Czas. Stomatol., 2009, 62, 11, 922-928
� 2009 Polish Dental Society
http://www.czas.stomat.net
Stłoczenia zębów  przegląd piśmiennictwa*
Dental crowding  review of literature
Katarzyna Krawczyk, Grażyna Śmiech-Słomkowska
Z Zakładu Ortodoncji Katedry Stomatologii Wieku Rozwojowego Uniwersytetu Medycznego w A
odzi
Kierownik: prof. dr hab. n. med. G. Śmiech-Słomkowska
Summary Streszczenie
Introduction: Crowding of teeth is one of the Wstęp: stłoczenia zębów stanowią jedną z najczęst-
most common types of malocclusion. Analysis of szych nieprawidłowości zgryzu. Analiza danych
epidemiological studies has shown prevalance of epidemiologicznych wskazuje na powszechne wystę-
this condition in both developing and industrialized powanie tej wady zarówno w krajach rozwijających
countries. Dental crowding manifests itself as a się jak i wysoko rozwiniętych. Stłoczenia to niepra-
disturbance in the position of teeth, and in their widłowość zgryzu objawiająca się zaburzeniami w
eruption outside the dental arch. położeniu zębów, jak również ich wyrzynaniem poza
Aim of the study: To discuss the types, causes and łukiem zębowym.
mechanisms of dental crowding on the basis of Cel pracy: na podstawie piśmiennictwa omówiono
literature. rodzaje, przyczyny i mechanizmy powstawania stło-
Conclusion: Primary crowding is genetic in origin czeń zębów.
and occurs as a consequence of discrepancy between Podsumowanie: stłoczenia pierwotne mają podło-
teeth size and the corresponding bone support że genetyczne i powstają w następstwie dyspropor-
which is insufficient to align teeth in the arch. In the cji pomiędzy wielkością zębów i odpowiadającą im
mixed dentition period temporary crowding occurs podstawą kostną, niewystarczającą do ustawienia
often, which results from size differences between zębów w łuku zębowym. W okresie uzębienia mie-
deciduous teeth and their permanent successors. The szanego występują często przejściowe stłoczenia,
existence of leeway space and changes in intercanine wynikające głównie z różnicy pomiędzy wielkością
width enable the acquisition of the correct occlusion zębów mlecznych i ich stałych odpowiedników. Ist-
in permanent dentition. Secondary, symptomatic nienie strefy zapasowej i zmiany szerokości między-
crowding arises as a result of environmental factors, kłowej umożliwiają uzyskanie prawidłowej okluzji
mainly due to the mesial displacement of the first w uzębieniu stałym. Stłoczenia wtórne  objawowe,
permanent molar teeth. Current theories concerning powstają na skutek działania czynników środowi-
the etiology of tertiary crowding point out the late skowych, głównie doprzedniego przemieszczenia
growth of the mandible featuring anteriorotation. pierwszych zębów trzonowych stałych. Współczesne
The correction of crowding is indispensable for the teorie dotyczące etiologii stłoczeń trzeciorzędowych
maintenance of proper oral hygiene and a good wskazują na póz
ny wzrost żuchwy o cechach ante-
condition of periodontium. riorotacji. Korekta stłoczeń jest niezbędna dla utrzy-
mania prawidłowej higieny jamy ustnej i dobrego
stanu przyzębia.
KEYWORDS: HASA
A INDEKSOWE:
dental crowding, dental arches, etiology of stłoczenia zębów, łuki zębowe, etiologia
crowding
* Praca finansowana z działalności statutowej Zakładu Ortodoncji Katedry Stomatologii Wieku Rozwojowego Uniwersytetu Medycznego w A
odzi
nr 503-2043-1.
