3M
T
Jerzy Trzebiński
Profesor Szkoły Wy\
szej Psychologii Społecznej w Warszawie. Poprzednio
profesor UW oraz uniwersytetów w USA i Kanadzie. Zajmuje się
pod redakcją psychologią osobowości i psychologią społeczną, a zwłaszcza narracyjnymi
formami wiedzy potocznej i strukturą to\
samości. Prowadził badania z
psychologii twórczości. Autor wielu publikacji z tych dziedzin, w tym w
Jerzego Trzebińskiego
zagranicznych monografiach zbiorowych i czasopismach. Członek So-ciety
for Experimental Social Psychology (USA) i European Association of
Experimantal Social Psychology oraz redakcji czasopism zagranicznych.
Narracja
Wstęp
jako sposób
Jerzy Trzebiński
cja jest więc sposobem rozumienia rzeczy-
rozumienia
Narracja jest od kilkudziesięciu lat wa\
nym
wistości. Mo\
na powiedzieć, \
e rozumiemy
tematem rozwa\
ań w humanistyce, a od otaczające nas zdarzenia i sytuacje jako historie,
kilkunastu stanowi jeden z ciekawszych a siebie i innych ludzi jako postaci z tych
świata obiektów badań w psychologii. Wynika to z
historii. Związki zaś między nami, to związki
faktu, \
e ludzkie myśli i treść tego, co
bohaterów powiązanych narracyjnym wątkiem.
ludzie mówią sobie nawzajem, mają naj- Mo\
na te\
stwierdzić, \
e nasza ogólna wiedza o
częściej - choć nie jedynie - formę narracji, świecie, w ramach której mo\
emy rozumieć,
a tak\
e z tego, \
e zapisane w kulturze idee przypominać sobie i wyobra\
ać zdarzenia,
świata i ludzkiego \
ycia mają zwykle formę sytuacje i pojawiających się w nich bohaterów,
opowiadań. ma formę narracyjną - modeluje rzeczywistość
W pracach psychologicznych narracja
jako scenę na której występują postaci z okre-
oznacza opowiadanie komuś o czymś, jest
ślonymi intencjami i spotykają w związku z
więc szczególnym rodzajem komunikacji
tym określone problemy.
między ludz
mi. Stanowi tak\
e wytwór tej Jeśli otaczający nas strumień zdarzeń
komunikacji: tekst, za pomocą którego wy- rozumiemy jako historie, to opowiadamy sobie
ra\
amy opowiadane treści. Narracja ma te\

o tych zdarzeniach jak o historiach. Obie
inne znaczenie: jest szczególną formą po- postaci narracji pojawiające się w pracach
znawczego reprezentowania rzeczywistości.
psychologów są więc ze sobą powiązane, choć
W ksią\
ce będziemy zajmować się narracją
nie są to\
same. Narracyjne rozumienie danego
właśnie w tym drugim znaczeniu. Narra- zjawiska mo\
e być pod-
Gdańsk 2002
NARRACJA JAKO SPOSÓB ROZUMIENIA ŚWIATA
WST
P
15
stawą nienarracyjnych sposobów rozumo- świadczy fakt, \
e małe dzieci łatwo rozpo- ła przedstawiona koncepcja narracji jako
ma jednak ju\
charakter intrapsychicz-
mia, na przykład kategoryzowania, po- znają jako  dobre opowiadanie" i łatwo
sposobu rozumienia świata przez jednostkę.
ny: zachodzi w umyśle jednostki i przy-
równywania czy tworzenia ogólnych odró\
niają od nie-opowiadań takie właśnie
Idea ta została rozwinięta w ramach
biera formę  negocjacji" między ró\
nymi,
reguł (Schank, Abelson, 1995). Podobnie teksty, które spełniają podane wy\
ej kryte- współczesnej teorii schematu poznawczego,
reprezentowanymi poznawczo - czyli
opowiadać mo\
emy historię przypadku, rium strukturalne (Stein, Glenn, 1979).
która akcentuje twórczy, konstrukcyjny cha-  wewnętrznymi" - postaciami.
aby przekazać komuś w łatwiejszy sposób Badając narracyjne formy reprezentacji
rakter procesów poznawczych.
Problemy patologii związane z to\
samo-
naszą abstrakcyjną, nienarracyjną świata przez ludzi, odkryć mo\
na wiele
Natomiast kolejny rozdział, równie\

ścią narracyjną zostały omówione w roz-
wiedzę. Forma narracyjnej komunikacji wariantów powy\
ej opisanej struktury i
autorstwa J. Trzebińskiego, zatytułowany
dziale Barbary Piętkiewicz. Autorka pre-
nie oznacza więc istnienia narracyjnej nieskończenie wiele jej konkretnych
Autonarracje nadają kształt \
yciu człowieka
zentuje terapię freudowską jako proces
wiedzy, która jest przekazywana przez realizacji. Jeszcze większe zró\
nicowanie
przedstawia problematykę narracyjnej
zmierzający do odkrycia oraz wyjawienia
nadawcę lub tworzona w umyśle wprowadza wielość mo\
liwych form ko- to\
samości i narracyjnej motywacji. Zostały
pacjentowi jego fantazmatu, traktowanego
partnera. munikacji narracyjnych treści. Niemniej
w niej opisane rezultaty wieloletniego
jako szczególny rodzaj schematu au-
Opowiadanie jako akt komunikacji spo- jednak osią konstrukcyjną narracji wydaje
programu badań nad tymi zagadnieniami.
tonarracyjnego, który powoduje myśli i
łecznej nie zawsze jest rozumiane się zawsze współistnienie intencji bohatera i
W zakończeniu autor podjął dyskusję nad
emocje na własny temat patologiczne dla
przez odniesienie do specyficznej formy komplikacji na drodze jej realizacji.
