed 1918 r.)
Artur Markowski
Sojusz biedy i ciemnoty, czyli rzecz o problemach społecznych robotników
żydowskich na Białostocczyz
nie na przełomie XIX i XX wieku
Jan Główka
Działalność gospodarcza Dawida Chajmana przykładem losów przemysłowca
kieleckiego na przełomie XIX i XX wieku
Piotr Bartkowiak
Żydowskie fundacje w Grodzisku Wielkopolskim na przykładzie fundacji rodzinny
Mosse
SESJA X (równoległa)
9.30-11.30 (sala wykładowa)
przewodnicząca: dr Eleonora Bergman
Adam Kopciowski
Zajścia antyżydowskie na Lubelszczyz
nie w latach 1944-1946
Martyna Rusiniak
Antysyjonizm  Bundu w Polsce w latach 1944-1949
KRAKÓW 6-7 II 2007
VII
Joanna Nalewajko-Kulikov
Polski paz
dziernik  żydowski kwiecień : rok 1956 i jego konsekwencje
w społeczności żydowskiej w Polsce
Daniel Hanoch Wagner
Towards the virtual reconstitution of Jewish shtetls
przerwa  11.30-12.00 (herbata, kawa)
SESJA XI (równoległa)
12.00-13.30 (mała aula)
przewodniczący: prof. dr hab. Gideon Kouts
Mirosława Bułat
Człowiek to posłaniec, który zapomniał, jaką przynosi wiadomość : motyw
posłańca w wybranych dramatach Sz. An-skiego i P. Hirszbejna oraz
ich ekranizacjach
Magdalena Ruta
Przez cień i blask : twórczość poetycka Binema Helera w latach 1947-1957
Karolina Szymaniak
Modernizm w literaturze jidysz : historia pojęcia i perspektywy badawcze
SESJA XII (równoległa)
12.00-13.30 (duża aula)
przewodniczący: dr hab. Marek Kucia
Jacek Leociak
Obraz Żydów na fotografiach niemieckich żołnierzy i policjantów z okupowanej
Polski
Marta Janczewska
Śmierć w warszawskim getcie  problem języka (na przykładzie dyskursu
urzędowego)
Marcin Chruściel
Pomiędzy dokumentem a literaturą : dylematy opisu Holokaustu na przykładzie
książki Hanny Krall Król kier znów na wylocie
SESJA XIII (równoległa)
12.00-13.30 (sala wykładowa)
przewodniczący: prof. dr hab. Jerzy Ochmann
Marzena Zawanowska
Percepcja Pisma u średniowiecznych egzegetów karaimskich i jej hermeneutycz-
ne konsekwencje : na przykładzie komentarza Jefeta ben  Ali do Księgi Rodzaju
ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓA
CZESNYCH BADANIACH
VIII
Michał Galas
W walce o kształt amerykańskiego judaizmu : polemika M. Jastrowa z I.M. Wise
Gwido Zlatkes
Czterech weszło do PARDES w XX-wiecznej anglojęzycznej literaturze
żydowskiej
przerwa obiadowa, 13.30-14.30
ZAKOC
CZENIE (panel)
przewodniczący: prof. dr hab. Krzysztof Pilarczyk
14.30-15.30 (duża aula)
Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach w Polsce
a humanistyka i judaistyka światowa : postulaty badawcze
Zaproszeni goście: dr Zdzisław Jan Kapera (UJ),
prof. dr hab. Gideon Kouts (Paryż, Sorbona 8),
prof. dr hab. Jerzy Tomaszewski (UW),
prof. dr hab. Jerzy Wyrozumski (PAU, UJ).
Komunikaty i zamknięcie konferencji
Bezpośrednio po konferencji walne zgromadzenie
Polskiego Towarzystwa Studiów Żydowskich
KONFERENCJA ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓA
CZESNYCH BADANIACH
KRAKÓW 6-7 LUTEGO 2007
S t r e s z c z e n i a r e f e r a t ó w
SEKCJA I*
STAROŻYTNOŚĆ
Wojciech Bejda**
HEROD JAKO TYRAN
PROBLEMY MAA
ŻEC
SKIE ŻYDOWSKIEGO WA
ADCY
W NARRACJI MIKOA
AJA Z DAMASZKU / JÓZEFA
Panowanie Heroda jest fascynującym tematem rozważań badaczy
zajmujących się psychologią władzy oraz stosunkiem do tego władcy Mi-
kołaja z Damaszku w jego Historii (obiektywny czy stronniczy?) i Józe-
fa, szczególnie w Starożytnościach żydowskich. Wiele wskazuje na to, że
żydowski autor dążył do ukazania Heroda jako tyrana. Wskazują na to
liczne przypisywane mu cechy: pycha, poczucie bezkarności, skłonność
do zastraszania itd. Jego rządy mały zaznaczyć się w świadomości Żydów
mordami, prześladowaniami, gwałtami. Nie są to oczywiście wszystkie
negatywne cechy idumejskiego władcy. W tym kontekście ważnym wy-
daje się pytanie, na ile obraz Heroda jako tyrana zależny był od Mikołaja
z Damaszku, a na ile od Józefa Flawiusza. Wreszcie należy rozważyć, ja-
kie  ewentualnie  wzorce wpływały na ukształtowanie narracji o pano-
waniu tego władcy. Częściowo można próbować odpowiedzieć na to pyta-
nie, analizując jeden z aspektów narracji o Herodzie. Szczególnie interesu-
jący wydaje się wątków dotyczący problemów rodzinnych, tzn. burzliwe
i tragiczne dzieje małżeństwa z Mariamme. Wstępnie można wskazać na
wpływy dzieła Herodota i Polibiusza, w których problemy małżeńskie
i rodzinne tyranów są dość wyraz
nie zarysowane. Równie ważne jest pyta-
nie, czy występowały zależności od innych autorów greckich, jak choćby
*
W obrębie sekcji układ alfabetyczny według nazwisk referentów.
**
Mgr, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.
ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓA
CZESNYCH BADANIACH
X
Dionizjusza i Diodora. Odpowiedz
na to, między innymi, pytanie pozwoli
lepiej zrozumieć nie tylko rzetelność obrazu Heroda, ale również wskaże
na stosunek do tej postaci Mikołaja, jeśli wspomniane zależności litera-
ckie są jego udziałem, oraz poszerzy wiedzę na temat znajomości literatu-
ry greckiej przez Józefa, gdyby to on był odpowiedzialny za wzbogacenie
wizerunku żydowskiego władcy.

Andrzej Mrozek*
DEUTERONOMISTYCZNE KORZENIE
WCZESNEGO JUDAIZMU
Początki judaizmu są datowane na czas wygnania babilońskiego (VI
w.). Na tenże okres przypada również jedna z redakcji tzw.  dzieła deu-
teronomistycznego . Czy zatem można doszukać się relacji pomiędzy
rodzącym się judaizmem a szeroko rozumianym tak zwanym  ruchem
deuteronomistycznym ? Jeśli bowiem są słuszne hipotezy określające
czas obu tych wydarzeń przynależących do dziejów religii starożytnego
Izraela, to można usytuować  przynajmniej chronologicznie   dzieło
deuteronomistyczne u początków judaizmu. Przyjęte datowanie prowa-
dzi do jeszcze jednego pytania: czy deuteronomistyczne idee nie wpłynę-
ły na powstawanie judaizmu, bądz
może oba te wydarzenie inspirowane
były przez te same czynniki? Próbując odpowiedzieć na nie, należy wziąć
pod uwagę to, że z jednej strony dysponujemy określonym tekstem odzna-
czającym się relatywnie długim okresem formowania przed uzyskaniem
obecnego kształtu literackiego, a z drugiej strony dobrze opracowanym
ruchem religijnym, o którym miarodajne świadectwa pochodzą z czasów
póz
niejszych. Zestawienie dwóch tak zasadniczo różnych rzeczywistości
i konfrontowanie ich wymaga posługiwania się adekwatnym aparatem ba-
dawczym. Jednym z celów referatu będzie między innymi poszukiwanie
metod, którymi należy się posługiwać w opracowywaniu powyżej przed-
stawionego zagadnienia.

*
Mgr, doktorant w Instytucie Religioznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego,
Kraków.
KRAKÓW 6-7 II 2007
X1
A
ukasz Niesiołowski-Span�*
IZRAEL I JUDA 
OBCE WPA
YWY CZY WEWN
TRZNA EWOLUCJA?
KILKA UWAG HISTORIOGRAFICZNYCH
Referat ma za zadanie przedstawienie metodologicznych implika-
cji sądów forowanych przez historyków i archeologów starających się
odtwarzać początki starożytnych Izraela i Judy. Można wyróżnić dwa
skrajne  w stanie czystym zapewne nie istniejące  modele przyjmo-
wane przez badaczy, a mianowicie wskazujące na: 1. autochtoniczności
i brak zewnętrznych bodz
ców przy powstaniu tych wspólnot politycznych
oraz 2. uzależnienie od zewnętrznego wpływu przy tworzeniu nowej ja-
kości, jakim były  typowe dla I tys. p.n.e.  państwa etniczne. Wystąpie-
nie nie ma za zadani odpowiedzieć na pytanie, który z tych modeli jest
bliższy prawdzie, ponieważ jest to dylemat nierozstrzygalny a ponadto
metodologiczny bezsensowny. Zadaniem referenta jest jedynie wskazać
na implikacje, jakie pociągają za sobą oba te modele. Widoczne są one
niejednokrotnie w efektach prac historyków i archeologów, a mieć mogą
znaczenie nie tylko dla wyników prac nad przeszłością, lecz również spo-
sobem widzenia świata współczesnego.

Daria Szymańska-Kuta**
RELIGIJNE ASPEKTY INTERPRETACJI
ALEGORYCZNEJ FILONA ALEKSANDRYJSKIEGO
Celem referatu będzie analiza teoretycznych podstaw interpretacji
alegorycznej Filona Aleksandryjskiego, szczególnie tych, które stanowią
podbudowę sakralnego wymiaru tekstu biblijnego i jego mistycznej in-
terpretacji. Referat (1) wskaże możliwe paralele filiacyjne interpretacji
alegorycznej Filona (esseńczycy, terapeuci, gramatycy aleksandryjscy,
*
Dr, Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego.
**
Dr, Instytut Religioznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓA
CZESNYCH BADANIACH
XII
stoicy, pitagorejczycy), (2) rozpatrzy tezę misteryjną, zakładającą, że ale-
goryczna procedura interpretacyjna Filona wzorowana jest na strukturze
inicjacji w misteria, (3) zanalizuje pod tym kątem wybrane elementy me-
tody alegorycznej Filona: antropokosmiczna struktura tekstu świętego, za-
sada hierarchii warstw znaczeniowych, pluralizm alegorii, relacja między
sensem dosłownym (literalnym, historycznym) a przenośnym (alegorycz-
nym, symbolicznym), w końcu (4) skonfrontuje współczesne stanowiska
badawcze na ten temat.
SEKCJA II
ŚREDNIOWIECZE I CZASY NOWOŻYTNE
Jurgen Heyde*
KOMUNIKACJA MI
DZY ELITAMI ŻYDOWSKIMI
A CHRZEŚCIJAC
SKIMI NA RUSI CZERWONEJ
W XIV I XV WIEKU
W póz
nośredniowiecznym państwie polskim Ruś Czerwona zajmo-
wała szczególne miejsce. W odróżnieniu od innych prowincji nie należała
do piastowskich ziem rdzennych, które po okresie rozbicia dzielnicowego
na początku XIV wieku zjednoczyły się w ramach Królestwa Polskiego,
lecz wywodziła się z ziem staroruskich  księstwa halicko-włodzimier-
skiego. Wkrótce po przejęciu władzy przez Kazimierza Wielkiego stało
się widoczne, że nie zamierzał on przekształcić stosunków społecznych
nowego terytorium jednostronnie na wzór starych prowincji. Zapew-
nił  z jednej strony  poparcie starym elitom, zachęcając  z drugiej
strony  szlachtę, mieszczan i chłopów z zachodnich części państwa do
osiedlania się i wnikania w społeczeństwo Rusi Czerwonej. Tak w cią-
gu następnego stulecia doszło do utworzenia się nowej elity prowincji,
która była co prawda przeważnie katolicka, ale umożliwiła integrację
w zarząd terytorialny również przedstawicielom niekatolickich elit chrześ-
cijańskich (prawosławnych, ormiańskich), jak i niechrześcijańskich (prze-
de wszystkim żydowskich).
*
Dr, Institut f�r Geschichte, Martin-Luher-Universit�t Halle-Wittenberg, Halle/Salle
(Niemcy).
KRAKÓW 6-7 II 2007
XIII
Wyjątkowość społecznej pozycji żydowskich dzierżawców celnych
i podatkowych na Rusi Czerwonej (jak również na terenach ruskich Wiel-
kiego Księstwa Litewskiego) w skali ówczesnej Europy od dawna już
budzi zainteresowanie naukowców, o czym świadczą liczne prace np. Ig-
nacego Schipera, Majera Bałabana i przede wszystkim Maurycego Horna.
W centrum uwagi niniejszego wykładu stoją kontakty i wzajemne oddzia-
ływania między żydowskimi i nieżydowskimi elitami na Rusi Czerwonej
do końca XV wieku. W ten sposób wyeksponowane zostanie to, dlaczego
akurat na Rusi Czerwonej integracja elit żydowskich z zarządem teryto-
rialnym (administracja ceł i podatków) nastąpiła w o wiele wyższym stop-
niu, niż na innych ziemiach polskich w tym okresie.