922
2009, 62, 11 Stłoczenia zębów
Wstęp koron zębów jest większa niż w przypadkach,
w których występuje małe stłoczenie lub jego
Stłoczenia zębów stanowią jedną z naj- brak. Również Moorrees i Reed [cyt. wg 18]
częstszych nieprawidłowości zgryzu [24, zauważyli, że harmonijna relacja między wy-
26]. Według ostatnich badań epidemiologicz- miarami zębów i długością łuków zębowych
nych wykonanych na terenie Polski przez warunkuje optymalne zwarcie, zaś dyspro-
Śmiech-Słomkowską i wsp. [24] stłoczenia porcja między tymi elementami predysponuje
zębów występują u 61,5% 12-letnich dzieci. do stłoczeń lub też do powstania szpar mię-
Analiza danych epidemiologicznych wskazuje dzyzębowych. Według Bernab� i Flores-Mir
na powszechne występowanie tej wady zarów- [5] w ocenie ryzyka powstawania stłoczeń
no w krajach rozwijających się jak i wysoko należy uwzględnić nie tylko same wymiary,
rozwiniętych. lecz również proporcje korony będące ilora-
Stłoczenia, to nieprawidłowość zgryzu obja- zem szerokości mezjalno-dystalnej i szeroko-
wiająca się zaburzeniami w położeniu zębów, ści policzkowo-językowej.
jak również ich wyrzynaniem poza łukiem zę- Niektórzy autorzy podają, że wielkość zę-
bowym. Podzielono je na trzy grupy: stło- bów jest różna w zależności od płci [1]. Według
czenia pierwotne, zwane pierwszorzędowymi, Garna i wsp. [cyt. wg 18] u mężczyzn czę-
stłoczenia wtórne tzw. drugorzędowe oraz stło- ściej występują zęby większych rozmiarów.
czenia póz
ne tzw. trzeciorzędowe [20]. Taki Potwierdzają to również badania Haralabakisa
podział wynika z etiologii oraz okresu powsta- i wsp. [11] oraz Fastlichta [7]. Na podstawie
nia nieprawidłowości. tych danych nie można jednoznacznie stwier-
dzić, że stłoczenia zębów będą występowały
Cel pracy częściej u mężczyzn. A
uki zębowe u kobiet są
przeciętnie dłuższe w wymiarze przednio-tyl-
Na podstawie piśmiennictwa omówiono nym, ale węższe w okolicy trzonowcowej [13].
rodzaje, przyczyny i mechanizmy powsta- Niedobór miejsca w łuku jest w tym przypadku
wania stłoczeń zębów. Stłoczenia pierwotne równie prawdopodobny.
mają podłoże genetyczne i powstają w na- Uważa się, że stłoczenia są częstsze w przy-
stępstwie dysproporcji pomiędzy wielkością padku skróconych łuków zębowych, zmniej-
zębów i odpowiadającą im podstawą kost- szonej szerokości międzykłowej czy między-
ną, niewystarczającą do ustawienia zębów w trzonowcowej. Również górne łuki zębowe o
łuku zębowym. Przyczyna takiej dyspropor- kształcie parabolicznym czy trójkątnym, zaś
cji może być zębowa i objawiać się makro- dolne łuki zębowe o kształcie trapezoidalnym,
doncją. Stwierdzono bowiem korelację mię- czyli spłaszczone w odcinku przednim, mogą
dzy wielkością zębów a występowaniem stło- być przyczyną stłoczeń.