problemem wolnej woli i podmiotowości
adaptacji jednostki i przynoszące jej cier-
treści, która jest komunikowana. W Oczywiście, narracyjna reprezentacja roz- w świetle koncepcji autonarracyjnych sche- pienie. Fantazmat jest niezbyt znanym, a
języku potocznym i w pracach wielu wija się podobnie jak ka\
da forma rozu-
matów, które umo\
liwiają poznawcze kon- jednak kluczowym pojęciem w psycho-
psychologów opowiadać mo\
na nie tylko mienia. Mo\
na więc śledzić wczesne fazy
struowanie przez jednostkę własnego \
ycia
analizie freudowskiej. Wykorzystując teorię
opowiadania, to znaczy treści opowia- konstruowania narracyjnego rozumienia,
i dokonujących się w nim spraw jako
schematu poznawczego i autonarracyj-
dane nie muszą mieć formy narracji. nieposiadające jeszcze pełnej narracyjnej
historii dla niej zrozumiałych, a tym sa- nego, Pietkiewicz analizuje okoliczności i
Gdy zajmujemy się jednak reprezenta- struktury, mo\
na te\
badać wytwory nie-
mym stanowią warunek dokonywania i re- mechanizm kształtowania się fantazmatu,
cją poznawczą, kwestia jej struktury zakończonego lub niepełnego narracyjnego
alizacji sensownych dla niej decyzji.
jego specyfikę oraz sposób wpływania na
jest zasadnicza. Dlatego wa\
ne jest, rozumienia, na przykład w myśleniu
Rozdział autorstwa Katarzyny Stem- zachowania jednostki. Rozdział prezentuje
aby na wstępie przedstawić przyjętą w małego dziecka (McCabe, Peterson, 1991).
plewskiej-śakowicz Koncepcje narracyjnej
te\
póz
niejszą modyfikację idei fantazmatu
tej ksią\
ce definicję struktury Kolejne rozdziały tej ksią\
ki opisują kon-
to\
samości: od historii \
ycia do dialogo- w postaci koncepcji skryptu \
yciowego E.
narracyjnej reprezentacji: narracja sekwencje i przejawy ludzkiego narracyjnego
wego Ja" kontynuuje problematykę to\
- Berne'a.
opisuje bohatera z określonymi rozumienia świata. Zró\
nicowanie treści tych
samości. Autorka koncentruje się w nim
Wypowiedz
Piotra śylicza Narracje a mo-
intencjami, który napotyka na tru- artykułów oddaje wielorakość obszarów
przede wszystkim na społecznym charak-
ralność omawia narracyjną wiedzę moralną i
dności w ich realizacji, a trudno- badawczych i teoretycznych we współczesnej
terze narracyjnej to\
samości. Przedstawione
narracyjny kontekst zachowań moralnych.
ści te  w wyniku zdarzeń toczą- psychologii narracji. Celem autorów nie było
zostały w nim nieoczywiste, a bardzo
Wiedza zawierająca kryteria odró\
niania
cych się wokół zagro\
onych inten- jednak tworzenie katalogu orientacji
istotne konsekwencje faktu, \
e poznajemy
dobra od zła mo\
e mieć formę narracyjną i
cji - zostają bądz
nie zostają teoretycznych czy opisu istniejących w tej
siebie (podobnie jak inne rzeczy w świecie)
mo\
e powstawać w wyniku społecznych
przezwycię\
one. Wydaje się nam, \
e chwili nurtów badawczych. Chcieliśmy za-
nie wtedy, gdy jesteśmy sam na sam z obiek-
przekazów. Na wielką rolę wychowawczą
jest to definicja zgodna z rozumieniem prezentować kumulującą się powoli, lecz
tem poznania, ale w towarzystwie partne-
bajek w rozwoju osobowości, w tym roz-
tego terminu przez tych badaczy literatu- w miarę klarowną wiedzę o tym, w jakich
rów. Narracje stanowiące osnowę to\
samości
woju moralności dziecka, zwrócili uwagę
ry, antropologów kultury, lingwistów i konkretnych postaciach człowiek rozumie
są konstruowane w wyniku społecznych
między innymi Bettelheim i May. Do nie-
psychologów, którzy przywiązują wagę do świat narracyjnie, w jakich społecznych sy-
interakcji i charakter tych negocjacji znaj-
dawna, zgodnie z tradycją Piageta i Kohl-
faktu swoistości narracyjnej struktury i w tuacjach nabywa taką narracyjną wiedzę
duje odbicie w strukturze ukształtowanej
berga, traktowano moralność jako przejaw
związku z tym dbają, by  nie wrzucać do oraz jak przejawia się ona w jego myśleniu i
to\
samości. Daleką konsekwencją tych
względnie ogólnej wiedzy jednostki o
jednego worka" wszystkich form treści, działaniu w wa\
nych dziedzinach jego \
ycia.