Ewa Kocój*
ROLA TEKSTÓW I SZTUKI CHRZEŚCIJAC
SKIEJ
W UKSZTAA
TOWANIU NEGATYWNEGO STEREOTYPU
ŻYDÓW NA TERENACH BIZANTYJSKO-SA
OWIAC
SKICH
W 313 r. Konstantyn Wielki edyktem mediolańskim uczynił chrześ-
cijaństwo oficjalną religią w Cesarstwie Rzymskim. Wraz z tym wydarze-
niem rozpoczyna się nowy jego etap w historii. Od momentu legalizacji
chrześcijaństwa intensywniej zaczęło ono wypracowywać swoją teologię,
czyniąc to stopniowo, w trakcie dysput i obrad soborowych, a także po-
przez dalszy rozwój literatury zwanej patrystyczną. W refleksji teologicz-
nej nie zabrakło też miejsca na ścieranie się poglądów na temat kanonu
pism chrześcijańskich, który stanowił listę pism uznanych przez Kościół
za natchnione i dozwolone w edukacji chrześcijan jako norma wiary i mo-
ralności. W pismach teologicznych ich autorzy odnosili się często do in-
nych religii  judaizmu, religii świata grecko-rzymskiego oraz odłamów
chrześcijaństwa, które wyodrębniły się w trakcie sporów teologicznych
(Ormian, nestorian, monofizytów).
Już w patrystycznej literaturze pojawił się negatywny obraz Żydów.
W 4 w. Atanazy z Aleksandrii czy Nifon z Konstancji uznali wyznawców
*
Dr, współpracownik Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu
Jagiellońskiego, Kraków.
ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓA
CZESNYCH BADANIACH
XIV
judaizmu za potępionych na sądzie ostatecznym i skazanych na wiecz-
ny ogień zagłady. Sobór Nicejski II (787 r.) zakazał Żydom dostępu do
świątyń i modlitw, dopóki nie nawrócą się na chrześcijaństwo. Nega-
tywny obraz Żydów pojawił się także w tekstach liturgicznych Kościoła
prawosławnego (Triod Paschalny, Synodikon Ortodoksji). Jednocześnie
z rozpowszechnianymi tekstami kanonicznymi zaczęła powstawać
i krążyć na terenach bizantyjsko-słowiańskich tzw. literatura apokryficz-
na. Mimo że oficjalnie nie była ona uznawana przez Kościół, wywarła
ogromny wpływ na wierzenia religijne zwykłych chrześcijan. Ze wzglę-
du na obrazowy język, stylistykę i tematykę bliską zwykłemu wierzące-
mu, teksty te przyswajane były przez duchowieństwo i wykorzystywane
do celów kaznodziejskich, stając się jednym z najważniejszych z
ródeł
kształtujących negatywne stereotypy dotyczące Żydów (m.in. motyw
Żyda wiecznego tułacza; pasja Matki Bożej i wierzenia dotyczące wy-
glądu zewnętrznego Żydów czy pożywienia). Z tekstów kanonicznych
i apokryficznych negatywny obraz Żydów przeniknął także stopniowo do
sztuki chrześcijańskiej. Odnajdujemy w niej wiele szczegółów lub nawet
samodzielnych tematów ikonograficznych, powielających utrwalone w li-
teraturze stereotypy odnoszące się do wyznawców judaizmu (m.in. ikona
sądu ostatecznego, ikona wyjścia Żydów z Egiptu).

Jarosław Kuczer*
CZYNNIKI WARUNKUJ
CE EGZYSTENCJ

SPOA
ECZNOŚCI ŻYDOWSKIEJ
KSI
STWA GA
OGOWSKIEGO W EPOCE HABSBURSKIEJ
(1526-1741)
Sytuacja prawna i pozycja społeczno-ekonomiczna gminy żydow-
skiej na terenie księstwa głogowskiego w okresie habsburskim na Śląsku
(1526-1740) stanowi otwarte zagadnienie badawcze. Gmina żydowska
w Głogowie  obok wrocławskiej i prudnickiej  cieszyła się względną
przychylnością starostów księstwa do końca XVI w. Dopiero w okresie
*
Dr, Zakład Historii Powszechnej i Polski (XVI-XVIII w.) Instytutu Historii Uni-
wersytetu Zielonogórskiego.
KRAKÓW 6-7 II 2007
XV
póz
niejszym nastąpiły zmiany, które zachwiały stabilnością jej rozwo-
ju. Zachowaną ciągłość istnienia zawdzięczali tutejsi Żydzi określonym
czynnikom. Pierwszym z nich były podstawy prawne egzystencji  edykty
i przywileje z lat 1598, 1627, 1650, 1659, 1713  oraz umiejętność ich
wykorzystania przez miejscową społeczność żydowską. W jej życie in-
gerowała nie tylko władza zwierzchnia, ale również szlachta, magistrat
oraz cechy miejskie, dla których stanowili konkurencję ekonomiczną.
Ich pozycję w księstwie osłabiały ponadto tak niepokoje społeczne, jak
i kryzysy polityczno-militarne, np. tzw.  zagrożenia tureckie , czy wojna
trzydziestoletnia. Ich kondycja ekonomiczna była też zależna od dynami-
ki działań i operacji handlowych. Bez korzystnego dla siebie bilansu ob-
rotu kapitałem i zaangażowania w pracach administracji majątków szla-
checkich trudno sobie wyobrazić trwałość i ciągłość losów gminy aż po
rok 1741. Żydzi głogowscy doprowadzili do sytuacji, w której zaciągane
u nich pożyczki, wysokość odprowadzanego podatku do skarbu wiedeń-
skiego oraz znajomość miejscowego rynku lokalnego stały się gwarantami
ich egzystencji, a natychmiastowe ich oddalenie było niemożliwe. Osta-
tecznie działania podejmowane przez Habsburgów zaowocowały zmianą
położenia prawnego Żydów głogowskich i śląskich. Gminom żydowskim
udzielono de facto sankcji państwowych (edykt tolerancyjny z 1713 r.),
co w XIX w. umożliwiło otwarcie drogi procesom integracji i emancy-
pacji społeczności żydowskiej z ostatecznym zamknięciem jej w świecie
mieszczańsko-burżuazyjnym nowoczesnego typu.

Andrzej Trzciński*
PIC
CZOWSKIE GRAFFITI SYNAGOGALNE
W 1998 roku, podczas wstępnej inwentaryzacji wystroju malarskie-
go synagogi w Pińczowie, zauważone zostały graffiti wyryte na ścianach
pomieszczeń. Prowadzone od 2002 roku prace renowacyjne ujawniły  po
zdjęciu warstw pobiały  setki, jeśli nie tysiące, indywidualnych inskryp-
cji wykonanych ostrymi narzędziami na elementach kamiennych (portale,
*
Dr, Zakład Kultury i Historii Żydów Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej,
Lublin.
ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓA
CZESNYCH BADANIACH
XVI
obramienie kominka, pilastry) i tynku ścian przedsionka (tu najliczniejsze),
sali męskiej i babińca. Z napisów nawarstwionych od początku istnienia
synagogi (wzniesionej około 1600 roku) przez kolejne stulecia, do dziś
przetrwały i są czytelne tylko te ryte najgłębiej w warstwie spodniej. Ten
wyjątkowy zbiór graffiti (jakościowo porównywalny z tymi w murowanej
cerkwi w Posadzie Rybotyckiej, lecz ilościowo znacznie obszerniejszy),
odczytywany jako  tekst kultury ujawnia szereg interesujących aspek-
tów. Pierwszym z nich jest ogólny przekaz o dość popularnym  sądząc z
liczby napisów  zwyczaju pozostawiania po sobie śladu-podpisu w zna-
czeniu: tu byłem. Napisy mają różną objętość i zawartość informacji: od
wyłącznie imienia po rozbudowane  zawierające imię podpisującego się,
patronymicum, tytulatury, przynależność rodową, eulogie oraz niekiedy
pełnioną funkcję, nazwę miejscowości, datę. Podpisy mężczyzn rozpo-
czynają się zwykle od hebrajskiego wyrazu ani (ja). W aspekcie histo-
rycznym interesujące są  pośród składników informacyjnych  zwłasz-
cza daty (pośród czytelnych najwcześniejsza przed 1638 lub 1648 rokiem,
najpóz
niejsza 1746/1747) oraz nazwy miejscowości (około dwudziestu,
w tym spoza granic Rzeczypospolitej). W kontekście ogromnej liczby
napisów i znaczenia gminy pińczowskiej w strukturze kahalnej Korony
większość tych podpisów łączyć można ze zjazdami delegatów na sejmiki
żydowskie a ponadto z rozprawami sądu kahalnego, którego sala znajduje
się za przedsionkiem, a ten stanowił wówczas poczekalnię. Oznaczano
też swoje miejsca w sali modlitw (ta funkcja napisów dominuje w ba-
bińcu, gdzie inskrypcje rozpoczynają się zwrotem maqom (miejsce ...).
Istotny jest też aspekt paleograficzny, a pińczowski zbiór graffiti jest pod
tym względem unikalny i zawiera interesujące dla badaczy zabytki pisma,
głównie z wieków XVII-XVIII. Pod względem rodzajów pisma mamy
tu różne warianty pisma niekwadratowego (rzadko reprezentowanego
w zachowanych epigrafach), w mniejszej liczbie kwadratowego.
KRAKÓW 6-7 II 2007
XVII
SEKCJA III
XIX i XX WIEK DO 1939 ROKU
Zbigniew Baran*
RUDOLF MARIA HOLZAPFEL 
W KR
GU JUDAIZMU I KULTURY UNIWERSALNEJ
W referacie podjęta zostanie ważna dla historii Żydów w XIX wieku
problematyka asymilacji na wybranym przykładzie Rudolfa Marii Hol-
zapfla (1874-1930)  szwajcarskiego myśliciela urodzonego w Krakowie,
filozofa kultury, poety i kompozytora. Casus R.M. Holzapfla świadczy
o niemożności pełnej asymilacji, a jednocześnie pozwala postawić za-
sadnicze pytanie o relacje kultury uniwersalnej i judaizmu. Wychowany
przez ojca w duchu oświecenia żydowskiego  haskali, pomimo asymila-
cji i zmiany religii (konwersja na katolicyzm, a póz
niej protestantyzm) nie
był w stanie oderwać się od swoich judaistycznych korzeni. Obsesyjnie
wracał do żydostwa w poezji (np. w młodzieńczym wierszu Sen Żyda);
jako wyalienowany Żyd budował naukową utopię ładu wiecznego w roz-
prawach: Panideal i Welterlebnis, a pod koniec życia w Muri k. Berna
napisał w hołdzie biblijnemu Mojżeszowi teksty do własnych utworów
muzycznych Moses Berufung i Moses Tod.
W pierwszej części referatu ukazany zostanie krakowski, żydowsko-
polski rodowód Rudolfa M. Holzapfla. Na podstawie opublikowanych
z
ródeł rodzinnych i nowych, odkrytych przeze mnie dokumentów w Pań-
stwowym Archiwum w Krakowie (Księga wypisów urodzin Izraelitów
w okręgu metrykalnym krakowskim oraz Świadectwa C. K. Gimnazjum
św. Jacka w Krakowie) przedstawione zostanie miejsce zamieszkania
i atmosfera domu Rudolfa, którego ojciec Dawid Ezechiel był wybitnym
doktorem medycyny i wolnomyślicielem; odtworzone zostaną także lata
szkolne, podczas których Rudolf pisał wiersze pod wpływem polskich ro-
mantyków. W drugiej części poddane zostaną analizie prace naukowe Ru-
dolfa Marii Holzapfla powstałe w Austrii i Szwajcarii, z uwzględnieniem
dostrzegalnych wątków judaistycznych. Przedmiotem ostatniej zaś stanie
*
Mgr, doktorant prof. dr hab. Krystyny Chojnickiej z Katedry Historii Doktryn
Politycznych i Prawnych Uniwersytetu Jagiellońskiego.
ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓA
CZESNYCH BADANIACH
XVIII
się ideowe przesłanie póz
nych kompozycji muzycznych R.M. Holzapfla,
w których powraca symbolicznie do polsko-żydowskiego matecznika.
W jednej z nich wykorzystuje Prolog  Pana Tadeusza i IV Księgę dzieła
zatytułowanej Litewski matecznik.

Piotr Bartkowiak*
ŻYDOWSKIE FUNDACJE
W GRODZISKU WIELKOPOLSKIM
NA PRZYKA
ADZIE FUNDACJI RODZINNY MOSSE
Społeczność Grodziska Wielkopolskiego przez wieki była wielonarodowa
i wielokulturowa. Samo miasto miało wpływ na wielką politykę i ona na
nim czasami odciskała swoje piętno. Żyli w nim obok siebie i ze sobą
ludzie, którzy bardzo różnili się od siebie, ale jednocześnie łączyło ich
bardzo wiele. O dziejach tej koegzystencji w XIX i na początku XX wieku
będzie traktował referat.
W XIX wieku na ziemiach polskich praktycznie w każdym więk-
szym skupisku żydowskim można było spotkać szpitale, sierocińce czy
domy opieki utworzone z myślą o potrzebujących. W sytuacji, w której
biedota stanowiła znaczny odsetek wśród ogółu Żydów, ich obecność była
jednym z ważniejszych czynników rozładowujących wewnętrzne napię-
cia, a jednocześnie łagodzących skutki nierówności społecznej. Instytucje
charytatywne dające opiekę i schronienie, starały się zaspokoić przynaj-
mniej najbardziej podstawowe potrzeby najuboższych. Ich istnienie było
też zarazem idealnym rozwiązaniem dla bardziej zamożnych przedstawi-
cieli żydowskiego społeczeństwa. Pozwalało bowiem na skuteczniejszą,
a więc bardziej racjonalną i przemyślaną niż w przypadku przysłowiowej
jałmużny, realizację biblijnego nakazu czynienia miłosierdzia. Instytucje
dobroczynne z czasem stały się też podstawą do powoływania licznych
prywatnych fundacji, zakładanych właśnie z myślą o tym, by zaangażo-
wane w nie środki i świadczona pomoc odpowiadały w sposób możliwie
najpełniejszy oczekiwaniom potrzebujących, dając im nie tylko moż-
liwość zaspokojenia tzw. potrzeb głównych, ale także pewne określone
miejsce w strukturze społecznej gminy.
*
Mgr, Grodzisk Wielkopolski.
KRAKÓW 6-7 II 2007
XIX
W ten model pomocy społecznej wpisywał się również Grodzisk Wiel-
kopolski. Fundacje, na których skupiona zostanie uwaga, zostały założone
pod koniec XIX lub na początku wieku XX, jeszcze za czasów pruskich.
Ale mimo różnych zawirowań historycznych, prawie wszystkie funkcjono-
wały w dalszym ciągu również w II Rzeczypospolitej i  jak się okaże  na-
dal spełniały one swoją pierwotną funkcję, to znaczy niosły pomoc ubogim
mieszkańcom miasta. Nawet obecnie, mimo że Żydów w Grodzisku już nie
ma, nadal funkcjonują materialne pozostałości tychże fundacji.
W pierwszej części wystąpienia opisana zostanie rola mniejszości
żydowskiej w Grodzisku, zresztą bardzo istotna dla miasta. Kolejna część
poświęcona zostanie protoplaście rodu fundatorów, doktorowi Markuso-
wi Mosse, którego działalność odgrywała kluczową rolę w powołaniu do
życia fundacji. Natomiast główna część referatu skupi się na zasadach
funkcjonowania fundacji i ich działalności. Zbierany materiały do niego
okazał się niezwykle bogaty. Dokumenty, do których udało się dotrzeć,
prawdopodobnie nigdy wcześniej nie były wykorzystywane. Napro-
wadzają one na ślad istnienia przynajmniej kilku fundacji związanych
z rodziną Mosse. Dodatkowo okazało się, że funkcjonowały jednocześ-
nie jeszcze inne żydowskiej fundacje, o których wcześniej nie wiedziano,
niemniej te, które opisuję, różniły się od nich ogólnospołecznym charak-
terem  ukierunkowaniem na wszystkich obywateli miasta bez względu
na przynależność narodową i religijną.