czeń. Pomiar mezjalno-dystalnych szerokości Stłoczenia pierwotne mogą wynikać rów-
koron zębów, ich zsumowanie i porównanie nież ze zmniejszenia wielkości wyrostka zę-
z długością łuków zębowych jest prostym bodołowego szczęki i części zębodołowej żu-
sposobem na obliczenie wielkości stłoczenia. chwy. Za tą teorią przemawiają liczne bada-
Badania Doris i wsp. [cyt. wg 18], Faslichta nia antropologów, które jednoznacznie wska-
[cyt. wg 18] i Lundstroma [cyt. wg 18] wy- zują na postępującą redukcję narządu żucia, a
kazały, że w przypadkach stłoczeń szerokość przede wszystkim wyrostków zębodołowych,
923
K. Krawczyk, G. Śmiech-Słomkowska Czas. Stomatol.,
której towarzyszy mniejsza podatność zębów przestrzeni determinuje ustawienie zębów w
na redukujące zmiany ewolucyjne [15, 16]. łuku był Siepel [cyt. wg 3]. Z kolei Lundstrom
W populacjach ludów prymitywnych grubo- [cyt. wg 3] na podstawie badań na modelach
ziarnista dieta powodowała duże starcie po- stwierdził, że zarówno skrócenie łuku jak i
wierzchni żujących jak również powierzch- zwiększenie wymiarów mezjalno-dystalnych
ni stycznych co skutkowało powstawaniem zębów powodują tego samego stopnia stło-
szpar między zębami. Ugięcie kości wyrost- czenia. Peck [cyt. wg 3] natomiast wykazał,
ka zębodołowego pod wpływem sił żucia pro- że u pacjentów, u których występują stłocze-
wokowało przemieszczenia zębów i zamyka- nia, odnotowuje się mniejsze wymiary policz-
nie powstałych luk. Nie powstawały stłocze- kowo-językowe, a większe wymiary mezjal-
nia mimo skrócenia łuku zębowego, niekiedy no-dystalne zębów. Rhee i Nahm [cyt wg 3]
o około 10 mm. Waren i wsp. [26] porównu- oraz Peck [cyt. wg 3] zauważyli korelacje po-
jąc stosunek wielkości zęba i długości łuku w między kształtem koron dolnych siekaczy, a
uzębieniu mieszanym u dzieci współczesnych stłoczeniami. Skłania to do rozważenia strip-
i dzieci sprzed 50 lat wykazali, że długość łuku pingu jako efektywnej metody rozładowywa-
zębowego uległa znacznemu zmniejszeniu u nia stłoczeń jak i niewielkiej korekty kształ-
dzieci współczesnych, zaś wielkość zębów po- tu zębów co dodatkowo stabilizuje położenie
została podobna lub jest nieco większa. Taka zębów [27].
tendencja w rozwoju usposabia do zwiększe- Według teorii dotyczącej bazy apikalnej,
nia częstotliwości stłoczeń. kształt i rozmiar kości pozostaje poza wpły-
Przyczyną stłoczeń pierwotnych może być wem czynników genetycznych, a możliwo-
również nadprodukcja listewki zębowej oraz ści rozbudowy łuku zębowego są ograniczo-
dysplazja, zniekształcenia i zwężenia bazy ne. Według Lundstroma [cyt wg 21] baza api-
apikalnej a także krzyżowanie się ras ludz- kalna nie ulega zmianie po utracie zębów, nie
kich [26]. Należy przy tym pamiętać o teo- poddaje się siłom żucia i siłom działającym
rii Wolffa, która mówi, że struktury kostne podczas leczenia ortodontycznego i ogranicza
zmieniają się w odpowiedzi na siły zewnętrz- wymiary łuków zębowych. Stąd przesuwanie
ne. Według tej teorii wielkość zęba jest dzie- zębów poza te granice, powoduje choroby pe-
dziczna i zależna od płci i rasy człowieka, ale riodontologiczne i niestabilność wyników le-
wielkość i kształt kości zależy od sił działa- czenia [2-4, 21].