społecznych procesów jest dialogowy proces
świecie, kształtującej się stadialnie, w
które dają się  opowiadać" v potocznym W tekście Jerzego Trzebińskiego Narra-
powstawania i rozwoju narracyjnego
miarę przechodzenia do coraz wy\
szych,
rozumieniu tego słowa (Bruner, 1986; cyjne konstruowanie rzeczywistości zosta-
rozumienia własnych spraw. Proces ten
uniwersalnych faz rozwoju kompetencji
Sarbin, 1986). O tym, \
e definicja ta nie
jest konwencją teoretyków, ale czymś
realnym psychologicznie, niech
NARRACJA JAKO SPOSÓB ROZUMIENIA ŚWIATA
16
intelektualnych. Autor przedstawia formy Wiedza taka powstaje spontanicznie, lecz jest
Rozdział 1
występowania moralności narracyjnej, marginalizowana przez szkołę tradycyjną,
NARRACYJNE
analizuje jej genezę, a tak\
e porównuje ją z promującą wiedzę  paradygmatyczną",
moralnością kohlbergowską, wywodzącą u\
ywając terminu J. Brunera. Autorka
KONSTRUOWANIE
się - w końcowych fazach - z uogólnionej, analizuje formy i konsekwencje występo-
RZECZYWISTOŚCI
bezkontekstowej wiedzy jednostki o wania wiedzy narracyjnej w toku procesu
Jerzy Trzebiński
świecie i z wytworów jej logicznego rozu- dydaktycznego, zarówno u ucznia, jak i jego
mowania. nauczyciela. Przedstawia te\
- opiera jąć
Dwa kolejne rozdziały podejmują temat się na obserwacjach dokonanych w czasie
kształtowania się wiedzy narracyjnej w spo- przeprowadzonego przez siebie ekspe-
Narracja jest sposobem rozumienia
musimy najpierw zastanowić się nad bar-
łecznym środowisku. W tekście To\
samość rymentu dydaktycznego - mo\
liwości i
świata przez ludzi. W strumieniu ota-
dziej ogólnymi problemami: jak przebiega
jednostki wśród rodzinnych narracji Anna konsekwencje przemyślanego wprowadzenia
czających ich zdarzeń i problemów ludzie
proces rozumienia, czym jest zrozumienie
Cierpka omawia procesy rodzinnego kon- narracji jako bardzo wa\
nej strategii
widzą historie. Uniwersalność
oraz jak na proces rozumienia wpływa
struowania narracji nadających sens za- dydaktycznej w szkole.
narracyjnego rozumienia świata wyra\
a się
nasza wiedza.
równo codziennym, jak i fundamentalnym Na podstawie praktyki klinicznej wia-
w powszechności formy opowiadania w
sprawom. W tych wspólnie tworzonych domo, \
e ujęcie w formę opowiadania wła-
wytworach kulturowych, począwszy od
narracjach kształtują się to\
samości człon- snej wa\
nej sprawy lub wręcz całego \
ycia
religii, mitów, legend, baśni, a
ków rodziny. Stopień spójności tych nar- ma efekt terapeutyczny (Pennebeker,
1.1
skończywszy na beletry-styce, operze,
racji jest odzwierciedlany w treści i w stopniu 1990). Czy mo\
na wykorzystać techniki
filmie, serialach telewizyjnych i
Proces rozumienia ma
krystalizacji to\
samości jej członków, inspirujące osobę do tworzenia historii
reporta\
ach z \
ycia. Przysłuchując się
zwłaszcza dziecka. swojego \
ycia jako oddziaływanie stymu-
charakter konstruowania
temu, co ludzie nawzajem sobie mówią,
W rozdziale Narracje w szkole Dorota lujące rozwój osobowości? Problem ten
usłyszymy głównie opowiadania o histo-
Klus-Stańska przedstawia lekcję szkolną i zanalizowała Urszula Tokarska w artykule
riach. Ta naturalność formy opowiadania, Umówmy się, \
e termin  zrozumienie cze-
szkołę jako środowisko kształtowania się Narracja autobiograficzna w terapii i
jako środka wyra\
ania myśli i prze\
yć, nie goś" oznaczać będzie ukształtowanie się w
uczniowskiej wiedzy narracyjnej o świecie. promocji zdrowia.
wynika z natury samego procesu komu- naszym umyśle reprezentacji poznawczej,
nikacji, lecz jest efektem narracyjnego spo- nazywanej potocznie  odzwierciedleniem"
sobu pojmowania świata, który z kolei jakiegoś obiektu, zjawiska czy stanu
tworzącego rzeczywistość. W związku z
wynika z narracyjnej struktury ludzkiej
tym zrozumienie oznaczać będzie \
arów-
wiedzy o świecie. Aby zrozumieć powy\
sze
zjawisko i prześledzić jego konsekwencje,
NARRACJA JAKO SPOSÓB ROZUMIENIA ŚWIATA
18
NARRACYJNE KONSTRUOWANIE RZECZYWISTOŚCI
19
no spostrze\
enie prostego obiektu fizycz- egzemplarz pojęcia  pojazd", czyli jako kon-
1.1.1
organów sensorycznych. Inaczej zbudowane
kretny samochód.
nego, na przykład nadje\
d\
ającego auta,
jest ludzkie oko, a inaczej oko \
abie. Stąd
Poznawcze reguły
Interpretowanie prostych obiektów od-
jak i uzmysłowienie sobie tego, co łączy
świat oglądany przez \
abę jest innym
interpretowania rzeczywistości
Kasię z Adamem. W obu wypadkach rozu- bywa się zwykle w przeciągu ułamków
światem ni\
świat oglądany przez ludzi.
sekundy i jest procesem niekontrolowa-
mienie oznacza finalny produkt procesów
Interpretowanie rzeczywistości przez jed- Socjologów i antropologów interesują re-
poznawczych. Ten finalny produkt to właśnie nym przez świadomość. Interpretowanie
nostkę nie jest chaotyczne i nieprzewidy- guły rządzące kulturami ludzkimi. Ró\
nice
bardziej zło\
onych zjawisk, na przykład
uformowanie się poznawczej reprezentacji
walne. Mówiąc prosto: zarówno wczoraj,
między nimi sprowadzić mo\
na do ró\
nic
sytuacji interpersonalnych, mo\
e trwać
jakiegoś obiektu, czyli spostrze\
enie auta,
dziś, jak i jutro nadje\
d\
ające auta iden- między typowymi dla danej kultury
dłu\
ej. Pewne jego etapy mogą mieć cha-
zrozumienie tego, co łączy dwie osoby, lub
tyfikuję jako auta, nadlatujące ptaki jako
poznawczymi regułami interpretacji świata.