Jan Główka*
DZIAA
ALNOŚĆ GOSPODARCZA DAWIDA CHAJMANA
PRZYKA
ADEM LOSÓW
PRZEMYSA
OWCA KIELECKIEGO
NA PRZEA
OMIE XIX I XX WIEKU
W latach 1884-1893 przybysze z A
odzi, Dawid Chajman (Haj-
man, Heimann, Heiman) wraz ze swym bratem Emanuelem, zajmowa-
li się produkcją szkła w Nowej Hucie w pobliżu Krasocina w powiecie
włoszczowskim w guberni kieleckiej, dzierżawiąc zakład od właścicie-
la miejscowości Hipolita Stojowskiego. Hutę szkła zamknięto w 1893 r.
*
Dr, Muzeum Historii Kielc.
ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓA
CZESNYCH BADANIACH
XX
z powodu braku paliwa mineralnego, drewna, które pozyskiwano z oko-
licznych lasów. W 1896 r. Dawid i Emanuel Chajmanowie przenieśli pro-
dukcję do Kielc, korzystając z posiadanych złóż piasku oraz koniunktury
na wyroby szklane i braku tego rodzaju wytwórczości w stolicy guberni
i najbliższych okolicach. Huta nosząca nazwę  Leonów powstała w tym
samym miejscu i czasie, gdzie organizowano produkcję cegielni Arona
Rosenholtza, tartaku parowego Henryka Nowaka, młyna parowego Mi-
chała Goldhaara, browaru Judki Cukiermana, kamieniołomów i wapien-
ników  Kadzielnia Judki Ehrlicha i Wietrznia Abrahama Zagajskiego.
Była w końcu XIX w. jednym z 25 istniejących w Kielcach zakładów
o charakterze przemysłowym, a jednocześnie jednym z trzech zakładów
tej branży w Guberni Kieleckiej. Huta zatrudniająca w 1898 r. 60 pracow-
ników produkowała szklanki, kieliszki, spodki, klosze do lamp, serwisy
do wódek, patery, dzbany, butelki, szkło płytowe, szkło lampowe i szkło
apteczne. Wyroby zakładu zaprezentowano w 1898 r. na wystawie rolni-
czo-przemysłowej w Kielcach. Interesującym epizodem w dziejach Huty
 Leonów był udział robotników w wydarzeniach rewolucji 1905-1907
r., a szczególnie zapobieżenie rozruchom sprowokowanym przez wła-
dze rosyjskie i próbom pogromu. Liczne operacje finansowe prowadzone
w pierwszych latach nowego wieku spowodowały osłabienie pozycji finan-
sowej rodziny Chajmanów na miejscowym rynku. Po 1905 r. zakład prze-
szedł w ręce Zygmunta Ziembińskiego i Floriana Jarońskiego, a tradycje
przemysłowe po I wojnie światowej kontynuował w tym samym miejscu
Stanisław Giertych (ojciec Jędrzeja), zakładając Kielecką Odlewnię.

Gideon Kouts*
STEREOTYPES OF SEPHARDIM AND ASHKENAZIM
IN 19TH CENTURY PALESTINE
Tensions between the Jewish communities, particularly in the context
of the division between  Ashkennazim and  Sephardim , are reflected in
the world of images.These images create stereotypes that  attach some
characteristics to this or that community. However, stereotypes can also
have a function in the formation and transformation of cultural identities.
*
Prof. dr hab., University of Paris 8.
KRAKÓW 6-7 II 2007
XXI
The claim regarding discrimination against oriental communities in
shaping the cultural identity of the State of Israel is well known. The ri-
valry between Ashkenazim and Sephardim constitutes the accepted foun-
dation for this claim. It could be assumed that the phenomenon is as old
as the State of Israel- the melting pot and the merging of diasporas, or as
old as the great immigration waves to Israel and the demographic dnamics
they created in the 20th century. However the previous waves of immigra-
tion as well created a situation of communal identification.
A document from the year 1878 demonstrates that the attempt to iden-
tify  Ashkenazi characteristics and  Sephardi characteristics was evident
already among the  Old Jewish Establishment in 19th century Palestine. It
is written by Yehiel Bril, founder and editor of the first Hebrew newspaper
in Palestine  Ha-Levanon (1863). Bril writes from Mainz, an additional in
the wonderings of his newspaper throughout Europe. He devotes most of
its contents to analyze  communal problems of Jerusalem. His observations
are more sympathetic to the Sephardim. They are respectable people and
exemplary hosts, they are courteous and also like to be conplimented. they
keep within bounds their prayers in holidays and refrain from the Ashkenazi
 exaggerations . The Ashkenazim are regarded with distrust. They are poli-
ticians, with whom one should negociate; they are also individualists...
In the year 1883 Bril visited Palestine, headinga group of Russian
farmers who came to settle. In the course of his travels, he also reached
Safed, where he found another good quality among the Sephardim: their
readiness to settle and develop the Holy Land. There are other testimonies
about the Jews of Tiberias, Haifa and Jaffa.

Hanna Kozińska-Witt*
RADNI ŻYDOWSCY W SAMORZ
DACH GMIN
WIELKOMIEJSKICH II RZECZYPOSPOLITEJ
(KRAKÓW I POZNAC
)
Kraków i Poznań były miastami, które w II Rzeczypospolitej z racji
swoich przeszłości zaborczych reprezentowały cenzusowy typ środkowo-
europejskiego samorządu komunalnego. W obu miastach ludność żydow-
*
Dr, Simon-Dubnow Institut, Leipzig.
ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓA
CZESNYCH BADANIACH
XXII
ska tradycyjnie wysyłała swoich odpowiednio bogatych albo wykształco-
nych przedstawicieli do Rady Miasta. Mimo znacznej ilościowej różnicy
procentowej (w okresie międzywojennym Kraków miał ca. 23% żydow-
skich mieszkańców, Poznań ca. 1%) radni żydowscy byli w polityce
lokalnej w obu centrach ważnym ugrupowaniem. Jednocześnie Kraków
i Poznań stawiano na dwóch biegunach pod względem ustosunkowania
się ich mieszkańców do kwestii żydowskiej: o ile Kraków miał być mia-
stem Żydom przyjaznym, Poznań uchodził za miasto antysemitów.
Samorządy miejskie zmieniły gruntownie charakter po demokraty-
zacji ordynacji wyborczej w II Rzeczypospolitej, kiedy to weszły do nich
silne ugrupowania reprezentujące nowoczesne partie i para-partie (m.in.
syjonistów i BBWR). Równocześnie bardzo osłabły, lub całkowicie za-
niknęły liberalne ugrupowania centrowe, stanowiące dotychczas bazę sa-
morządów miejskich. Wiązały się z tym zmiany tożsamościowe: odejście
od gospodarczego rozumienia samorządu w kierunku jego nacjonalizacji.
Celem referatu jest charakterystyka i porównanie działalności samorzą-
dów oraz radców żydowskich obu ośrodków miejskich w zmieniającej
się rzeczywistości politycznej. Oś analizy stanowi pytanie, jaką rolę od-
grywały regionalizmy w lokalnych  kwestiach żydowskich artykułowa-
nych na forum rad miejskich, jak i problem, w jaki sposób rozumiano
na niższych szczeblach administracyjnych zalecenia ogólnopaństwowej
polityki wewnętrznej.

Artur Markowski*
SOJUSZ BIEDY I CIEMNOTY,
CZYLI RZECZ O PROBLEMACH SPOA
ECZNYCH
ROBOTNIKÓW ŻYDOWSKICH NA BIAA
OSTOCCZYy
NIE
NA PRZEA
OMIE XIX I XX WIEKU
Przełom XIX i XX wieku był okresem znacznego postępu industria-
lizacji zachodnich guberni Cesarstwa Rosyjskiego. Wśród powiększają-
cej się masy robotniczej na Białostocczyz
nie, znaczną część stanowiła
*
Mgr, Instytut Historyczny (Centrum im. M. Anielewicza) Uniwersytetu Warszaw-
skiego.
KRAKÓW 6-7 II 2007
XXIII
ludność żydowska. Zamieszkiwała ona prócz Białegostoku (będącego
sercem białostockiego okręgu włókienniczego) okoliczne sztetlech. Prze-
łom wieków przyniósł radykalizację poglądów politycznych, kryzy-
sy ekonomiczne oraz aktywizację ruchów emancypacyjnych (kobiety)
i antypaństwowych. W tych warunkach zubożałe rodziny żydowskie po-
dejmowały codzienny trud o uzyskanie środków do życia. Skandaliczne
warunki mieszkaniowe i brak środków utrzymania były najistotniejszym
przejawem procesu pauperyzacji żydowskich robotników. Efektem na-
czyń połączonych pauperyzacja wprowadzała tę grupę ludności w orbitę
wpływów rozlicznych ideologii o charakterze radykalnym (anarchizm,
bolszewizm). W wystąpieniu prześledzimy, w jaki sposób sytuacja ekono-
miczno-społeczna tych ludzi wpływała na relacje rodzinne oraz przemia-
ny ról kobiet i mężczyzn. Spróbujemy pokazać, jak zmieniały się aspiracje
życiowe i możliwości ich realizacji w kręgu określanym przez Perelmana
jako  sojusz biedy i ciemnoty . Określimy także, jakie problemy z kręgu
warunków życia i pracy żydowskich robotników Białostocczyzny budziły
zainteresowanie społeczności żydowskiej carskiej Rosji. Referat oparty
został przede wszystkim na materiałach swoistych  inspekcji publikowa-
nych na łamach  Kniżek Woschoda , pamiętnikach z przełomu XIX i XX
wieku oraz materiałach spisu powszechnego.

Agnieszka Oleszak*
MIT SARY SZENIRER
W ORTODOKSYJNEJ HISTORIOGRAFII
Tematem wystąpienia jest konstrukcja mitu Sary Szenirer w orto-
doksyjnej historiografii. Sara Schenirer otworzyła w roku 1917 w Kra-
kowie pierwszą na ziemiach polskich religijną szkołę dla dziewcząt, Beit
Ja akow. Tym samym udało się Szenirer stworzyć zinstytucjonalizowa-
ną przestrzeń dla religijnego kształcenia dziewcząt. W niedługim czasie,
dzięki wsparciu Agudy Israel, Beit Ja akow zyskało uznanie wśród orto-
doksyjnych Żydów w Europie Środkowowschodniej. Na potrzebę edu-
*
Mgr, Uniwersytet Viadrina we Frankfurcie nad Odrą.
ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓA
CZESNYCH BADANIACH
XXIV
kacji dziewcząt zwrócono już uwagę wcześniej podczas Kongresu Rabi-
nicznego w Krakowie w 1903 roku,, niemniej jako idea sprzeczna z ha-
lachicznym prawem została odrzucona. Tym samym Szenirer, otwierając
szkołę, skonfrontowała ortodoksyjne elity z tradycyjnymi rolami spo-
łecznymi wśród ortodoksyjnego społeczeństwa żydowskiego w Polsce.
W historiografii powstał już za życia Szenirer mit  pobożnej krawcowej ,
która mimo prostego wykształcenia zrewolucjonizowała system kształ-
cenia dziewcząt. Fenomen tego  kultu w dużej mierze przypomina kult,
jakim otaczani byli cadycy czy też chrześcijańscy święci. Według Debory
Weissman, Schenirer stanowiła  udaną syntezę żywiołowego polskiego
chasydyzmu z bardziej oświeconą orientacją zachodnich Żydów (Weiss-
man 1977). Analizując materiały z
ródłowe (wspomnienia uczennic, księgi
pamiątkowe, artykuły prasowe, publikacje książkowe), które wskazują na
elementy kształtujące ortodoksyjny dyskurs, uwaga zwrócona zostanie na
proces kreowania mitu Schenirer. Odwołując się do terminologii użytej
przez Adę Rappoport-Albert ( hagiografia z przypisami 1988) oraz przez
Israela Bartala ( ortodoksyjna historiografia 1994), z
ródła potraktowa-
ne zostaną jako społeczno-historyczna interpretacja rzeczywistości, która
udzieliła działalności Szenirer legitymizacji w ramach ortodoksyjnego
światopoglądu.

Artur Patek*
IMIBRACJA TYPU B (ALIJA BET) DO PALESTYNY
PRZED II WOJN
ŚWIATOW

Aliję bet, czyli nielegalną imigrację Żydów do Palestyny, brytyjskie-
go mandatu Ligi Narodów, uważa się za jedną z najbardziej skutecznych
metod walki ruchu syjonistycznego o suwerenny Izrael. O jej powodzeniu
zadecydowało to, że rezygnowała z aktów przemocy na rzecz działań po-
litycznych i propagandowych. Z jednej strony stanowiła wyraz odwiecz-
nych dążeń diaspory do powrotu do Ziemi Obiecanej, z drugiej była reak-
cją na politykę Wielkiej Brytanii, która przeszła znamienną ewolucję: od
pełnego poparcia idei  żydowskiej siedziby narodowej w Palestynie (De-
*
Dr hab., Instytut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
KRAKÓW 6-7 II 2007
XXV
klaracja Balfoura, 1917) po faktyczne wycofanie się z działań na jej rzecz
( Biała Księga MacDonalda, 1939). Brytyjczycy sympatie ulokowali
ostatecznie po stronie  siedzących na ropie Arabów, wierząc, że dzię-
ki temu zachowają wpływy w strategicznym rejonie Bliskiego Wschodu.
Gdy zaczęli ograniczać napływ Żydów do Palestyny, ci ostatni zintensy-
fikowali nielegalną imigrację. Początkowo alija bet nie przybierała sfor-
malizowanych ram. Sytuacja uległa zmianie w latach 30., gdy w następ-
stwie wydarzeń w Europie (wielki kryzys gospodarczy, dojście do władzy
Hitlera i prześladowania ludności żydowskiej w Niemczech, perspekty-
wa wybuchu wojny) rosła liczba potencjalnych emigrantów. Najbardziej
spektakularnym wyrazem aliji bet były morskie transporty z uchodz
cami.
Pierwszy, statek  Velos z 350 pasażerami, w większości Żydami z Polski,
obrał kurs na Palestynę w 1934 roku. Do wybuchu wojny wyruszyło dal-
szych ponad 50 jednostek (przeważnie z portów Włoch, Grecji, Rumunii
i Bułgarii) z około 22 tys. nielegalnych imigrantów. Większości udało się
dotrzeć do celu. Część Brytyjczycy zawrócili, innych internowali. Kilka
statków uległo katastrofom na morzu. Aliję bet organizowali, niezależnie
od siebie, działacze Nowej Organizacji Syjonistycznej (tzw. rewizjoniści),
Hagana i kierownictwo jiszuwu oraz osoby i instytucje prywatne. Naj-
większą rolę odegrała założona w 1938 roku z inicjatywy Hagany Mosad
le-Alija Bet (Organizacja Nielegalnej Imigracji), której apogeum działal-
ności przypadnie po II wojnie światowej.