jących podczas wyrzynania zębów, ciśnienia W okresie uzębienia mieszanego występują
i naporu języka oraz policzków, a także sił często przejściowe stłoczenia. Wynikają one
żucia [21]. Prawdopodobnie różnice w budo- głównie z różnicy pomiędzy wielkością zę-
wie czaszek między poszczególnymi rasami bów mlecznych i stałych. Podstawą uzyska-
wynikają w dużej mierze z innych przyzwy- nia w przyszłości prawidłowego zgryzu jest
czajeń żywieniowych i wynikającej z tego obecność przestrzeni zapasowej (ang. leeway
aktywności żucia, np. czaszki Eskimosów, w space) [19]. Przez autorów zachodnich jest
adaptacji do dużych sił stosowanych podczas ona właściwie utożsamiana z tzw.,,przestrze-
żucia, charakteryzują się szerokimi łukami nią E czyli różnicą między wielkością dru-
zębowymi. giego mlecznego zęba trzonowego oraz stałe-
Jednym z pierwszych badaczy, który za- go drugiego zęba przedtrzonowego i wynosi
uważył, że wielkość zębów i ilość wolnej przeciętnie 4.3mm [10]. Przejściowe stłocze-
924
2009, 62, 11 Stłoczenia zębów
nia wynikają również z tzw. zjawiska,,niedo- zjawisko przemieszczenia zębowo-żuchwo-
pasowania siekaczy . Wyrzynające się zęby wego [8]. Stłoczenia wtórne mogą również
sieczne przyśrodkowe, wykorzystują całość powstać po przedwczesnej ekstrakcji pierw-
przestrzeni zapasowej w odcinku przednim. szego mlecznego zęba trzonowego mleczne-
W szczęce istnieje zwykle wystarczająca ilość go i kła. W tym przypadku wolna przestrzeń
miejsca dla siekaczy bocznych. W żuchwie na- zamyka się dotylną wędrówką zębów siecz-
tomiast brakuje średnio 1,6 mm i dlatego, gdy nych, zaś z
ródłem tego zjawiska jest kurcze-
pojawiają się zęby sieczne boczne mogą po- nie się włókien przegród miedzyzębodoło-
wstać stłoczenia. W momencie wyrznięcia się wych i dziąseł oraz siłą ucisku warg i policz-
kłów znów pojawia się miejsce. ków. Gdy zęby zostaną utracone po jednej
Dzieje się tak na drodze trzech mechani- stronie łuku, przemieszczanie zębów dopro-
zmów. Pierwszy z nich to zwiększenie sze- wadzi nie tylko do stłoczeń, ale do asymetrii,
rokości międzykłowej. W czasie wyrzynania zaś przy braku prawidłowego zwarcia kłów
zęby kierują się nieco na zewnątrz, co zapew- również do dotylnego przemieszczenia żu-
nia przyrost miejsca o około 2 mm. Drugi chwy [9].
mechanizm to zmiana ustawienia zębów w Stłoczenia póz
ne, zwane trzeciorzędowy-
łuku. Zęby mleczne, ustawione prosto, zosta- mi, pojawiają się u osób dorosłych najczę-
ją zastąpione zębami stałymi ustawionymi bar- ściej między 17 a 20 rokiem życia i dotyczą
dziej wargowo i na większej krzywiz
nie łuku. najczęściej odcinka przedniego dolnego łuku
Innym mechanizmem prowadzącym do odzy- zębowego. Do niedawna za główną przyczy-
skania miejsca jest silniej zaakcentowane do- nę powstawania stłoczeń póz
nych uważano
wargowe ustawienie kłów w łuku dolnym. zęby trzecie trzonowe, które wyrzynając się,
Stłoczenia wtórne, nazywane również obja- miały przemieszczać zęby stojące przed nimi.