rakter świadomy, tak jak świadome poszu-
odkrycie treści emocji, własnych albo
ptaki. Gdy obserwujemy ludzi z ró\
nych
Członkowie danej kultury uczą się tych
kiwanie dodatkowych informacji czy te\

cudzych. Procesy poznawcze, które
kultur widzimy, \
e te same rzeczy identy- reguł i posługują się nimi, konstruując
podejmowanie decyzji na temat  Co to
prowadzą do zrozumienia, oraz ich produkty
fikują oni w ró\
ny sposób, choć podobnie
swe indywidualne rozumienia świata
właściwie jest?". Wszystkie jednak procesy
mają ró\
ną formę. Rozumieniem mo\
e
w ramach jednej kultury. To zjawisko kul- (mo\
na te\
powiedzieć: konstruując
poznawania, czyli interpretowania czegoś w
więc być najprostszy proces spostrzegania
turowego zró\
nicowania zostało ukazane
swoje światy; Berger, 1988; Berger, Luck-
ramach posiadanej wiedzy, mają strukturę
(np. auta), jak i skomplikowany proces
przekonywująco w klasycznych ju\
eks- man, 1983). W wyniku indywidualnych
daleko bardziej skomplikowaną ni\
nam
myślenia, na przykład proces rozwiązywania
perymentach Bartletta, badających wpływ
doświadczeń kształtują się te\
reguły in-
problemu ( Czy oni się naprawdę ko- się wydaje. Interesujące eksperymenty
kultury na zapamiętywanie opowiadania
terpretacyjne charakterystyczne tylko dla
chają?"). współczesnych psychologów po-
(Bartlett, 1932). Eksperymenty te dowodzą, \
e
danej jednostki.
Bardzo wa\
na teza współczesnej psy- znawczych pozwalają śledzić, jak bardzo
identyczne dane o pewnym ciągu zdarzeń
chologii poznawczej głosi, \
e proces rozu- zło\
one jest spostrzeganie nawet prostych
przekazywane badanym co innego znaczą
obiektów fizycznych lub figur geometrycz-
mienia ma charakter konstrukcyjny, a nie
dla przedstawicieli ró\
nych kultur, bowiem
1.1.2
reprodukcyjny (Neisser, 1967). Przypo- nych. Okazuje się w tych badaniach, \
e
są one przez nich rozumiane i zapamiętane
Proces rozumienia
posiadana przez jednostkę wiedza określa,
mnijmy krótko, o co tu chodzi.
jako ró\
ne historie. Jednak w ramach jednej
jest sterowany schematami
Proces rozumienia ma formę interpre- na których bodz
cach koncentruje się jej
kultury wszyscy odczytują podobną historię.
poznawczymi
uwaga, jakie jest przypisywane im znaczenie
towania danych napływających z zewnątrz i
Istnieje więc pewna stałość, pewien
oraz jak są one łączone w większe całości
generowanych przez nasz umysł. Najprościej
porządek w sposobie interpretowania świata
Powiedzieliśmy, \
e rozumienie polega na
wyjaśnić to mo\
na na przykładzie spo- (Brewer, Nakamura, 1984).
przez jednostki z danej kultury. A
atwo
interpretowaniu napływających danych,
strzegania. Poruszający się obiekt spostrze- Ten zinterpretowany w szczególny sposób
zauwa\
yć, \
e równie\
poszczególne jednostki
ka\
da zaś jednostka dysponuje pewnymi
subiektywny świat jest dla nas światem
gliśmy (rozpoznaliśmy) jako samochód.
mają swoje charakterystyczne, odró\
niające
względnie stałymi regułami interpretacji.
 obiektywnym". W określonym, charakte-
Jak to się ma do interpretacji? Otó\
do
je od innych, sposoby interpretowania
Te reguły są zawarte w umyśle człowieka,
rystycznym dla nas rozumieniu rzeczywi-
tego, by spostrzec samochód, musieliśmy
świata - jest to widoczne zwłaszcza w wy-
w jego wiedzy o świecie
stości nie widzimy własnego udziału, nie
mieć wcześniej pewną wiedzę o świecie, a
padku interpretowania rzeczy dla nas  nie-
Współczesna psychologia, próbując opisać
widzimy udziału naszej wiedzy, emocji,
dokładniej - wiedzę o samochodach oraz
oczywistych".
mechanizmy interpretacji, sięgnęła do
ruchu drogowym. Spostrze\
enie auta po- wartości, kultury, w której się wychowali-
Ten porządek interpretowania wynika z
starego pojęcia schematu poznawczego
śmy Nie mo\
emy bowiem poznać  świata"
legało na interpretowaniu napływających
faktu, \
e jednostka posiada ogólną wiedzę
(Minsky, 1975; Rumelhart, 1984; Rumel-
danych (sensorycznych bodz
ców genero- innego ni\
ten, który poznajemy w wyniku
odnoszącą się do tego fragmentu rze-
hart, Ortony, 1977; Schank, Abelson,
wanych przez poruszający się obiekt) w ra- własnych interpretacji. Psychologowie, so-
czywistości, który stara się zrozumieć. W
1977). Pojęcie to wywodzi się od Kanta,
cjologowie, antropolodzy wykraczają jednak
mach naszej wiedzy o ruchu drogowym i
wiedzy ogólnej zawarte są reguły inter-
występuje w teorii Piageta i w pracach
poza subiektywne  zdroworozsądkowe" do-
pojazdach. Dane te zostały w szczególny
pretowania rzeczywistości, a uczenie się
Bartletta. Ró\
ni się ono istotnie od po-
znania oczywistości i obiektywności naszego
sposób zorganizowane i uzupełnione, tak
polega na ich kształtowaniu.
tocznego pojęcia  schemat", ale te\
jest
widzenia świata. Starają się wykryć reguły
by w końcu  to coś, co się porusza" zostało
Pewne reguły interpretacyjne zawarte
odmienne od często u\
ywanego w psycho-
interpretowania rzeczywistości.