Sebastian Piątkowski*
ROLA KAPITAA
ÓW I INWESTYCJI ŻYDOWSKICH
W FUNKCJONOWANIU PRYWATNYCH DÓBR
ZIEMSKICH WOJEWÓDZTWA SANDOMIERSKIEGO
W PIERWSZEJ POA
OWIE XIX WIEKU
Stosunki gospodarcze między reprezentantami ludności żydowskiej
a ziemiaństwem centralnych ziem polskich w dobie nowożytnej są już od
dawna przedmiotem zainteresowania historyków. Liczne, obecne w histo-
riografii informacje dotyczące wzajemnych kontaktów o tym charakterze
*
Dr, Archiwum Państwowe w Radomiu.
ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓA
CZESNYCH BADANIACH
XXVI
bazują jednak na literaturze popularnej i wspomnieniach, przyczyniając
się do tworzenia stereotypowych opinii i sądów. Rodzajem z
ródła, pozwa-
lającym na wydobycie najpełniejszych informacji związanych z tą proble-
matyką, są akta notarialne i hipoteczne. Przy badaniach kompleksowych
sięga się jednak do nich rzadko, gdyż jest to związane z koniecznością prze-
prowadzania uciążliwych i czasochłonnych kwerend. Niniejsze opracowa-
nie bazuje na aktach notarialnych województwa sandomierskiego, wytwo-
rzonych przede wszystkim w kancelariach działających w ośrodkach mało-
miasteczkowych (Kozienice, Lipskjo, Solec nad Wisłą i in.). Przedstawiono
w nim i poddano analizie skalę udzielania przez osoby narodowości żydow-
skiej pożyczek gotówkowych ziemianom, zawieranych przez obie strony
kontraktów kupna-sprzedaży dotyczących towarów hurtowych (drzewo,
produkty zbożowe), a także dzierżawienia przez Żydów inwestycji gospo-
darczych (karczmy, młyny itp.). Ustalenia pozwalają na określenie bardzo
dużej roli kapitałów i inwestycji żydowskich w życiu gospodarczym wsi
i podtrzymywaniu sprawnego funkcjonowania dóbr ziemskich, zwłaszcza
w okresach klęsk elementarnych i kryzysów agrarnych.

Andrzej Pukszto*
ŻYDZI NA LITWIE W OKRESIE PRZEMIAN
LAT 1915-1920
CHARAKTERYSTYKA INICJATYW POLITYCZNYCH
I KULTURALNO-OŚWIATOWYCH
Lata 1915-1920 to okres wielkich przemian dla wszystkich Żydów
Europy Wschodniej i Środkowo-Wschodniej. Na Litwie składa się nań
czas okupacji niemieckiej, bolszewickiej, intensywnych walk i konfliktów
polsko-litewskich o Wilno oraz Wileńszczyznę, aż do momentu zajęcia
miasta przez oddziały generała Lucjana Żeligowskiego. Jakie postawy
dostrzegamy wśród Żydów litewskich wobec nowej władzy niemieckiej,
tworzącego się państwa litewskiego i polskich zmagań o Wilno, zazwy-
czaj nazywane Jerozolimą Północy? Po utworzeniu pierwszego rządu Li-
twy w listopadzie 1918 roku doszło do litewsko-żydowskiego sojuszu:
*
Dr, Katedra Politologii Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie (Litwa).
KRAKÓW 6-7 II 2007
XXVII
litewscy politycy zaoferowali Żydom projekt autonomii narodowo-kul-
turalnej. Propozycja ta zaspokajała dążenia polityczne dużej ich części.
W wyniku negocjacji mniejszość żydowska otrzymała w grudniu 1918
roku stanowiska: ministra bez teki i wiceministrów spraw zagranicznych
oraz handlu. Litwa z kolei mogła liczyć na lojalną postawę przedstawicie-
li tej wspólnoty w staraniach o uznanie niepodległości ze stolicą w Wil-
nie na arenie międzynarodowej. Ze strony Polaków wileńskich w okresie
okupacji niemieckiej nie wyszła żadna propozycja uznania żydowskich
dążeń politycznych, oświatowych czy nawet kulturalnych. Tragiczne wy-
darzenia, towarzyszące wkroczeniu wojsk polskich do Wilna w kwietniu
1919 roku, jeszcze bardziej pogłębiły przepaść między przedstawicielami
dwóch narodowości, ale nie do takiego stopnia, by była ona nie do po-
konania: świadczy o tym udział Żydów  pomimo litewskiego bojkotu 
w zorganizowanych przez polski Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich wy-
borach do Tymczasowej Rady Miasta Wilna w dn. 7 września 1919 roku.
Okres okupacji niemieckiej zbiegł się w czasie z utworzeniem placówek
oświatowych na poziomie średnim z językiem nauczania hebrajskim i ji-
dysz. Pomimo zawieruchy wojennej nie brakło poważnych inicjatyw kul-
turalnych, które swym rozmachem często urastały do skali europejskiej.
Najjaskrawsza z nich to debiut Trupy Wileńskiej w 1916 roku.

Janusz Spyra*
SYJONIZM NA MORAWACH I ŚL
SKU AUSTRIACKIM
(DO 1918 R.) : RECEPCJA, ORGANIZACJA, BARIERY
Ludność żydowska na Morawach (w 1910 r. ponad 40 tys. osób) i na
Śląsku Austriackim (ponad 13 tys.) w 2. połowie XIX i na pocz. XX wie-
ku żyła w podobnych warunkach wyznaczanych przez ustrój monarchii
konstytucyjnej, z zagwarantowaną równością wobec prawa i swobodą
wyznania; w krajach o wysokim stopniu uprzemysłowienia i urbaniza-
cji, pomiędzy Niemcami a ludnością słowiańską (Polakami i Czechami).
Na skutek postępów emancypacji żydowskie rodziny charakteryzowały
*
Dr, Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji w Cieszynie Uniwersytetu Śląskiego
w Katowicach.
ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓA
CZESNYCH BADANIACH
XXVIII
się znacznym stopniem integracji społecznej, identyfikując się mocno
z kulturą niemiecką. Wpływało to na szybkość recepcji oraz możliwości
rozwoju ruchu syjonistycznego. Syjonizm w obu krajach miał wspólne
korzenie. Ani na Morawach, ani na Śląsku Austriackich nie funkcjonowa-
ła w tym okresie żadna uczelnia wyższa. Żydowska młodzież najczęściej
studiowała więc w Wiedniu. Tu wielu z nich zapoznało się z ideami Th.
Herzla, tworząc w austriackiej stolicy pierwsze zrzeszenia syjonistyczne,
początkowo wspólne dla studentów z Moraw i Śląska Austriackiego ( Iv-
ria ), które następnie propagowały idee syjonizmu w swoich rodzinnych
środowiskach. Od 1901 roku syjoniści Moraw i Śląska Austriackiego
tworzyli jeden dystrykt. Recepcja syjonizmu na terenie Moraw i Śląska
Austriackiego była szybka, ale jego podstawy organizacyjne dość długo
słabe. Barierą hamującą rozwój ruchu była stosunkowo dobra sytuacja
większości osiadłej tu ludności żydowskiej, zwłaszcza żydowskich elit,
które przez pierwszą dekadę działalności syjonistów do głoszonych przez
nich idei odnosiły się niechętnie. Dopiero niekorzystne dla ogółu ludno-
ści żydowskiej wydarzenia polityczne (tzw. ugoda morawska z 1905 r.),
a przede wszystkim rozwój antysemityzmu wśród miejscowych Niemców
zmusił także żydowski establishment do przewartościowania swojego sta-
nowiska wobec syjonizmu.

Jerzy Tomaszewski*
ŻYDZI POLSCY W LIPSKU 1928-1938
Przyjazdy kupców żydowskich z ziem polskich i litewskich do Lipska
udokumentowane są od końca XV w. W następnych stuleciach liczba ich
wzrastała, a niektórzy osiedlali się w tym mieście. Liczniejsza imigracja
Żydów polskich rozpoczęła się w drugiej połowie XIX wieku. Na początku
lat trzydziestych liczba ich wynosiła 5-6 tys. Wśród nich była stosunkowo
znaczna grupa ludzi zamożnych, większość jednak żyła skromnie. Działały
tutaj organizacje społeczne, a elita społeczności żydowskiej nawiązała
od końca lat dwudziestych XX wieku dobre stosunki z Konsulatem RP.
Rok 1928 zakończył okres względnej pomyślności, następnie  pod wpły-
*
Prof. dr hab. (emeryt), Wyższa Szkoła Gospodarki Krajowej w Kutnie.
KRAKÓW 6-7 II 2007
XXIX
wem kryzysu gospodarczego oraz nasilającego się w Niemczech anty-
semityzmu  położenie Żydów polskich ulegało systematycznemu po-
gorszeniu. Działalność Konsulatu RP w Lipsku przynosiła początkowo
pewne rezultaty, choć ograniczone ze względu na skrajnie antyżydowskie
postawy decydującej od 1933 roku administracji hitlerowskiej. Rok 1938
przyniósł praktyczną likwidację społeczności żydowskiej w tym mieście.
Wyróżnił się wówczas konsul Feliks Chiczewski, który podczas wielkiej
akcji deportowania Żydów polskich w końcu paz
dziernika 1938 roku
udzielił na terenie konsulatu schronienia około 1300 osobom.

Jacek Walicki*
DOZORY BÓŻNICZE W KRÓLESTWIE POLSKIM
(1821-1914)
Dozory Bóżnicze powołane zostały w 1821 roku na miejsce dotych-
czasowego samorządu gmin żydowskich ( kahałów ). Nowe przepisy,
których główną część wydano w okresie do 1831 roku, wprowadziły dro-
biazgową kontrolę nie tylko nad sprawami finansowymi wyznawców reli-
gii mojżeszowej, ale dawały możliwość ingerencji także w sprawy kultu.
Jednocześnie na organy Dozoru nałożono obowiązki w zakresie pomocy
dla władz państwowych. Nowym okresem w działalności Dozorów był
okres popowstaniowy. Wraz z reformą podziału administracyjnego kra-
ju, połączoną z wprowadzeniem rosyjskiej administracji, uległy zmianie
kompetencje organów  nadzorczych . Równocześnie, w wyniku rozwo-
ju gospodarczego, działające na podstawie dotychczasowych przepisów
Dozory musiały rozwiązywać zadania nieprzewidziane przez ustawo-
dawcę z początku XIX wieku. Dozory największych gmin  jak łódzkiej
czy warszawskiej  przekształciły się z początkiem XX wieku w Zarządy
Gmin Wyznaniowych, posiadające rozbudowaną strukturę organizacyjną.
Z tego też okresu dysponujemy, co prawda niewielką, ich spuścizną ak-
tową. Dozory zlikwidowane zostały dopiero w czasie I wojny światowej.
Stanowiska członków Dozoru, początkowo bardzo niechętnie obejmowa-
ne, z czasem stały się przedmiotem walki między asymilatorami i różnymi
*
Dr, Instytut Historii Uniwersytetu A
ódzkiego.
ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓA
CZESNYCH BADANIACH
XXX
odłamami ortodoksów; od początku XX wieku struktury Dozorów chcie-
li też wykorzystać syjoniści do budowy organów żydowskiej autonomii.
Szerokość uprawnień władz państwowych wobec Dozorów nie pozwala
na uznanie ich za organy samorządu wyznaniowego. Natomiast posiada-
my informacje wskazujące, iż oficjalna struktura stanowiła często  przy-
krywkę dla działających nadal tradycyjnych struktur, w rzeczywistości
nie zlikwidowanych przez reformy z lat 20. XIX wieku.

Marcin Wodziński*
REFORMA A WYKLUCZENIE
POLSKIE WIZJE REFORMY LUDNOŚCI ŻYDOWSKIEJ
Wiele projektów formułowanych przez czołowych polskich ideo-
logów i polityków oświecenia skupiało uwagę na zagadnieniu reformy
społeczności żydowskiej. Charakterystyczną ich cechą była jednak am-
biwalencja między deklaratywnym celem pełnej społecznej integracji
ludności żydowskiej a bardzo wyraz
nymi tendencjami do separacji tejże
społeczności. Zjawisko to nasiliło się zwłaszcza w schyłkowej fazie pol-
skiej formacji oświeceniowej, a więc w pierwszych dekadach Królestwa
Kongresowego (1815-1830). Proponowany referat skupi się na analizie
owych ambiwalencji w trzech najbardziej charakterystycznych projek-
tach politycznych, w których tendencja separatystyczna znalazła wyraz.
Są to projekty żydowskiego osadnictwa rolnego, utworzenia żydowskich
rewirów w kilkudziesięciu miastach Królestwa oraz fascynujące, a niemal
zupełnie nieznane projekty powołania autonomicznego  państwa żydow-
skiego . Analizie poddane zostaną przede wszystkim przyczyny znamien-
nej ewolucji owych planów od form filosemickich do obsesyjnie wrogich
ludności żydowskiej, ideologiczny i społeczny kontekst owej zmiany oraz
mechanizmy decydujące o ostatecznym kształcie polityki Królestwa Kon-
gresowego wobec Żydów. Podstawą z
ródłową referatu będzie bogata li-
teratura polityczna lat 1815-1830 oraz zasoby archiwalne. Znaczna część
tych z
ródeł nie była dotychczas wykorzystywana i nie jest znana w litera-
turze przedmiotu.