wowymi, powstają w wyniku działania czyn- Bredy i Reichel [cyt. wg 17] wykazali jednak
ników środowiskowych, głównie na skutek obecność stłoczeń trzeciorzędowych również
doprzedniego przemieszczenia pierwszych u osób nie posiadających zawiązków zębów
zębów trzonowych stałych w następstwie mądrości co skłania do szukania innej przy-
przedwczesnej utraty zębów trzonowych czyny stłoczeń trzeciorzędowych. Co więcej,
mlecznych lub próchnicy ich powierzchni Kaplan [12] zbadał i porównał 3 grupy pacjen-
stycznych. A
uk zębowy się skraca co unie- tów (I grupa  trzecie zęby trzonowe wyrznię-
możliwia wyrzynanie stałych zębów w pra- te, II grupa  trzecie zęby trzonowe zatrzyma-
widłowej pozycji. Należy również pamiętać, ne, III grupa  brak zawiązków zębów trzecich
że bardziej doprzedni ruch pierwszego sta- trzonowych). Wykazał, że obecność trzecich
łego zęba trzonowego występuje przy bra- zębów trzonowych nie wpływa na pozycję i
ku kontaktów zwarciowych. Istnieją rów- ustawienie osi długich zębów siecznych dol-
nież sytuacje kliniczne, w których po utra- nych oraz na stopień stłoczenia. Nie wpływa
cie mlecznych zębów trzonowych doprzednie również na zmiany szerokości międzykłowej
przesunięcie pierwszych stałych dolnych zę- i międzytrzonowcowej, zaś nie uzasadnione
bów trzonowych, przy zachowanym zwarciu jest stwierdzenie, że obecność trzecich zębów
z pierwszymi górnymi zębami trzonowymi, trzonowych dolnych wpływa na stłoczenia i
prowadzi do dotylnego przemieszczenia żu- zwiększa liczbę ich nawrotów po okresie re-
chwy i powstania wady dotylnej. Jest to tzw. tencji [12].
925
K. Krawczyk, G. Śmiech-Słomkowska Czas. Stomatol.,
Również Bishara [6] twierdzi, że trzecie Przyczynkiem do teorii etiologii stłoczeń
zęby trzonowe nie odgrywają znaczącej roli jest układ osi długich zgodny ze stożkiem
w powstawaniu stłoczeń. Z badań Lindauera. Cieszyńskiego, istotny zwłaszcza w przypad-
i wsp. [14], porównujących opinie lekarzy or- ku zębów dolnych. Układ taki powoduje, że
todontów i chirurgów szczękowo-twarzowych
zęby wyrzynając się, tworzą coraz mniejszy
ze Stanów Zjednoczonych na temat wpływu
obwód łuku, niewystarczający do prawidło-
trzecich zębów trzonowych na powstawanie
wego ich ustawienia [17].
stłoczeń wynika, że istnieje rozbieżność po-
glądów na temat zależności między obecno-
Podsumowanie
ścią zębów mądrości i stłoczeniami. Nadal
kontrowersyjne pozostaje zagadnienie profi-
Stłoczenia zębów stanowią nie tylko problem
laktycznego usuwania trzecich zębów trzono-
dla ortodonty, lecz również dla periodontolo-
wych w celu zapobiegania powstawaniu stło-
ga. Brak zachowanych triad czynnościowych i
czeń. Obecnie uważa się, że przyczyną po-
pojawiające się węzły urazowe u pacjentów ze
wstawania stłoczeń trzeciorzędowych może
stłoczeniem zębów mają destrukcyjny wpływ
być również póz
ny wzrost żuchwy o cechach
na przyzębie. Nieprawidłowe doprzedsionkowe
anteriorotacji [23]. Powiększający się trzon
ustawienie zębów w łuku wiąże się ze zmniej-
żuchwy zmienia położenie dolnych zębów
szeniem grubości dziąsła i ilości kości wyrost-
przednich w stosunku do podstawy żuchwy
ka zębodołowego, a więc powoduje kłopotliwe
i napotykając na opór górnych zębów przed-
klinicznie i estetycznie recesje dziąsłowe [28].
nich, tłoczy zęby dolne.