spostrze\
one przez nas jako szczególny
są ju\
w biologicznej strukturze naszych
logii - opartego na tym potocznym rozu-
NARRACJA JAKO SPOSÓB ROZUMIENIA ŚWIATA NARRACYJNE KONSTRUOWANIE RZECZYWISTOŚCI
21
20
4. Uzupełnia napływające informacje in- 1.1.3
macjami zgromadzonymi w ramach sche-
mieniu - pojęcia schematu. Zacznijmy więc
formacjami własnymi, to znaczy gene-
matu lub asymilowanych z zewnątrz przez
od potocznego znaczenia. Zgodnie z nim Ró\
ne rodzaje schematów
rowanymi przez oczekiwania (to, co
schemat usztywnia myślenie i spostrzega- ten schemat. Jest to mianowicie zespół
poznawczych
przez nas oczekiwane, złudnie widzi-
procedur rozpoznawania jakiegoś obiektu
nie, jest pewnym stereotypem, pewnym
jako
nawykiem, który w sposób nieelastyczny - na przykład - konia oraz wyo- my w rzeczywistości); Istnieją ró\
ne rodzaje schematów poznaw-
5. Zniekształca informacje tak, aby była czych i nasze procesy poznawcze mają w
ukierunkowuje naszą uwagę i nasze my- bra\
ania sobie konia, fantazjowania na
zgodna z powy\
szymi oczekiwaniami. związku z tym ró\
ną organizację. Są
jego temat (pegaz), a tak\
e myślenia o nim.
ślenie. W wyniku tego myślimy co prawda
schematy obiektów przestrzennych, które
szybciej, łatwiej, w sposób bardziej przewi- Schemat jest aktywną strukturą po-
opisują głównie relacje przestrzenne
znawczą - aktywną w tym sensie, \
e gdy
dywalny, ale za to gubimy w tym myśleniu
W konsekwencji powstaje wysoce przetwo-
łączące ich elementy (np. relacje  nad",
w procesie spostrzegania schemat zostanie
ró\
norodność środowiska i często jesteśmy
rzony przez umysł obraz obiektu, na przy-
 pod"). Przykładami mogą być schematy
przez to mniej efektywni, zwłaszcza w sy- zaktywizowany przez napływające, wstępne
kład spostrze\
enie takiego konia, którego
 stół",  ptak",  góra". Są te\
schematy, w
dane, to wiedza zawarta w tym schemacie
tuacjach nowych. W psychologii pojęcie
cechy - dajmy na to wygląd - stanowią
których główne relacje opisują następstwo
schematu jest zazwyczaj u\
ywane w zna- reguluje autonomicznie, to znaczy
szczególne urzeczywistnienie posiadanego
czasu. Tak się dzieje w wypadku schematów
nych badaniach nad negatywnym wpły- niezale\
nie od naszej  woli" czy decyzji,
przez jednostkę schematu  koń".
zjawisk przyrodniczych i technicznych
wem wytworzonego nawyku na rozwiązy- strukturalizowanie dalszych napływają-
Powy\
sze rozumowanie prowadzi do
( burza",  wybuch wulkanu",  start
cych danych. Mo\
na powiedzieć, \
e zak-
wanie kolejnego zadania lub nad wpływem
wniosku, \
e  te same obiektywnie dane",
samolotu"), prostych zjawisk ze świata
uprzedzeń społecznych na rozumienie kon- tywizowana wiedza działa jak hipoteza,
czyli - inaczej mówiąc - ten sam obiekt
społecznego ( kolejka po bilety",  obiad").
która organizuje procesy uwagi, spostrze-
kretnego człowieka.
mo\
e być ró\
nie spostrzegany i rozumiany
Innym typem schematów są te, w których
gania i myślenia poprzez ich ukierunko-
Umówmy się teraz, \
e będziemy terminu
(czyli - ró\
nie reprezentowany poznawczo)
dominują relacje przyczynowo-skutkowe
wanie na potwierdzenie się tej hipotezy. Na
 schemat" u\
ywali w innym znaczeniu.
w zale\
ności od tego, jaki schemat będzie
lub celowościowe ( wizyta w restauracji",
przykład po aktywizacji schematu  koń"
Schemat poznawczy to model pewnego
sterował procesem interpretowania danych.
 wybory prezydenckie",  proces sądowy",
(w wyniku napłynięcia np. pewnych bodz
-
elementu rzeczywistości pełniący wobec
Jest to oczywiste, gdy\
ró\
ne schematy -
Rumelhart, 1980; Trzebiński, 1989; 1992).
ców wzrokowych) dalsze procesy spostrze-
tej rzeczywistości dwie podstawowe,
czyli w naszej metaforze ró\
ne systemy
Na bazie tych rodzajów schematów, tworzą
gania są ukierunkowane automatycznie
nierozdzielnie powiązane ze sobą funkcje:
hipotez - nastawiają nasz umysł na
się inne, bardziej zło\
one, na przykład
(bez udziału naszej świadomości) na po-
funkcje reprezentacji rzeczywistości i
poszukiwanie i na zauwa\
anie ró\
nych
schemat określonej osoby. Zawiera on przede
funkcje procedury przetwarzania in- twierdzenie oczekiwania, \
e przed nami
informacji, inaczej te informacje
wszystkim reprezentacje jej celów i war-
rzeczywiście stoi koń.
formacji o tej rzeczywistości.
uzupełniają, łączą i kategoryzują. Nie oznacza
tości oraz związanych z nimi planów i stra-
Mo\
na więc powiedzieć, \
e aktywizacja
Schemat poznawczy jest więc z jednej
to, \
e jesteśmy ślepi na niezgodność
tegii zachowań. Do schematów opartych
schematu oznacza wzbudzenie w umyśle
strony reprezentacją ogólnych, stałych
napływających informacji z oczekiwaniami
na relacjach celowościowych nale\
ą te\

cech danego obiektu, sytuacji czy zjawi- jednostki określonych oczekiwań, które
generowanymi przez zaktywizowany
schematy narracyjne, o których będziemy
automatycznie (to znaczy niezale\
nie od
ska. W ten sposób schemat podobny jest
schemat. Istnieje próg tolerancji. Po jego
mówić w dalszej części rozdziału.