*
Prof. UWr dr hab., Zakład Studiów Żydowskich Uniwersytetu Wrocławskiego.
KRAKÓW 6-7 II 2007
XXXI
Grzegorz Zackiewicz*
POLSCY SYNDYKALIŚCI WOBEC PROBLEMATYKI
ŻYDOWSKIEJ W LATACH 1918-1939
Referat podejmuje mało znane zagadnienie odniesień międzywojen-
nego syndykalizmu polskiego do problematyki żydowskiej. Skupieni wo-
kół Jerzego Szuriga i Kazimierza Zakrzewskiego syndykaliści wywodzili
się z radykalnego społecznie ruchu  zetowego , który od końca XIX wie-
ku związany był z obozem demokratycznej irredenty. Uznając, iż budowa
silnego państwa stanowi cel nadrzędny, postulowali nadanie terminowi
nacjonalizm nowych treści  zerwanie z endecką koncepcją narodu na
rzecz interpretacji, w myśl której  naród wytwórców tworzą wszyscy
pracujący ofiarnie dla dobra wspólnego, jakim jest odrodzona Polska. Z tak
rozumianej wspólnoty syndykaliści wykluczali  elementy pasożytnicze ,
niezależnie od ich etnicznego pochodzenia. Społeczność żydowska była
więc postrzegana jako bardzo zróżnicowana, obejmująca zarówno burżu-
azję, jak i masy biedoty, tak środowiska utożsamiające swe losy z II RP,
jak też grupy niechętne państwu polskiemu. Wpływ na formułowane oce-
ny miał również fakt, iż w 1926 r. syndykaliści opowiedzieli się za Piłsud-
skim, stając się częścią obozu sanacji. W latach 30. punkt widzenia syndy-
kalistów ulegał pewnej ewolucji. Środowisko krytycznie oceniało wzrost
nastrojów antysemickich w Polsce, jako w głównej mierze podsycanych
przez endecję, kontestowało również przeobrażenia w łonie sanacji. Jed-
nocześnie dostrzegano i analizowano obiektywne czynniki zaogniające
relacje polsko-żydowskie. Rozwiązanie narastającego konfliktu syndyka-
liści widzieli na gruncie bezklasowej, opartej na związkach zawodowych
Polski Pracy. Dobrowolna emigracja części Żydów była brana pod uwagę,
jednakże nie przywiązywano do tego istotnego znaczenia. Objęcie władzy
w Niemczech przez NSDAP, syndykaliści rozpatrywali początkowo jako
kolejny dowód bankructwa modelu liberalno-demokratycznego. Antyse-
mickie ostrze rządów Hitlera nie było zrazu uwypuklane. Reprezentanci
środowiska dowodzili nawet, że interesy żydowskiej burżuazji nie zostały
w znaczący sposób naruszone. Z czasem tego typu interpretacje przestały
się pojawiać, a opinie syndykalistów stawały się w tej kwestii coraz bliż-
sze ocenom formułowanym w kręgach PPS.
*
Dr, Instytut Historii Uniwersytetu w Białymstoku.
ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓA
CZESNYCH BADANIACH
XXXII
Andrei Zamoiski*
TRANSFORMATION OF SHTETLEKH
OF SOVIET BELARUS (1920-1939) IN HISTORIOGRAPHY
The 1920s and 1930s were the decisive decades in the history of Be-
larus, one of the Soviet republics of the USSR. After Bolsheviks gained
power in 1917, a number of radical changes took place in all spheres of
life. The Soviet Union was transforming itself from a predominantly agri-
cultural, rural and developing-capitalist society into an industrial, urban
society. Enormous social, economical, cultural transformations had totally
remade the Belarusian Soviet Socialistic Republic (so called the BSSR).
The shtetlekh of Belarus were multinational settlements. The Jews, Belaru-
sians, Poles, Tatars lived there for centuries. The transformation processes
of 1920-1939 changed the face of small towns of Belarus and influenced
the socio-demographic profile of their population. In historiography evo-
lution of small towns of Belarus usually was examined as a considerable
part of history of Jewish communities in the USSR. Problems of transfor-
mation of shtetl of Soviet Union in the interwar period were mentioned by
Soviet, Polish, American, British, French, modern Russian and Belarusian
authors. I can define different approaches explaining the problem of trans-
formation of the shtetlekh of Belarus:
1. Positive Reconstruction approach dominated in the Soviet lite-
rature of the 1920-1930-ies and emphasized  positive and constructive
changes in life of the Jewish population, it marked prospects of involving
of the Jews in the construction of the socialist society.
2. Transformation was showed as Inevitable Destruction. The
shtetlekh experienced painful transformation, as a consequence of social,
economic and cultural policy of the Bolsheviks regime. The main so-
cio-occupational groups of the small towns (artisans, merchants, peddlers,
storekeepers, traders) were under the economic and social pressure. The
group of deprived of rights so-called  lishentsy faced enormous difficul-
ties. Soviet policy intensified acculturation and assimilation of inhabitants
of shtetl as well as all Soviet Jewry.
3. Transformation as a part of accelerated modernization approach
refers to deep analysis of the course of transformation of Jewish commu-
*
Dr, Szkoła Nauk Spolecznych, Instytut Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa.
KRAKÓW 6-7 II 2007
XXXIII
nities under Soviet regime, its results and consequences for certain groups
of Jewish population.
In my report I intend to focus on main problems of studying history
of Soviet Belarus in the case of shtetl history. I hope to concentrate on
main problems of Soviet and modern Belarussian historiography as well
to illustrate main difficulties in studying Jewish history in present day
Belarus.

Konrad Zieliński*
OD BOJKOTU DO POGROMU?
O ZAJŚCIACH ANTYSEMICKICH W KRÓLESTWIE POLSKIM JESIENI

1918 ROKU
Stosunki polsko-żydowskie na ziemiach Królestwa Polskiego w la-
tach I wojny światowej wyraz
nie się pogorszyły, i to zarówno w dużych
miastach, jak i w środowiskach wiejskich oraz małomiasteczkowych,
wcześniej względnie wolnych od antysemityzmu i szowinizmu. Rozpę-
tana przez endecję akcja bojkotowa okazała się swoistym preludium wy-
darzeń, jakie miały miejsce w pierwszym roku Wielkiej Wojny, kiedy to
denuncjowano i oskarżano Żydów o zdradę, czego efektem była wielka
liczba procesów i wyroków skazujących, a przede wszystkim rabunki ich
mienia dokonywane wspólnie lub za zgodą i aprobatą wojsk carskich.
Następne lata przyniosły krótkie momenty odprężenia, ale ten relatywnie
 lepszy okres trwał krótko: do połowy 1916 roku, gdy po manifestacjach
patriotycznych z okazji rocznicy Konstytucji 3 Maja, rozpoczęła się kam-
pania wyborcza do rad miejskich. Uzyskanie stosunkowo dużej liczby
mandatów przez Żydów spotkało się z niechęcią i ostrą reakcją strony
polskiej. W miarę przybliżania się niepodległości nasilała się wrogość
wobec ludności żydowskiej; głównym obszarem konfliktu pozostawały
sprawy gospodarcze, ale po przewrotach w Rosji, zwłaszcza po rewolu-
cji paz
dziernikowej, potężnej  siły sprawczej nabrały oskarżenia Żydów
o propagowanie komunizmu. Takie wydarzenia, jak zmiana stosunków
*
Dr hab., Zakład Badań Etnicznych na Wydziale Politologicznym Uniwersytetu
Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.
ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓA
CZESNYCH BADANIACH
XXXIV
prawno-ustrojowych w Królestwie, żądania autonomii kulturalno-narodo-
wej wysuwane przez część środowisk żydowskich, postanowienia traktatu
brzeskiego i echa konfliktu polsko-ukraińskiego w Galicji były istotnymi
stymulatorami niekorzystnych zmian w stosunkach polsko-żydowskich.
W Galicji doszło nawet do szeregu pogromów ludności żydowskiej jesz-
cze przed końcem 1918 roku. Zajścia antysemickie miały miejsce również
w Królestwie Polskim: czy miały one charakter pogromów? Referat jest
próbą odpowiedzi na to pytanie.
SEKCJA IV
ZAGA
ADA ŻYDÓW
Marcin Chruściel*
POMI
DZY DOKUMENTEM A LITERATUR

DYLEMATY OPISU HOLOKAUSTU NA PRZYKA
ADZIE KSI
ŻKI
HANNY KRALL KRÓL KIER ZNÓW NA WYLOCIE
Historia powstania i recepcji książki Hanny Krall  Król kier znów
na wylocie jest dobrą okazją do zaprezentowania kilku aspektów pisania
o zagładzie Żydów w Polsce i w ogóle. (1) Każde dzieło literackie próbu-
jące się zmierzyć z tematem Holokaustu oscylować musi w ocenie odbior-
cy pomiędzy dokumentem a literaturą piękną. Czysto dokumentujący ton
i stosunek  nieadekwatne stają się wobec wagi tematyki. Natomiast for-
ma tradycyjnej powieściowej prozy  okazuje się być zbyt mało pojemna,
sugeruje niestosowność środków. Sposoby podejścia do problemu u róż-
nych pisarzy powojennych w Polsce to okazja do prezentacji kształtowa-
nia się świadomości społecznej, zbiorowej pamięci i historycznej tożsa-
mości narodu polskiego. (2) Pojawiająca się w tytule wystąpienia powieść
Krall napisana została na zamówienie głównej bohaterki. To historia ży-
cia, które ma zostać ocalone od zapomnienia, historia niezwykłych losów
kobiety, która przetrwała wojnę. Zaznaczyć trzeba, że omawiana powieść
to drugie podejście Hanny Krall do tego konkretnego tematu. Bohaterka
opowieści nie była zadowolona z pierwszej wersji. Wypadnie zatem zasta-
nowić się nad następującym problemem: jaki jest stosunek pomiędzy ar-
*
Mgr, doktorant na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
KRAKÓW 6-7 II 2007
XXXV
tystą (historykiem utrwalającym rzeczywistość) a bohaterami wydarzeń.
Kto jest właścicielem powstałej narracji, kto ma prawo ją zmieniać, kryty-
kować. W przypadku tak delikatnej materii jak zagłada Żydów jest to tym
ważniejsze  czy pisarz, historyk to przezroczyste medium utrwalające
opowiedziane fakty, czy też może  poprzez sam fakt przekazania do-
świadczeń, wrażeń  bohaterowie przestają być jedynymi właścicielami
swoich historii i muszą się pogodzić z hipotetycznością najróżniejszych,
niekoniecznie trafionych interpretacji. To ostatnie jest jakby powieleniem
dramatycznej sytuacji wyobcowania ludzi, którzy przeżyli Holokaust. (3)
Odbiór książki w środowisku krytyków oraz czytelników  to pole do
zbadania świadomości i stosunku współczesnych Polaków wobec tema-
tyki zagłady Żydów. Ponad pół wieku od wydarzeń  tematyka pozostaje
aktualna i ważna, ale jednocześnie (czego dowodem nietrafione recenzje)
może być miejscem przeinaczeń i manipulacji. Krótko omówione zostaną
losy książki H. Krall. Streszczone powyżej trzy główne części planowa-
nego wystąpienia sondują różne aspekty utrwalania, zapisywania historii
zagłady Żydów. Miejsca problematyczne  stosunek do tematu; sieć na-
pięć pomiędzy ludz
mi, którzy doświadczyli koszmaru a  opowiadaczem
oraz społeczny odbiór narracji (pokazujący świadomość zbiorową)  to
elementy ważkie zarówno w warsztacie pisarza, reportera jak i historyka
Holokaustu.

Marta Janczewska*
ŚMIERĆ W WARSZAWSKIM GETCIE 
PROBLEM J
ZYKA
(NA PRZYKA
ADZIE DYSKURSU URZ
DOWEGO)
Śmierć była codzienną rzeczywistością mieszkańców warszawskie-
go getta. Wszechobecna z powodu głodu i tyfusu była nie tylko stałym
elementem doświadczenia mieszkańców zamkniętej dzielnicy, ale także
wyzwaniem dla Gminy Żydowskiej oraz licznych żydowskich instytucji
pomocowych. Jednocześnie temat śmierci stanowi zawsze problem dla ję-
*
Mgr, Żydowski Instytut Historyczny-IN-B i Centrum Badań nad Zagładą Żydów
Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa.
ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓA
CZESNYCH BADANIACH
XXXVI
zyka, który musi poradzić sobie z wyrażeniem tego, co niewyrażalne i nie
do ogarnięcia. Różnego typu dyskursy na różne sposoby próbują spro-
stać temu zadaniu (inaczej poezja, dyskurs publicystyczny, etc.). Dyskurs
urzędowy zdaje się stawać przed szczególnymi wyzwaniami. Autorzy do-
kumentów urzędowych warszawskiego getta muszą przy pomocy stylu
biurowego, dążącego do precyzji i utrwalającego wizję świata, w której
bezosobowy nadawca ukrywa swoją podmiotowość, oddać rzeczywistość,
która wykracza poza wszelkie standardy. Referat poświęcony jest właśnie
analizie dyskursu urzędowego warszawskiego getta w dokumentach w ję-
zyku polskim  urzędowym języku żydowskiej administracji getta oraz
w języku niemieckim. W centrum rozważań pozostaje pytanie o sposób
zapisu doświadczenia śmierci w wyżej wymienionych w tekstach, ich
obrazowanie i poetykę. Wykorzystano materiały wydziałów Gminy Ży-
dowskiej, Służby Porządkowej oraz organizacji społecznych.

Jacek Leociak*
OBRAZ ŻYDÓW NA FOTOGRAFIACH NIEMIECKICH
ŻOA
NIERZY I POLICJANTÓW Z OKUPOWANEJ POLSKI
Przedmiotem referatu będą zdjęcia pochodzące z czasów okupacji
podczas II wojny światowej wykonane przez niemieckich żołnierzy i po-
licjantów niejako  prywatnie , na własny użytek, krążące w kręgu kole-
żeńskim i rodzinnym. Fotografie te potraktowano jako szczególnego ro-
dzaju zapis doświadczeń granicznych, ekstremalnych (takich jak śmierć,
cierpienie, okrucieństwo, terror i ludobójstwo). Tak rozumiane fotogra-
fie stają się przedmiotem interpretacji, ukazującej nie tylko ich wartość
dokumentalną, lecz także wydobywającej walor świadectwa zachowań,
postaw i emocji zarówno fotografujących, jak i fotografowanych. Zaję-
to się szczególnie codziennością: jako tematem zdjęć, ich przewodnim
motywem oraz kategorią antropologiczna. Rozważania interpretacyjne
wprowadzono w szerszy kontekst porównawczy: historyczny i kulturowy,
ukazując i antecedencje i kontynuacje fenomenu dokumentowania włas-
nych zbrodni i pozowania na tle ofiar własnego okrucieństwa.
*
Dr, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa.
KRAKÓW 6-7 II 2007
XXXVII
SEKCJA V
ŻYDZI W POLSCE I ŚWIECIE PO 1945 ROKU
Adam Kopciowski*
ZAJŚCIA ANTYŻYDOWSKIE NA LUBELSZCZYy
NIE
W LATACH 1944-1946
W pierwszych latach po II wojnie światowej Lubelszczyzna stanowiła
jedno z najważniejszych centrów życia żydowskiego w Polsce. W drugiej
połowie 1944 roku w stolicy województwa odrodziły się żydowskie partie
polityczne, prasa w języku jidysz, rozkwitło życie kulturalne i artystycz-
ne, zaś w listopadzie utworzono naczelną instytucję żydowską w kraju
 Centralny Komitet Żydów w Polsce. Do początków 1945 roku czyli do
przenosin centralnych instytucji żydowskich do Warszawy i A
odzi, Lublin
stanowił nieoficjalną stolicę polskich Żydów. Z drugiej strony, w tym sa-
mym czasie województwo lubelskie stanowiło jeden z najbardziej niebez-
piecznych dla Żydów obszarów kraju. W latach 1944-1946 spośród 327
dobrze udokumentowanych zabójstw Żydów, aż 66 popełniono właśnie
na Lubelszczyz
nie. W referacie zaprezentowana zostanie geneza zajść an-
tyżydowskich na omawianym obszarze (w kontekście sytuacji ogólnopol-
skiej). Przedstawione zostaną najbardziej reprezentatywne przykłady tego
typu wypadków, w tym: pogrom Żydów w Parczewie, morderstwa na tle
gospodarczym (osób próbujących odzyskać utracony w czasie okupacji
majątek) i politycznym (m.in. zabójstwo Chaima Hirszmana  jednego
z dwóch Żydów ocalałych z obozu zagłady w Bełżcu), próby wywołania
ekscesów antysemickich w Lublinie i Chełmie sprowokowane plotkami
o mordzie rytualnym, wypadki morderstw Żydów w ramach tzw.  akcji
kolejowej , zabójstwa Żydów powracających z obozów koncentracyjnych
oraz inne przykłady zachowań i zajść antysemickich  indywidualnych
i zbiorowych, a także reakcje na nie administracji lokalnej. Zaprezento-
wana zostanie w końcu sprawa zabójstwa w kwietniu 1945 r. w Lubli-
nie Leona Feldhendlera, przywódcy powstania w obozie w Sobiborze.
W podsumowaniu ujęte zostaną skutki omawianych wydarzeń oraz re-
*
Dr, Zakład Kultury i Historii Żydów Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
w Lublinie.
ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓA
CZESNYCH BADANIACH
XXXVIII
akcje środowiska żydowskiego, w tym próby przeciwdziałania kampanii
antysemickiej. Wykładowi towarzyszyć będzie prezentacja ikonografii:
zdjęć, ulotek i druków ulotnych.