W związku z tym u pacjentów ze stłoczeniem
Begg i Muller [cyt. wg 16] opracowali wła-
zębów nie bez znaczenia pozostaje rozważenie
sne teorie na temat powstawania stłoczeń.
skojarzonego leczenia periodontologiczno  or-
Według Begga [cyt. wg 16] ustawienie dol-
todontycznego [22].
nych zębów bocznych i ich doprzednie na-
Obecność stłoczeń zębów utrudnia utrzyma-
chylenie powoduje, pod wpływem sił arty-
nie higieny jamy ustnej i zalegająca w prze-
kulacyjnych, ich stałą dążność do wędrówki
strzeniach międzyzębowych płytka bakteryjna
ku przodowi. Starcie powierzchni stycznych
dodatkowo zaostrza parodontopatie i wpływa
pod wpływem żucia kompensuje wędrówkę
na rozwój choroby próchnicowej [25]. Każdy
zębów, natomiast współczesna dieta pozba-
ząb może stanowić w przyszłości filar prote-
wiona właściwości ściernych jest przyczyną
tyczny, a jego nieprawidłowe ustawienie może
występowania stłoczeń. Również Muller [cyt.
uniemożliwić uzupełnienie braków zębowych.
wg 16] oparł swoją teorię implozji łuku na star-
Nie bez znaczenia pozostaje również aspekt es-
ciach zębów. Bierne wyrzynanie zębów powo-
tetyczny, który niejednokrotnie stanowi głów-
duje ich powolne wydłużanie. Przy braku starć
ną przyczynę zgłoszenia się pacjentów ze stło-
zębów objętość jamy ustnej właściwej zwięk-
czeniami zębów do ortodonty.
sza się. Język nie wypełnia całkowicie jamy
ustnej i nie stanowi wystarczającej zapory dla
Piśmiennictwo
mięśni napierających od zewnątrz na łuki zę-
bowe. Brak takiej mięśniowej równowagi za-
1. Al-Omari I, Al-Bitar Z, Hamdan A: Tooth size
burza fizjologię i przyczynia się do powstania
discrepancies among Jordanian schoolchil-
stłoczeń. dren. Eur J Orthod 2008, 30: 527-531.
926
2009, 62, 11 Stłoczenia zębów
2. Andrych M, Kozanecka A, Matthews- geons opinions on the role of third molars
Brzozowska T: Ocena dolnej szerokości mię- as a cause of dental crowding. Am J Orthod
dzykłowej po leczeniu ortodontycznym. Twój Dentofacial Orthop 2007, 132, 1: 43-48.
Przegląd Stomatologiczny 2007, 7-8: 45-47.
15. Masztalerz A: Przyczynek do etiologii stło-
3. Anwar A S, Elcock C, Brook A: Incisor crown czeń zębów. Czas Stomatol 1963, XVI, 2:
shape and crowding. Am J Orthod Dentofacial
165-170.
Orthop 2003, 123: 562-567.
16. Masztalerz A: Stłoczenia zębów  problem
4. Bernabe E, Castillo C, Flores-Mir C: Intra-
nie tylko ortodontyczny. Mag Stomat 1995,
arch occlusal indicators of crowding in the
1, 43: 17-26.
permanent dentition. Am J Orthod Dentofacial
17. Masztalerz A: Zmiany rozwojowe zgryzu 
Orthop 2005, 128, 2: 220-225.
fakty i mity. Mag Stomat 2003, 9, 142: 10-
5. Bernabe E, Flores-Mir C: Dental morpholo-
-16.
gy and crowding: A multivariate Approach.
18. Puri N, Pradhan K, Chandna A, Sehgal V,
Angle Orthod 2006, 76, 1: 20-25.
Gupta R: Biometric study of tooth size in nor-
6. Bishara S E: Third molars: a dilemma! Or is it
mal, crowded, and spaced permament denti-
? Am J Orthod Dentofacial Orthop 1999, 115,
tions. Am J Orthod Dentofacial Orthop 2007,
628-633.
132, 3: 279.e7-279.e14.