do  pojęcia". Tyle \
e pojęcie to tylko ce- świadomej kontroli jednostki) dą\
ą do po-
przekroczeniu daną hipotezę odrzucamy.
chy definicyjne jakiegoś obiektu, a sche- twierdzenia poprzez znalezienie w rzeczy-
Zwykle ma to miejsce dzięki zaktywizowaniu
wistości odpowiednich informacji. W związku
mat zawiera całą wiedzą ogólną o tym
konkurencyjnej hipotezy, czyli innego,
z tym umysł jednostki:
obiekcie, na przykład schemat  ptaka"
alternatywnego schematu poznawczego
zawiera całościową wiedzę jednostki o pta- 1. Szuka określonych informacji;
1.2
(np.  To nie koń, lecz antylopa").
2. Jest szczególnie wra\
liwy na informacje
kach.
Narracyjny sposób
Warto zwrócić uwagę, \
e na gruncie
napływające;
Druga funkcja schematu stanowi o jego
powy\
szego rozumowania nie jesteśmy
3. Interpretuje te informacje w szczególny
swoistości. Bowiem schemat to nie tylko - rozumienia
świadomi zawartości naszych schematów
sposób, mianowicie jako przypadki
tak jak  pojęcie" - reprezentacja czegoś
poznawczych ani sposobów, w jaki regu-
pewnej kategorii (nogi konia, a nie np. Jak powiedzieliśmy na wstępie, rzeczywistość
ogólnego, stałego, ale jednocześnie zespół
lują one nasze procesy rozumienia.
kawałki drzewa); często jest rozumiana przez ludzi w postaci
procedur poznawczego operowania infor-
NARRACJA JAKO SPOSÓB ROZUMIENIA ŚWIATA l NARRACYJNE KONSTRUOWANIE RZECZYWISTOŚCI
22 23
wą strukturę: bohater z określonymi
historii. Te historie nie istnieją jednak czywistości oraz jest systemem procedur Zwykle zespół schematów narracyjnych
intencjami napotyka na trudności,
jako coś  obiektywnego". To nasz umysł interpretowania danych z niej pochodzą- (a nie jeden schemat) odnoszą się do danej
które w wyniku zdarzeń toczących
narzuca na rzeczywistość formę narracji, cych. Mo\
na powiedzieć, \
e jako struktura sfery \
ycia. Mogą być one w ró\
nym
czyli opowiadania. Inaczej mówiąc - umysł się wokół zagro\
onych celów zostają reprezentująca rzeczywistość, schemat stopniu i w ró\
ny sposób powiązane mię-
bądz
nie zostają przezwycię\
one. Kon- narracyjny jest dramaturgicznym mo- dzy sobą. Schemat narracyjny zazwyczaj
interpretuje dziejące się zdarzenia jako
określone historie. Narracje, czyli umy- kretne narracje tworzone przez umysł jed- delem określonej sfery świata, takiej jak tylko w ogólnych zarysach określa treść
słowe formy rozumienia świata, struktu- nostki mogą wyra\
ać tę podstawową \
ycie rodzinne, kole\
eńskie, sąsiedzkie, wymienionych wcześniej czterech kompo-
ralizują nasze doświadczenia w katego- strukturę w sposób mniej lub bardziej pełny, zawodowe czy polityczne. Schemat narra- nentów. Stopień zdeterminowania przez
zawsze jednak są jej transformacją
riach ludzkich intencji oraz problemów, cyjny modeluje: schemat treści konstruowanych opowieści
(Black, Bower, 1980; Mandler, 1984; Man- 1. Bohaterów historii dziejących się w
które wynikają z komplikacji tworzących nie jest więc nigdy całkowity i bywa
cuso, 1986; Prince, 1982).
się na drodze realizowania tych intencji danej sferze; ró\
ny w zale\
ności od sfery \
ycia, jednostki
Poprzednio mówiliśmy o ró\
nych for- 2. Ich wartości, czyli pozytywne i nega- (podmiotu konstruowania) oraz od re-
(Bruner, 1986; Howard, 1991; McAdams,
mach rozumienia i ró\
nych rodzajach
1999; Sarbin, 1986). tywne dla bohaterów stany tej sfery alnego biegu zdarzeń. Jednostka jest więc
schematów poznawczych, które są ich pod- świata, równie\
stany hipotetyczne.
Narracja nie jest jedyną formą rozumienia twórcza w narracyjnym interpretowaniu
stawą. Podobnie jak w wypadku innych
otoczenia. Jest jednak formą naturalną, Ponadto schemat narracyjny mo\
e zmieniających się zdarzeń, choć jej twór-
bardzo wa\
ną oraz jedną z pierwszych w form rozumienia, umysłową bazą dla two- wprost modelować repertuary głów- czość jest ograniczona schematami, czyli
rzenia narracji są najczęściej odpowiednie
rozwoju jednostki (Nelson, 1987; Nelson, nych intencji tych bohaterów oraz regułami interpretacji. Na bazie schematu
1989). Niemo\
ność narracyjnego struktu- schematy. Nazwijmy je schematami nar- towarzyszące im plany realizacji; mo\
na tworzyć nieskończenie wiele
ralizowania doświadczeń w wa\
nych dla jed- racyjnymi. Jednostka rozumie i zapamiętuje 3. Mo\
liwe komplikacje czekające boha- narracji, które spełniają jednak skończoną
rzeczywistość, głównie rzeczywistość
nostki sferach \
ycia odbija się negatywnie terów w momencie realizacji intencji i liczbę reguł konstruowania.
na jej funkcjonowaniu (May, 1996). Znale- rozciągniętych w czasie faktów, w wyniku planów; Przejdziemy teraz do charakterystyki
jej interpretacji za pomocą procedur za- 4. Uwarunkowania i szansę przezwy- schematu narracyjnego jako systemu reguł
zienie  opowieści", która porządkuje wielkie
wartych w schematach narracyjnych.
przemiany w naszym \
yciu lub pozwala cię\
enia trudności i realizacji intencji. interpretacji świata.