Joanna Nalewajko-Kulikov*
POLSKI PAy
DZIERNIK  ŻYDOWSKI KWIECIEC

ROK 1956 I JEGO KONSEKWENCJE W SPOA
ECZNOŚCI ŻYDOWSKIEJ
W POLSCE
Rok 1956 był, obok lat 1967-1969, najbardziej burzliwym w po-
wojennej historii polskich Żydów. Wydarzeniem, które zapoczątkowało
gruntowne przemiany w społeczności żydowskiej był kwietniowy artykuł
Hersza Smolara w  Fołks-Sztyme , ujawniający prawdę o represjono-
waniu w ZSRR w czasach stalinowskich kultury jidysz i zamordowaniu
jej najwybitniejszych przedstawicieli. Niedługo póz
niej III Zjazd Towa-
rzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce i następujące po nim
w ciągu roku zebrania w lokalnych oddziałach TSKŻ w całym kraju po-
kazały, że rewelacje  Fołks-Sztyme były dla komunistów żydowskich
szokiem, a dla społeczeństwa żydowskiego  swoistym katharsis i wy-
wołały istną falę uwag i krytyki pod adresem Towarzystwa. Tak zdecy-
dowana reakcja zmusiła władze Towarzystwa do korekty dotychczasowej
polityki, zwłaszcza w połączeniu z dochodzącym znów do głosu  po kil-
kuletnim wyciszeniu  antysemityzmem w kraju, repatriacją Żydów pol-
skich z ZSRR i otwartą ponownie możliwością emigracji do Izraela. Na
podstawie z
ródeł archiwalnych, prasowych i pamiętnikarskich pokazane
zostanie, jak kwiecień 1956 roku, bardziej nawet niż Paz
dziernik, wpłynął
na postawę i położenie mniejszości żydowskiej.

*
Mgr, Instytut Historii PAN, Warszawa.
KRAKÓW 6-7 II 2007
XXXIX
Martyna Rusiniak*
ANTYSYJONIZM  BUNDU W POLSCE
W LATACH 1944-1949
Celem referatu jest pokazanie jednego z głównych założeń programo-
wych Żydowskiej Socjalistycznej Partii  Bund , a mianowicie: antysyjo-
nizmu. Bazę z
ródłową stanowić będą między innymi takie tytuły prasowe
jak:  Fołks-Cajtung ,  Biuletin fun Bund oraz  Głos Bundu . Na tych
łamach jej przedstawiciele prezentowali swe stanowisko wobec emigracji
ludności żydowskiej z Polski, a w tym w szczególności do bricha(h) (nie-
legalnej emigracji) do Palestyny, oraz dotyczące tzw. displaced persons
(bezdomnych, osób znajdujących się w obozach przejściowych). W dru-
giej części wystąpienia przedmiotem zainteresowania będą oceny doko-
nywane przez bundowców ówczesnej sytuacji w Palestynie, a następnie
w powstałym w 1948 roku Państwie Izrael.

Hanoch Daniel Wagner**
TOWARDS THE VIRTUAL RECONSTITUTION
OF JEWISH SHTETLS
Most Jewish communities of Europe were devastated during World
War II. Towns in Poland and elsewhere were emptied of their Jewish resi-
dents, and entire families disappeared, often leaving no descendants to at-
test of their very existence. After the war, exhaustive efforts were invested
to collect the names of victims and of survivors. Attempts of a new kind
are currently underway to memorialize the victims by virtually reconstru-
cting the family trees of individuals on a community-by-community basis,
and to  re-create the Jewish populations that existed just before the Ho-
locaust. The development of sophisticated tools designed to combine and
*
Mgr, Instytut Historyczny (Centrum im. M. Anielewicza) Uniwersytetu Warszaw-
skiego.
**
Prof., Weizmann Institute of Science, Rehovot (Izrael).
ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓA
CZESNYCH BADANIACH
XL
compile  to merge  family data from different sources and databases,
from different repositories, is currently viewed as a major objective in the
virtual reconstruction of past Jewish families and communities. An over-
view of some of the benefits and complexity involved in database merging
is presented here by means of specific examples.
SEKCJA VI
J
ZYKI I LITERATURA
Mirosława M. Bułat*
CZA
OWIEK TO POSA
ANIEC,
KTÓRY ZAPOMNIAA
, JAK
PRZYNOSI WIADOMOŚĆ
MOTYW POSA
AC
CA W WYBRANYCH DRAMATACH
SZ. AN-SKIEGO I P. HIRSZBEJNA ORAZ ICH EKRANIZACJACH
Motto referatu stanowić będą słowa Abrahama Joszuy Heschela
(1907-1972)  Człowiek to posłaniec, który zapomniał, jaką przynosi wia-
domość . Przedmiotem zaś wystąpienia będzie motyw posłańca w drama-
tach Tkies-kaf [Ślubowanie] (1908) i Grine felder [Zielone pola] (1916)
Pereca Hirszbejna (1880-1948) oraz Der dibek [Dybuk] (ok. 1914) Sz. An-
skiego (1863-1920) oraz w czterech wersjach filmowych tych trzech sztuk
(z 1924, 1933 i 1937 r.).
Tkies-kaf i Der dibek, choć napisane niezależnie od siebie, noszą
znamiona dziwnego podobieństwa. Oba utwory opierają się na legendzie
o oblubieńcach, którzy zostają sobie przeznaczeni na małżonków przez
rodziców jeszcze przed narodzeniem. Potem jednak to ślubowanie po-
świadczone uściskiem dłoni odchodzi w zapomnienie. Młodzi nie mogą
zaznać szczęścia, dopóki obietnica nie zostanie wypełniona. Staje się to
w obu przypadkach za sprawą tajemniczego wysłańca z innego świata.
W dramacie P. Hirszbejna w funkcji tej występuje sam prorok Eliasz (nie-
przypadkowo, wszak to jego utożsamia się z Sandalfonem, rzecznikiem
unii Boga z człowiekiem). W kilku wcieleniach (jako chasyd, żebrak, włó-
częga, drwal, wreszcie szejner balebos) doprowadza on do zrealizowania
przyrzeczenia, a przy tym przywraca sprawiedliwość, nagradzając cnotli-
wych biedaków, a karząc występnych bogaczy.
*
Dr, Katedra Teatru na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego,
Kraków.
KRAKÓW 6-7 II 2007
XLI
W znanej nam wersji legendy dramatycznej Sz. An-skiego pojawia
się Meszulach (dodany zresztą za radą reżysera rosyjskiego Konstantina
Stanisławskiego). Porusza się on  na pograniczu dwóch światów (tak
brzmi właściwy tytuł utworu) jako mediator między porządkiem fizycz-
nym, metafizycznym oraz społeczno-wspólnotowym (reprezentowanym
przez cadyka z Miropola).
W komedii Grine felder jako posłańca, który  odpomina  zapomnia-
ną wiadomość , traktować można głównego bohatera Lewiego-Icchaka.
Jeszybotnik-sierota, nie mogąc zaznać ukojenia w studiowaniu Tory, gna-
ny tęsknotą za prawdą, trafia do środowiska Żydów wioskowych, gdzie
pomiędzy niebem należącym do Boga, a ziemią oddaną w posiadanie
człowiekowi może głosić i jednocześnie uprawiać Heschelowską  teolo-
gię zwykłych czynności .
Referat ilustrowany będzie fragmentami filmów Tkies-kaf, Dem rebns
kojech, Der dibek i Grine felder.

Małgorzata Domagalska*
KREACJE BOHATERÓW ŻYDOWSKICH
W ANTYSEMICKIEJ PROZIE NA A
AMACH  ROLI
W 1883 roku ukazał się pierwszy numer antysemickiego tygodnika
Jana Jeleńskiego. Antysemickiej propagandzie w  Roli służyły nie tylko
artykuły publikowane na łamach pisma. Tygodnik o charakterze społecz-
no-kulturalnym zamieszczał też powieści. W każdym numerze drukowa-
no przynajmniej dwa teksty prozatorskie i rzadko zdarzało się tak, żeby
wśród bohaterów tych utworów nie występowali Żydzi. Zgodnie z tytu-
łem jednego z opowiadań   Szukaj Żyda , tropienie i demaskowanie
przypisywanych Żydom zachowań stało się dla autorów publikujących
w piśmie tendencyjną dominantą. W fikcyjnym świecie pojawiali się różni
bohaterowie o żydowskiej proweniencji, poczynając od ortodoksyjnych
wyznawców judaizmu, po asymilujących się czy wreszcie zwolenników
socjalizmu. Mimo odmiennych postaw światopoglądowych ich cel był
*
Dr, Katedra Literatury Polskiej Oświecenia, Pozytywizmu i Młodej Polski Uniwer-
sytetu A
ódzkiego.
ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓA
CZESNYCH BADANIACH
XLII
ten sam  doprowadzenie do ruiny polskiego stanu posiadania i zdoby-
cie władzy, zgodnie ze spiskową teorią dziejów. Propagowanie antysemi-
ckich tez wymagało także od autorów użycia odpowiedniej formuły, stąd
też korzystali oni nie tylko z chwytów charakterystycznych dla powieści
w odcinkach, lecz także czerpali z różnych formuł gatunkowych. Często
wykorzystywali atrakcyjną dla czytelnika strategię powieści romansowej,
kryminalnej czy science-fiction. Wciągając czytelników w powieściową
grę, kształtowali negatywne widzenie żydowskiego świata i jego przedsta-
wicieli. Celem referatu jest więc ukazanie typologii postaci a także przy-
bliżenie problematyki powieści antysemickiej publikowanej w  Roli ,
która dotąd nie była przedmiotem naukowych dociekań. Wskazanie jak
obieg popularnej literatury wpływał na kształtowanie antysemickich ste-
reotypów i antysemityzmu w jego nowoczesnej formie.

Joanna Lisek*
DYSKURS FEMINISTYCZNY
W KOBIECEJ PRASIE JIDYSZ
Studia żydowskie z wykorzystaniem perspektywy gender są w Pol-
sce w zasadzie szczątkowe. Tymczasem kultura jidysz wydaje się być
szczególnie interesującym polem dla tego typu badań. Referat będzie pro-
pozycją cząstkowego zapełnienia tej luki. Na podstawie dwóch kobiecych
czasopism jidysz  Di froy (Wilno 1925-1933) i  Di jidisze frojenwelt
(Kraków 1902) pokażę: (1) w jaki sposób hasła feministyczne łączą się
tutaj z zagadnieniami tożsamości żydowskiej w kontekście religijnym
i politycznym, (2) jak przedstawiony jest modelowy obraz nowoczesnej
kobiety żydowskiej, (3) jakie są główne sfery zainteresowań feministycz-
nych eksploatowane w czasopismach (walka o równouprawnienie w ob-
rębie żydowskiej gminy wyznaniowej a także innych sfer społecznych,
poszukiwanie i prezentowanie znaczących postaci kobiecych w historii
żydowskiej i światowej, opisy aktywności zawodowej kobiet, psycholo-
giczna analiza natury kobiecej, budowanie więzi i solidarności z ruchami
kobiecymi innych narodów), (4) jak ukazuje się tradycyjne role kobie-
*
Dr, Zakład Studiów Żydowskich Uniwersytetu Wrocławskiego.
KRAKÓW 6-7 II 2007
XLIII
ce  matki, żony, gospodyni (tu: ciekawy aspekt tzw. jidisze-mame ana-
lizowany na łamach  Di jidisze frojenwelt ), (6) jaki udział mają same
kobiety w tworzeniu tych czasopism (poczet autorek artykułów i utworów
literackich zamieszczanych na łamach obu pism), (7) czy i w jaki sposób
dyskurs feministyczny wpływa na strukturę językową omawianych pe-
riodyków. Przez porównanie czasopism z początku XX wieku i drugiej
połowy lat dwudziestych podjęta zostanie próba odpowiedzi na pytanie,
w jakim kierunku rozwinął się żydowski feminizm, jakie jego treści zy-
skały, a które straciły na znaczeniu.

Marek Piela*
KONSTRUKCJA ���� �Ł� WYRAŻAJ
CA CZYNNOŚĆ CI
GA


I CZYNNOŚĆ POWTARZAJ
C
SI
WE WSPÓA
CZESNEJ
HEBRAJSZCZYy
NIE LITERACKIEJ
Konstrukcja ���� �Ł� służy głównie do wyrażenia czynności powta-
rzającej się (niekoniecznie zwyczajowej, tj. nie zawsze da się ją sparafra-
zować przez ę���� ��ą czy ę���� �Ł�Ł �Ł�). Użycie jej w tej funkcji nie jest
obowiązkowe, tj. dla wyrażenia powtarzalności można zamiast niej użyć
formy ���, a powtarzalność wyrazić odpowiednim okolicznikiem czasu
(np. ��Ń� ŁÓ� Ż� ŃćŁę�  stawiał się tam co tydzień ) lub za pomocą innych
środków leksykalnych czy składniowych (np. Ł���� Ł��� Ł��  wciąż po-
wtarzał, mówił w kółko ). Znacznie rzadziej konstrukcja ���� �Ł� służy do
wyrażenia czynności jednorazowej przeszłej ciągłej (np. Ł�ÓŁ� ę� �Ł� ���ą
��Ł�ę�  niósł modlitewnik ), jednak mieści się takie jej użycie w normie
językowej (wbrew twierdzeniu Glinerta). Czynność przeszła (lub przy-
szła) ciągła jest wyrażana przeważnie nie poprzez ���� �Ł� lecz za pomocą
innych środków językowych (np. za pomocą form czasu teraz
niejszego
w zdaniu podrzędnym, których wartość czasowa wynika z czasu użyte-
go w zdaniu głównym: �� �Ó� �ŁŃ ���ŁŁ ... Ż�� ę� ŻŁÓŃ�� ... �ęŁŃ ŁąŃ Ó��Ń�
 i w czasie, gdy reszta domowników... będzie oddawała cześć Bogu..., ten
pechowiec będzie zmuszony ), lub też ciągłość czynności nie jest wyra-
żona w żaden sposób, a wynika z kontekstu (���� ŻŁŃ��Ń  przechodząc
*
Dr, Instytut Filologii Orientalnej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓA
CZESNYCH BADANIACH
XLIV
usłyszeli , ale por. ŁęŁ�Ł Ł��ŃŃ  po tym, jak przyszedłem, zobaczyłem ).
Niezmiernie rzadko używa się ���� �Ł� dla wyrażenia stanów psychiki
ludzkiej (np.  wiedzieć ,  znać ,  kochać ), które ze swej istoty trwają
przez pewien czas. Materiał wyekscerpowany z hebrajskich tekstów lite-
rackich powstałych w ostatnich kilkudziesięciu latach pozwala stwierdzić,
że użycie tej konstrukcji do wyrażenia stanów psychicznych czy uczuć
jest niepoprawne, i jako takie służy do charakterystyki bohaterów słabo
mówiących po hebrajsku, np. ꣣Ń� ��Ł�� �Ó�Ł ŁęŁŁ� �� Ó��  nawet nie zna-
łem jeszcze hebrajskiego , ��� ��� Łą�� ę�ŁŁŃę� �ęŁ�  wstydziła się, że
jestem jej bratem , Łę�� ę�ą�� �ęŁ�  nienawidziła mnie . Ponieważ bohate-
rowie literaccy popełniający ten błąd pochodzą z krajów arabskich, wyda-
je się, że w ich mowie pojawia się on jako kalka z arabskiego, w którym
używa się podobnej konstrukcji z czasownikami oznaczającymi myślenie
czy uczucia. I tylko do takiego użycia konstrukcji ���� �Ł� można odnieść
stwierdzenie Glinerta, że jest to  Oriental casual Hebrew .