7. Fastlicht J: Crowding of mandibular incisors.
19. Racka-Pilszak B, Rozenka-Bachar M, Wojta-
Am J Orthod Dentofacial Orthop 1970, 58,
szek-Słomińska A, Żółtowska A: Assessment
2:156-163.
of Leeway Space based on Size Measurement
8. Gajda Z: Leczenie niektórych wad zgry- of Primary and Permament Teeth In Suport
zu z punktu widzenia zjawiska przemiesz- Zones. Polish Journal of environmental stu-
czenia zębowo-żuchwowego. Stomatologia dies 2008, 17, 6A: 443-447.
Kliniczna 1993, 14: 111-130.
20. Richardson M: Late Lower Arch Crowding In
9. Gajda Z: Wyniki badań nad zespołem prze- Relation to Primary Crowding. Angle Orthod
mieszczenia zębowo-żuchwowego prze- 1982, 52, 4: 300-312.
prowadzonych na młodzieży szkolnej.
21. Ronay V, Miner R, Will L, Kazuhito A:
Stomatologia Kliniczna 1989, 11: 39-48.
Mandibular arch form: The relationship be-
10. Gianelly A: Leeway Space and the Resolution
tween dental and basal anatomy. Am J Orthod
of Crowding in the Mixed Dentition. Semin
Dentofacial Orthop 2008, 134, 3: 430-438.
Orthod 1995, 1, 3: 188-194.
22. Rzeszut A, Radwan-Oczko M, Kawala B:
11. Haralabakis N B, Sifakakis I, Papagrikorakis
Skojarzone postępowanie periodontologiczno
M, Papadakis G: The correlation of sexual di-
 ortodontyczne w leczeniu patologicznej wę-
morphism in tooth size and arch form. World
drówki zębów siecznych szczęki. Doniesienia
J Orthod 2006, 7, 3: 254-260.
wstępne. Czas Stomatol 2007, LX, 2: 101-
-111.
12. Kaplan R G: Mandibular third molars and po-
stretention crowding. Am J Orthod Dentofacial
23. Siatkowski R: Incisor uprighting: Mechanism
Orthop 1974, 66, 4: 411-429.
for late secondary crowding in the anterior
segments of the dental arches. Am J Orthod
13. Lestrel P, Takahashi O, Kanazawa E: A qu-
Dentofacial Orthop 1974, 66, 4: 398-410.
antitative approach for measuring crowding
in the dental arch: Fourier descriptors. Am J
24. Śmiech-Słomkowska G, Machorowska-Pienią-
Orthod Dentofacial Orthop 2004, 125, 6: 716-
żek A, Galwas-Żurek A, Nowak B: The frequ-
-725.
ency of malocclusion in selected regions of
14. Lindauer S, Laskin D, Tufekci E, Taylor R, Poland. Polish Journal of environmental stu-
Cushing B, Best M: Orthodontists and sur- dies 2008, 17, 6A: 142-147.
927
K. Krawczyk, G. Śmiech-Słomkowska Czas. Stomatol.,
25. Tsynkel P: Stłoczenia w obrębie siekaczy dol- wicz M: Szlifowanie pionowe zębów jako
nych  Set-up w planowaniu leczenia orto- jedna z metod leczenia stłoczeń oraz dyshar-
dontycznego. Twój Przegląd Stomatologiczny
monii wielkości i kształtu zębów. Stomatol
2008, 7-8: 58-63.
Współcz 2006, 2: 34-37.
26. Warren J, Bishara S, Yonezu T: Tooth size-
28. Wennstr�m J: Mucogingival considerations
-arch length relationships in the deciduous
in orthodontic treatment. Semin Orhod 1996,
dentition: A comparison between contem-
2: 46-54.
porary and historical samples. Am J Orthod
Otrzymano: dnia 21.VII.2009 r.
Dentofacial Orthop 2003 June, 123, 6: 614-
Adres autorek: 92-213 A
ódz
, ul. Pomorska 251
-619.
Tel./Fax: [phone]
27. Warska-Zielińska A, Antoszewska J, Mikule- e-mail: [e-mail]
928