Narracyjna interpretacja zdarzeń poja-
zrozumieć klęskę, niepowodzenie, zagro\
enie
wiać się te\
mo\
e ad hoc, czyli bez udziału
z perspektywy mo\
liwej do zaakceptowania Te cztery komponenty schematu narra-
przyszłości (w której - na przykład - specyficznych schematów narracyjnych 1.2.2
cyjnego tworzą poznawcze przesłanki
odnoszących się do analizowanego zjawi- mo\
liwych wątków (fabuł) historii dzie-
dochodzi do przezwycię\
enia tej klęski), jest
Udział schematów narracyjnych w
ska. Wtedy narracyjne rozumienie kon- jących się w ramach danej sfery \
ycia jed-
podstawowym warunkiem adaptacji do stresu
procesach poznawczych
struowane jest na bazie ogólniejszych, nie- nostki, tak jak ona je rozumie. Mo\
na
(Franki, 1995; McAdams, 1984; McLe-od,
specyficznych dla przedmiotu interpretacji
1997; Michenbaum, Fitzpatrick, 1992). więc powiedzieć, \
e w ramach schematu
Podstawowa funkcja schematu narracyj-
Dostarczanie materiału do budowania ta- struktur wiedzy. Na przykład burzliwy
narracyjnego określona sfera świata jawi
nego polega na tym, \
e steruje on proce-
konflikt w pewnej społeczności mo\
e być dla
kich opowieści jest często uznawane za się człowiekowi jako przestrzeń, w której
sami rozumienia i podejmowania decyzji
podstawową funkcję procesu terapeutycz- jej uczestników kolejnym, podobnym do
dzieją się szczególnego rodzaju historie, a
poprzez konstruowanie opowieści z napły-
innych, epizodem znanej im walki o władzę
nego (Parry, Doan, 1994; Viney, 1993). mianowicie historie polegające na tym, \
e
wających (i prowokowanych decyzjami jed-
między wójtem i plebanem. Jednak dla
typowe dla tej sfery postaci, mające
nostki) faktów. Schemat narracyjny jest
zewnętrznego obserwatora staje się on zro- określone intencje, napotykają na specy- więc poznawczą procedurą  czytania"
1.2.1 zumiały tylko wtedy, gdy zaktywizowane
ficzne, powtarzające się problemy, a oto- biegu zdarzeń w taki sposób, \
e rozumiane
zostaną ogólniejsze, niespecyficzne dla oglą- czenie i ich własne cechy - tworząc wa- są one jako skończone w czasie historie.
Struktura narracji i schematu
danej sceny, skrypty  awantura" i  rywa- runki radzenia sobie z nimi - przesądzają
Historie, w których występują określeni
narracyjnego
lizacja".
o szansach ich przezwycię\
ania (Bruner,
bohaterowie z określonymi intencjami,
Jak pamiętamy, schemat pełni dwie funk- 1991; Mancuso, 1986; Mandler, 1984).
Narracje jako formy rozumienia rzeczy-
napotykający określone rodzaje przeszkód i
wistości posiadaj ą uniwersalną, podstawo- cje: jest reprezentacją określonej sfery rze-
posiadający określone mo\
liwości i szansę
NARRACJA JAKO SPOSÓB ROZUMIENIA ŚWIATA NARRACYJNE KONSTRUOWANIE RZECZYWISTOŚCI
24 25
radzenia sobie z nimi. Przejaskrawiając Konstruowana opowieść mo\
e odnosić mity odległych kulturowo społeczności nie-
Rozciągnięty w czasie proces rozumienia
nieco deterministyczny sens powy\
szego się do zdarzeń aktualnie się dziejących lub piśmiennych. Analogia ta nie akcentuje jed-
rzeczywistości ma charakter tworzenia i
zało\
enia, powiedzieć mo\
na, \
e schemat zdarzeń przyszłych (Johnson, Sherman, nak faktu, \
e schemat narracyjny bierze
rozwijania się opowiadania. Dokonuje się on
narracyjny określa w ogólnych zarysach 1990). W obu tych wypadkach wa\
nym udział przede wszystkim w tworzeniu opo-
jako poszukiwanie znaczenia w toczących
podstawowe cechy wszystkich mo\
liwych elementem konstruowania jest umysłowe wieści przez jednostkę, choć rozumienie
się zdarzeniach poprzez próby ujmowania ich
opowieści, poprzez które jednostka jest w symulowanie przyszłości: przewidywanie i wypowiedzi i zachowań innych ludzi oraz
w kategoriach określonego wątku
stanie zinterpretować w zrozumiały dla projektowanie biegu zdarzeń i - często - własnej kultury jest równie wa\
ną funkcją
narracyjnego. Konstruowanie opowieści
siebie sposób daną sferę swego \
ycia. Sche- jest procesem twórczym i wielofazowym.
udziału w nich własnej osoby (Taylor, schematów narracyjnych.
mat narracyjny mo\
e mieć ró\
ny stopień Schneider, 1989).