Eugenia Prokop-Janiec*
 JEDNOŚĆ  PROJEKT INTEGRACJONISTYCZNY
W EPOCE  NOWOCZESNEJ ŻYDOWSKIEJ REWOLUCJI
Wydawany w latach 1907-1912 we Lwowie tygodnik  Jedność. Pis-
mo poświęcone szerzeniu myśli polskiej wśród Żydów skupił wokół ha-
seł integracjonistycznych grono wybitnych galicyjskich działaczy, uczo-
nych, literatów i publicystów. Wystarczy wspomnieć, że wśród autorów
drukujących na jego łamach byli  między innymi  Eleazar Byk, Tobiasz
Aschkenaze, Majer Bałaban i Ostap Ortwin. Projekt integracjonistyczny
 Jedności budowany był w epoce nazywanej przez Benjamina Harshava
erą  nowoczesnej żydowskiej rewolucji : przyspieszonych zmian moder-
nizacyjnych, narastających wewnątrzgrupowych podziałów i intensyfiku-
jących się konfliktów międzygrupowych. Konfrontowany być więc mu-
siał z innymi ideologicznymi projektami żydowskimi, przede wszystkim
projektem syjonistycznym, i tendencjami separatystycznymi nurtującymi
ówczesną Galicję. Lwów, gdzie tygodnik wychodził, był na początku XX
*
Dr hab., Katedra Antropologii Literatury i Badań Kulturowych Uniwersytetu
Jagiellońskiego, Kraków.
KRAKÓW 6-7 II 2007
XLV
wieku zarówno ważnym ośrodkiem ruchu syjonistycznego, jak i twierdzą
narodowej demokracji. Celem referatu będzie rekonstrukcja integracjoni-
stycznego projektu  Jedności : jego historycznego zaplecza, kluczowych
wartości i właściwej mu interpretacji procesów modernizacyjnych. Od-
rębne miejsce przypadnie opisowi dwu wątków: rozumieniu przez środo-
wisko  Jedności zjawiska asymilacji i jej historycznych i współczesnych
form, oraz hasłom emancypacji kobiet i udziałowi w gronie autorów tygo-
dnika pisarek feministek.

Ephraim Riveline*
LA PLACE DE LA PENS�E DIALOGIQUE DE MARTIN
BUBER DANS LA LITT�RATURE ISRA�LIENNE :
LE CAS DE ZELDA
L objet de la conf�rence est d �tudier les rapports entre philosophie et
litt�rature, et plus pr�cis�ment l influence de la pens�e dialogique de Mar-
tin Buber (� Ich Und Du [ Je et Tu ], 1923) sur la litt�rature isra�lienne
en g�n�ral et la po�sie de Zelda Shn�urson-Mishkowski (1914-1984) dite
Zelda en particulier.
Le d�part de la pens�e bub�rienne est la rencontre et le dialogue. Le dia-
logue repose sur la r�ciprocit� et la responsabilit�. La responsabilit� existe
uniquement lą oł il y a r�ponse r�elle ą la voix humaine. Les enseignements
de Buber sur la r�ponse ą la parole d autrui se r�fŁrent toujours explicitement
ą une r�alit� qu il s agit d affronter et d assumer dans la �vie v�cue .
Dans son ouvrage, Je et Tu, Buber souligne l attitude duelle ą l �gard du
monde: la relation Je-Tu et la relation Je-cela. Ni le Je ni le Tu ne vi-
vent s�par�ment, ils n existent que dans le contexte Je-Tu, qui pr�cŁde
la sphŁre du Je et la sphŁre du Tu. De męme, ni le Je ni le cela n existent
s�par�ment.
L attitude envers le monde relŁve du Je-Tu ou du Je-cela d�pend non
pas de la nature de l objet, mais du rapport que le sujet �tablit avec cet
objet. L ętre humain ne peut ętre transfigur� et acc�der ą la vie authentique
que s il entre dans la relation Je-Tu. Ą la diff�rence de ce qui se passe dans
la sphŁre du Je-cela, la relation Je-Tu exige un engagement total
*
Prof. dr hab., Universite Paris 8.
ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓA
CZESNYCH BADANIACH
XLVI
L homme peut vivre sans dialogue mais qui n a jamais rencontr� un
Tu n est pas v�ritablement un ętre humain. Cependant, celui qui p�nŁtre
dans l univers du dialogue prend un risque consid�rable puisque la rela-
tion Je-Tu exige une ouverture totale du Je.
Les poŁmes intimistes de Zelda et notamment ceux de son premier
recueil Pna� � Loisir , paru en 1967, traduisent avec clart�, simplicit� et
finesse la quintessence d une pens�e complexe de facture savante.

Magdalena Ruta*
PRZEZ CIEC
I BLASK
TWÓRCZOŚĆ POETYCKA BINEMA HELERA W LATACH 1947-1956
Binem Heler (1908-1998) debiutował jako poeta na łamach komu-
nistycznej  Literarisze Tribune w 1930 roku. Szybko stał się jednym
z przywódców grupy pisarzy proletariackich w Polsce. Przed II wojną
światową opublikował 3 tomiki poezji. Okres wojny spędził w ZSRR,
gdzie wydał kolejne 3 tomy. Zaraz po powrocie do Polski (1947) zaan-
gażował się w działalność żydowskich instytucji kulturalnych, m.in.
współredagując czasopisma  Dos Naje Lebn ,  Fołks-Sztime i  Jidysze
Szriftn , a także pracując w wydziale literatury i sztuki CKŻP oraz Związ-
ku Pisarzy i Dziennikarzy Żydowskich. Do wyjazdu z Polski w 1956 dużo
tworzył, publikując na łamach czasopism w Polsce i za granicą oraz wy-
dając dalsze 7 tomów wierszy. Heler był poetą i publicystą mocno zaanga-
żowanym w budowę nowego ustroju  wiele miejsca poświecił w swojej
twórczości pochwale Stalina, Armii Czerwonej, dobrodziejstwom komu-
nizmu w ZSRR, a także przemianom w demokratycznej Polsce. Nie mniej
ważnym  a może nawet najważniejszym  tematem jego wierszy był te-
mat zagłady Żydów. Spod jego pióra wyszedł m.in. piękny wiersz poświę-
cony martyrologii polskich Żydów In warszewer geto iz chojdesz nisn.
Ten ideowy bojownik o umocnienie komunizmu zdecydował się pozostać
na emigracji po śmierci Stalina i ujawnieniu zbrodnii okresu stalinizmu
(m.in. w 1952 roku zamordowano żydowskich pisarzy radzieckich). Swo-
je rozczarowanie i skruchę wyraził w poruszającym poemacie Ach, men
*
Dr, Katedra Judaistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
KRAKÓW 6-7 II 2007
XLVII
hot mich majn lebn cebrochn (publikacja po 1957 r. w czasopiśmie  Lecte
Najes ). Referat będzie się koncentrować na polskim okresie twórczości
tego zapomnianego dzisiaj, a przecież niezwykle utalentowanego poety.

Karolina Szymaniak*
MODERNIZM W LITERATURZE JIDYSZ
HISTORIA POJ
CIA I PERSPEKTYWY BADAWCZE
Wystąpienie poświęcone jest analizie pojęcia modernizmu w literatu-
rze i literaturoznawstwie jidysz. W dotychczasowych badaniach stosowa-
no najczęściej dość wąskie jego rozumienie. W referacie przedstawione
zostaną implikacje takiego stanowiska oraz zaproponowane będzie nieco
inne podejście badawcze. Referat składa się z trzech części. (1) Pierw-
sza ma charakter historyczny; zostanie zarysowane w niej tło dalszych
rozważań. Bazę dla nich stanowić będą teksty powstałe na początku XX
stulecia, tj. w czasach narodzin lub rozkwitu literatury modernistycz-
nej w jidysz (w zależności od przyjętej definicji modernizmu). Następ-
nie podjęta zostanie analiza pojęcia modernizmu w ujęciu historycznym
w tekstach krytycznoliterackich i wypowiedziach twórców uznających
się za modernistów (m.in. A. Lejles i nowojorskie środowisko literackie).
(2) W drugiej, zasadniczej części, analizie poddane zostanie pojęcie mo-
dernizmu we współczesnych badaniach literackich (m.in. koncepcje Art-
hura Tilo Alta, Chany Kronfeld, Mikhaila Krutikova, Davida G. Roskiesa,
Setha L. Wolitza). Wyróżnienie kilka możliwych rozumień tego terminu
prowadzić będzie do określenia paradygmatu modernizmu dominującego
w badaniach nad literaturą jidysz. (3) Trzecia część ma charakter pod-
sumowujący i projektujący. Jest próbą odpowiedzi na pytanie, dlaczego
kategoria modernizmu była niechętnie na gruncie jidysz przyjmowana lub
nawet odrzucana. Ponadto zaproponowane zostanie nieco inne rozumie-
nie modernizmu w literaturze jidysz, bliższe współczesnemu literaturo-
znawstwu środkowoeuropejskiemu. Przeprowadzone w części (1) i (2)
analizy prowadzą do stwierdzenia, że w badaniach nad literaturą jidysz
utrwalił się awangardowy paradygmat modernizmu, szczególnie popular-
*
Mgr, doktorantka na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓA
CZESNYCH BADANIACH
XLVIII
ny w literaturoznawstwie anglosaskim. Takie dość wąskie pojęcie bywa
jednak wykluczające i nie pozwala analizować procesów literackich w ich
długim trwaniu. Dla pełniejszego rozumienia modernizmu w jidysz ko-
nieczne jest zatem uwzględnienie perspektywy innych niedominujących
modernizmów (polskiego, ukraińskiego, etc.).

Bernard Vaisbrot*
A PECULIAR KIND OF YIDDISH POETRY
Ł�ÓŁ� .��ą�� : �Ł��� Ż� Ł�Ó (THE INEFFABLE NAME OF GOD : MAN) 
POEMS IN YIDDISH BY ABRAHAM Y. HESCHEL
TRANSLATED BY MORTON M. LEIFMAN
This kind of yiddish poetry is a very rare in the early 30 s. These
poems, which only some of them look like prayers, are rather the expres-
sion of a very sharp religious consciousness than any celebration of the
glory of the almighty Lord. Recently reprinted with an English translation
in 2004, this book was published in 1933, gathering all the poems in yid-
dish that the young scholar-rabbi had written in several literary reviews.
The author himself classified them in six chapters**:
1) �Ł�ŁŁ� �Ł� ��ą�� Ł�Ó Human is holy : reciprocity between the wor-
shipper and divinity.
2) ���� ę�Ó� Bearing Witness : this reciprocity should lead man to be
a closer associate with God, but on the other hand, God should be more
friendly to man.
3) Ż��� �Ł� Ł�Ł� � �ć To a Lady in a Dream : we can find some re-
flection of the divine holiness in the quietness of the woman, whose face
invites to remembrance and nostalgy.
4) ����� ��� ŁŁ� ��Ł��ć Between me and the World : in this period of
his life, the young rabbi attempts to change the traditional prayer into a
social service to mankind, each Jew looking for God through helping his
neighbour.
*
Prof., University of Paris 8, Dept of Hebrew Studies.
**
Of course, the English names of the chapters are those given by the trans-
lator.
KRAKÓW 6-7 II 2007
XLIX
5) ���Ł���ą�� Ł���ą Nature Pantomimes : as for the woman, any man
could draw strength and hope from gazing at the huge scenes which take
place in nature, as living testimonies of the Creator.
6) ŻŁą��Łę Repairing the World : by the means of readings those
poems, one should not forget his own enthousiasm to be on duty for God,
and improve his behaviour through helping the unfortunate.
Those writings join keen self-introspection to a strong faith , and
some features of that poetry are already announcing the paradoxal but ne-
vertheless simple formulations of the thinker in his book God in Search of
Man. But in comparison with his major works, the lack of mentioning the
sacred service of God and also the Book of the Law seems noteworthy.
SEKCJA VII
MYŚL RELIGIJNA I ŚWIECKA
Michał Galas*
W WALCE O KSZTAA
T AMERYKAC
SKIEGO JUDAIZMU
POLEMIKA M. JASTROWA Z I.M. WISE
Rabin Markus Jastrow (1829-1903) w Polsce znany jest przede
wszystkim ze swojej działalności patriotycznej i zaangażowania w po-
prawę relacji polsko-żydowskich w okresie poprzedzającym powstanie
styczniowe. Po opuszczeniu Polski i przybyciu do Stanów Zjednoczonych
rozpoczął się drugi, równie interesujący, okres jego życia, który nie do-
czekał się wystarczających opracowań. Jednym z ważnych wątków jego
działalności w USA była walka o kształt reformy judaizmu. Jastrow był
jedną z wybitniejszych postaci, próbujących przeciwstawić się radykal-
nym zmianom w tradycji, stając się po części założycielem reformowa-
nego i konserwatywnego judaizmu. Jedną z najbardziej dramatycznych
i ważnych dyskusji, jakie w tamtym czasie się toczyły, była jego polemika
z I.M. Wise (1819-1900)  przywódcą zwolenników radykalnej refor-
my w Cincinnati. Tej polemiki pomiędzy Jastrowem a Wise dotyczy refe-
rat. Tematem polemiki jest przede wszystkim kształt reformy i możliwe
kompromisy we wprowadzanych innowacjach. Często jednakże jej wąt-
ki przeradzają się w osobiste oskarżenia. Wiążą się one, jak się wydaje,
*
Dr, Katedra Judaistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓA
CZESNYCH BADANIACH
L
z próbą walki autorytetów o przywództwo w judaizmie amerykańskim.
Wystąpienie bazuje na mało znanych pamfletach autorstwa Jastrowa wy-
danych w 1867 roku w Filadelfii, a także na artykułach Jastrowa i Wise
opublikowanych w amerykańsko-żydowskiej prasie z tamtego okresu,
w szczególności zawartych w:  Leader ,  Der Deborah ,  Occident .

Jerzy Ochmann*
POTRZEBA JAKO WIZERUNEK BYTU
W FILOZOFII HESCHELA
Wyraz potrzeba (need, concern) pojawia się często w publikacjach
Heschela jako kategoria teologiczna, antropologiczna i ontologiczna. Jako
kategoria teologiczna polega na przypisywaniu Bogu, drogą analogii (an-
tropopatyzm), cechy ludzkiej. Potrzeba jest aspektem Boga (patos) skie-
rowanym poza siebie, czyli  w stosunku do kogoś lub czegoś, aspektem
egzystencjalnym i zmiennym, polegającym na poszukiwaniu kogoś lub
czegoś, co zechciałoby (etos) zaspokoić boskie potrzeby. Bóg objawił lu-
dziom swe potrzeby (pragnienia) w postaci nakazów. Człowiek nie zawsze
spełnia pragnienia Boga, podobnie jak Bóg nie zawsze spełnia pragnień
ludzi. Potrzeba, jako kategoria antropologiczna, ujmuje człowieka w jego
sytuacji egzystencjalnej. Dla takiego ujęcia nie jest ważne, kim człowiek
jest, lecz jakie posiada potrzeby, czego pragnie lub czego  nie pragnie
i bardzo unika. Człowiek potrzebuje Boga i świata, a unika samotności.
W relacjach międzyludzkich ważniejsze jest to, czego ktoś ode mnie ocze-
kuje i czego ja oczekuję od kogoś, niż to, kim ktoś jest  w sobie i  dla
siebie . Przyjaciela poznaje się w potrzebie. W ontologii nie jest ważne,
czym jakaś rzecz jest  w sobie , lecz jakie stawia wymagania (wyzwania),
jak się z nią obchodzić, co należy robić a czego nie wolno. Świat potrze-
buje Boga do istnienia a człowieka do doskonalenia. W ten sposób  kon-
kluduje Heschel  potrzeba jest wizerunkiem bytu. Jako ilustrację swej
tezy Heschel podaje  piramidę pragnień Boga, człowieka, świata i uka-
zuje podobieństwo, a nawet równoległość potrzeb. Gdy dochodzi do obo-
pólnego i wzajemnego spełnienia potrzeb, następuje (choć nie zawsze)
*
Prof. dr hab. (emeryt), Wyższa Szkoła Społeczno-Gospodarcza w Tyczynie.
KRAKÓW 6-7 II 2007
LI
sympatia i zadowolenie. Na uzasadnienie swej logiki myślenia Heschel
przytacza Biblię, która nie podaje istoty Boga, człowieka i świata, lecz
ogranicza się do prezentacji nakazów Boga oraz obowiązków człowieka
wobec Boga, drugiego człowieka, samego siebie i świata.

Ks. Waldemar Szczerbiński*
BIEGUNOWOŚĆ JAKO KLUCZ DO ROZUMIENIA MYŚLI
ABRAHAMA J. HESCHELA
Zasadniczym problemem w odniesieniu do myśli Heschela jest nie-
właściwe założenie lub nawet brak świadomości, czym jest myśl żydow-
ska w ogóle i na czym polega fenomen Heschela w ujmowaniu rzeczy-
wistości. Konieczne staje się naświetlenie specyfiki myśli judaistycznej,
aby następnie na tym tle ukazać to, co charakterystyczne i oryginalne
w pracach Heschela.
W czasach nowożytnych filozofia żydowska jako filozofia religii,
bądz
też filozofia religijna, ogranicza się wyłącznie do dziedziny, w której
Żydzi mogą jeszcze w zeświecczonym świecie realizować swój judaizm.
Dlatego filozofia ta koncentruje się na problemach religijnych i  wycho-
dząc od świadomie ustanowionych przesłanek  stara się nadać sens ży-
dowskiej egzystencji tak indywidualnej, jak i zbiorowej. Nie ma jednego
sposobu uprawiania filozofii w ramach judaizmu, jak nie ma takiego uni-
wersalnego sposobu w filozofii w ogóle. Trudno jest zatem przedstawić
jakiś model wzorcowy. Niemniej są pewne zasadnicze rysy w ramach tej
filozofii, które pozwalają ją odróżnić od innych. Zasadne jest też omówie-
nie tej specyfiki w odniesieniu do Heschela, który uchodzi za klasycznego
reprezentanta tejże filozofii.
W kontraście do filozofii systematycznej filozofia Heschela może być
nazwana  filozofią budującą , która dąży do utrzymania obszaru otwar-
tego na poczucie zdziwienia, że jest coś nowego pod słońcem, coś, co
nie jest dokładnym przedstawieniem tego, co już było, coś, co nie może
być standardowo wyjaśnione, a jedynie z ledwością opisane. Wówczas
*
Dr, Zakład Filozofii Chrześcijańskiej Uniwersytetu Adama Mickiewicza
w Poznaniu.
ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓA
CZESNYCH BADANIACH
LII
koncentrujemy się nie tyle na rzeczach w świecie zewnętrznym czy na
wydarzeniach historii, ile na tym, co można wydobyć z natury i historii na
własny użytek. Heschel bardziej od zajmowania się ociężałymi argumen-
tami czy zakorzenieniem filozofii w kategoriach logiki formalnej wolał
opisy, obrazy, metafory i aforyzmy, które jednak są częścią systemu. Nie
znaczy to, że nie posługiwał się kategoriami. Czynił to jednak ze świado-
mością niewystarczalności i ograniczoności posługiwania się nimi oraz
z otwartością na inne rodzaje ujęcia rzeczywistości. Filozoficzne katego-
rie, którymi posługują się myśliciele żydowscy, są na ogół zdeterminowa-
ne kategoriami, jakie dominują w danym czasie. Mamy w średniowieczu
żydowskich filozofów, którzy używali kategorii arystotelesowskich. Bu-
ber posługiwał się kategoriami typowymi dla egzystencjalistów. Heschel
natomiast oscyluje w kierunku fenomenologii. Język Heschela jest pięk-
ny, a przez to nieprecyzyjny. Nie jest to spowodowane niedbałością, lecz
świadomym jej odrzuceniem. Heschel tylko wyjątkowo tworzy definicje,
które zaraz obdarza komentarzem. Przytaczając definicje innych filozo-
fów, jednocześnie wykazuje ich niekompletność lub niepoprawność. Jest
to zarazem krytyka definicji jako takiej. Heschel koncentrował się na tym,
co wyjątkowe, a nie na tym, co ogólne. Istoty dopatrywał się nie w ogól-
ności, ale w wyjątkowości. Tymczasem definicja ze swojej natury pomija
to, co wyjątkowe i odnosi się do wszystkich przykładów danej rzeczy. Re-
ceptą na zaradzenie temu problemowi jest stosowanie przez naszego my-
śliciela kategorii biegunowości. Definicja przedstawia jakiś jeden aspekt
rzeczywistości definiowanej, podczas gdy biegunowość zawsze dwa.
W biegunowości mamy dwa pola, które należy traktować razem. Biegu-
nowość dostarcza szerokiej perspektywy, a definicja z konieczności musi
ograniczać. Słowem, biegunowość jest kluczem do widzenia i ujmowania
rzeczywistości w filozofii Heschela, a nie definicja. Symbol czy definicja
nie jest tym, o co chodzi ostatecznie. Symbol jest zawsze odniesieniem do
czegoś jeszcze. To, co jest ostateczne, nie jest przekładalne na symbole.
Jest raczej antonimem tego, co symboliczne. Idea biegunowości w myśli
Heschela pozwala na spolaryzowanie niejednorodnej przecież rzeczywi-
stości. Biegunowość godzi w sobie jedno i drugie, bez konieczności kwe-
stionowania jednej z dwóch stron tej samej monety. Jak przyznał Sherwin
(uczeń Heschela), biegunowość jest podstawową kategorią i kluczem do
widzenia świata, człowieka i Boga oczami Heschela. Można powiedzieć,
że jest to jakaś heschelowska właściwość.

KRAKÓW 6-7 II 2007
LIII
Gwido Zlatkes*
CZTERECH WESZA
O DO PARDES
W XX-WIECZNEJ ANGLOJ
ZYCZNEJ LITERATURZE
ŻYDOWSKIEJ
Czterech [mędrców] weszło do Ogrodu. Jeden [Ben
Azzai] spojrzał i umarł. Jeden [Ben Zoma] spojrzał
i został porażony [oszalał]. Jeden [Aher, Elisza ben
Abuja] spojrzał i pościnał mode pędy. Jeden [Akiba]
wszedł bezpiecznie i wyszedł bezpiecznie.
Tj, Chagiga, 77b
Motyw czterech mędrców, którzy wyruszyli na mistyczną wyprawę
do PARDES, ogrodu zakazanej wiedzy pojawia się wielu z
ródłach. Naj-
ważniejsze warianty znalez
ć można w traktacie Chagiga w obu talmu-
dach, oraz w Tosefcie i póz
niej w Zoharze. W wieku XIX i XX stał się on
przedmiotem badań naukowych m.in. Scholema, Idela i in. Referat będzie
dotyczył literackich przedstawień tego motywu w nowożytnej żydowskiej
prozie anglojęzycznej. W szczególności przedmiotem analizy będą cztery
utwory: (1) Jak liść na wietrze (As a Driven Leaf, 1939) Miltona Steinberga
 to realistyczna powieść historyczna z w pełni wykształconymi postacia-
mi i bogatym tłem obyczajowym i politycznym. Wiedziony nieopanowaną
potrzebą metafizycznej pewności Elisza ukazany jest w niej jako inicjator
wyprawy. Jego próba pogodzenia myśli greckiej z żydowską doprowadza
go do uznania logiki siły w historii i zgody na kolaborację z Rzymianami;
(2) The Pagan Rabbi (1961) Cynthii Ozick - to współczesna wariacja na
temat apostazji Abui   głód wiedzy doprowadza nowojorskiego rabina
do dualistycznego pogaństwa i uwielbienia natury. Po stosunku z driadą
rabin traci duszę (która przybiera formę bożka Pana) i wiesza się w parku
na drzewie; (3) w trzech rozdziałach książki Mędrcy i marzyciele (Sa-
ges and Dreamers, 1991) Elie Wiesel analizuje postawy Akiby, Eliszy
ben Abui, Szymona ben Azzai i Szymona ben Zoma z punktu widzenia
współczesnego moralisty; (4) Howarda Schwartza Czterech co weszło do
Raju (The Four Who Entered Paradise, 1995)  autor rozwija mit z per-
spektywy współczesnego folklorysty, próbując scalić narosłe interpretacje
i wątki poboczne w koherentną całość. Narracyjna część książki jest ra-
*
Riverside, CA (USA).
ŻYDZI I JUDAIZM WE WSPÓA
CZESNYCH BADANIACH
LIV
czej kolejnym midraszem niż utworem literackim sensu stricto; opatrzona
jest ona obszernym komentarzem z
ródłowym pióra Marca Bermana. Te
cztery przykłady skrajnie odmiennego potraktowania tradycyjnego mo-
tywu ukazują zawarte w nim bogactwo możliwości interpretacyjnych jak
również formalno-literackich.

Marzena Zawanowska*
PERCEPCJA PISMA
U ŚREDNIOWIECZNYCH EGZEGETÓW KARAIMSKICH
I JEJ HERMENEUTYCZNE KONSEKWENCJE
NA PRZYKA
ADZIE KOMENTARZA JEFETA BEN  ALI
DO KSI
GI RODZAJU
Pojawienie się ruchu karaimskiego w IX w.n.e. spowodowało do-
niosłą zmianę w żydowskim podejściu do studiów biblijnych i samego
Pisma. Od początku swego istnienia karaizm podlegał rozlicznym wpły-
wom  zarówno wewnętrznym, żydowskim, jak zewnętrznym, muzułmań-
skim i chrześcijańskim (głównie syryjskim). W rezultacie średniowieczna
hermeneutyka karaimska stanowiła wynik owocnego spotkania pomiędzy
rozmaitymi ówczesnymi prądami myślowymi, poglądami i trendami inte-
lektualnymi, zaś karaimscy egzegeci przez kilka wieków służyli za pośred-
ników pomiędzy różnymi monoteistycznymi kulturami. Jest zatem zaska-
kujące, że chociaż średniowieczne komentarze karaimskie niewątpliwie
stanowią przebogate z
ródło wiedzy o religii, filozofii i obyczajowości nie
tylko ludności karaimskiej, ale także żydowskiej i arabskiej w wiekach
średnich, to jednak większość z nich, niestety, nigdy nie doczekała się kry-
tycznych edycji, a ich opracowanie wciąż pozostaje jednym z głównych
dezyderatów współczesnej judaistyki.
Jefet ben  Ali (Abu  Ali al-Hasan ibn  Ali al-Basri) był jednym z naj-
znakomitszych i najbardziej płodnych komentatorów karaimskich. Żył
i tworzył na przełomie X i XI wieku w Jerozolimie, gdzie napisał rozległy
*
Mgr, Zakład Kultury i Historii Żydów Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
w Lublinie.
KRAKÓW 6-7 II 2007
LV
komentarz do całej Biblii w języku judeo-arabskim. Za cel obrał sobie
stworzenie summy dotychczasowej karaimskiej egzegezy, niemniej jego
dzieło znacznie wykracza poza ramy zwykłego  podsumowania , albo-
wiem ostatecznie Jefet daje się poznać jako wielki innowator w dziedzinie
hermeneutyki. Wprowadził on liczne zmiany do formy biblijnego komen-
tarza (paradygmat 3-warstwowej struktury, zawierający hebrajski orygi-
nał, judeo-arabski przekład i wreszcie sam komentarz sensu stricto), a tak-
że do jego treści (trzy główne foci literalnokontekstualnej analizy tekstu
biblijnego: historyczny, gramatyczny i literacki). Przedmiotem prezentacji
będzie nowa, poniekąd dialektyczna, percepcja Biblii u średniowiecznych
karaimów, jaka znalazła pełny wyraz w egzegetycznym dorobku Jefeta.
Postrzegał on Pismo jako utwór niewątpliwie zainspirowany przez Boga,
lecz spisany przez ludzkiego autora-redaktora czy kompilatora-edytora,
a w konsekwencji możliwy do zinterpretowania za pomocą ludzkich,
konwencjonalnych narzędzi naukowych. Owo nowatorskie podejście do
świętego tekstu i jego zgoła rewolucyjne pojmowanie w kategoriach wy-
tworu ludzkiego miało poważne konsekwencje dla całej średniowiecznej
hermeneutyki żydowskiej w ogóle, a karaimskiej w szczególności, przede
wszystkim zaś dla rozwoju koncepcji egzegety, oraz określania jego funk-
cji, celów i roli w interpretowaniu Biblii.
Analiza będzie oparta na krytycznej edycji wybranego fragmentu na-
der obszernego komentarzu (ponad 1000 stron in folio) Jefeta ben  Ali do
Księgi Rodzaju (Rdz 12-25, dzieje patriarchy Abrahama).