Jak w ka\
dym procesie rozumienia,
szczegółowości, w związku z czym stopień
najpierw aktywizowany jest schemat nar- Opowieść, którą tworzy jednostka, mo\
e
1.2.3
determinowania treści opowieści przez takie dotyczyć te\
przeszłych zdarzeń. Jest to
racyjny, czyli wstępna hipoteza na temat
schematy mo\
e być ró\
ny.
charakteru dziejącej się historii. Ukierun- myślenie o przeszłości:  Co by było, gdy-
Wewnętrzna dynamika
Schemat narracyjny wpływa na procesy by". W tym wypadku dochodzi do hipote-
kowuje ona selektywność uwagi: jednostka
narracyjnego rozumienia zdarzeń
poznawcze jednostki w podobny sposób, tycznej rekonstrukcji zdarzeń zapisanych
dostrzega tylko pewne aspekty strumienia
uprzednio w pamięci jako przeszła historia. Narracja jest wewnętrznie spójna w tym
jak ka\
dy schemat poznawczy, czyli - uj- toczących się zdarzeń. Narracyjna hipoteza
mując to najogólniej - stwarza określone Jest to przykład tak zwanego myślenia sensie, \
e ka\
dy jej epizod mo\
e być odnie-
określa te\
sposoby interpretacji
ograniczenia dla struktury i treści opo- dostrze\
onych faktów. Są one interpreto- kontrfaktualnego (Roese, Olson, 1995). siony do całości, a dokładniej - do głów-
wieści konstruowanych przez jednostkę. Porównajmy narracyjne rozumienia nego wątku narracyjnego. Ogólnie - dany
wane jako kolejne składniki rozwijającej
Schemat narracyjny sprawia, \
e jednostka zdarzenia z aktem spostrze\
enia prostego epizod mo\
e bądz
zbli\
ać bohatera (np.
się historii. Jedne z nich są wa\
niejsze, to
oczekuje na występowanie określonych przedmiotu. W wypadku konstruowania podmiot) do celu, czyli rozwiązywać wątek
znaczy bardziej centralne dla struktury
treści, i. podsuwa reguły interpretacyjne
historii. Są wtedy eksponowane poznaw- narracji tym, co ma być zrozumiane, są narracyjny, bądz
te\
oddalać go od rozwią-
powodujące ich szczególną kategoryzację i zdarzenia zazwyczaj rozciągnięte w czasie, zania kłopotu i osiągnięcia celu. Epizody
czo, na przykład lepiej je pamiętamy. Inne
integrację, tak aby tworzyły one obraz stąd te\
i proces rozumienia trwa w czasie. mogą więc być pozytywne - wywoływać
stanowią tylko tło dla głównego wątku
sensownej - na gruncie tego schematu - historii, wreszcie inne są ju\
tylko szu- Mo\
na go porównać do procesu czytania lub pozytywne emocje, lub negatywne - wy-
raczej pisania ksią\
ki, gdzie treść woływać negatywne emocje. Ta zawarta
historii. Wreszcie dostarcza on treści po- mem informacyjnym. Napływające kolejno
dotychczas przeczytanych rozdziałów prze- w ka\
dej narracji zmienność pozytywności -
zwalających  uzupełniać" (zwykle nie- dane, na których koncentruje się uwaga
świadomie) brakujące dane o tej historii chowywana jest w pamięci operacyjnej i negatywności epizodów charakteryzuje
jednostki, uzupełniają miejsca gotowe dla
(tzw. default ualues w psychologii poznaw- określonych treści - w ramach scenariusza
słu\
y zrozumieniu aktualnie czytanych się du\
ą dynamiką, a tak\
e mo\
e odzna-
czej; Bowen, 1976; Gergen, Gergen, 1986; zdań. Do czytania ksią\
ki mo\
emy wracać czać się stabilnością, przyjmując postać
danego typu historii zawartego w
Zukier, 1986). Mo\
na więc powiedzieć, \
e w ró\
nym czasie, aktualizując z łatwością pewnych wzorców charakterystycznych dla
zaktywizowanym schemacie.
zaktywizowany schemat powoduje narra- Zbyt wielka rozbie\
ność między charak- ogólną jej treść i ostatnie zdarzenia danej jednostki. Interesujące jest pytanie,
cyjne konstruowanie rzeczywistości  przygotowujące" nas do dalszych frag- czy niektóre z tych wzorców mają charakter
terem napływających danych a oczekiwa-
przez umysł jednostki. mentów. uniwersalny dla ludzkiego sposobu
niami jednostki powodować mo\
e zmianę
Gdy zrozumieliśmy coś, co minęło, jako
aktywnego schematu narracyjnego. Poja- Trzymając się powy\
szej analogii, sche- rozumienia. Zdaniem Gergena (1986) pod-
określoną historię, zapisem tego zrozumienia mat narracyjny mo\
na porównać do ogólnej stawowe wzorce są prawdopodobnie uwa-
wia się wtedy nowa hipoteza narracyjna.
wiedzy o jakiejś kulturze lub o specy- runkowane kulturowo. Gergen w swojej
jest narracja, czyli opowiadanie. Opo- Ten sam tok zdarzeń widziany jest z innej
wiadanie jest przechowywaną w pamięci
perspektywy, ju\
jako inna tocząca się hi- ficznej formie literackiej. Jej posiadanie koncepcji odwołał się do dokonanego przez
umo\
liwia nam zrozumienie utworów lite- Frye'a rozró\
nienia podstawowych typów
reprezentacją poznawczą zdarzeń z prze- storia. Następuje reinterpretacja przeszłości,
szłości. Jego treść mo\
e być rekonstruowana rackich powstałych w ramach odpowiedniego opowieści występujących w dziełach literac-
dostrzeganie  oczywistości" poprzednio
ze śladów pamięciowych i brać udział w kręgu kulturowego. Na przykład bardzo kich świata zachodniego (Frye, 1963). Za-
niezauwa\
anych lub traktowanych jako
rozumieniu toczących się aktualnie zdarzeń. specjalistyczna wiedza jest potrzebna, aby kładając, \
e typy te wyra\
ają charaktery-
błahe. Inaczej widzimy mo\
liwą przyszłość
dobrze zrozumieć księgi wedyjskie lub styczne dla przedstawicieli zachodniej
dziejącego się toku zdarzeń.
NARRACJA JAKO SPOSÓB ROZUMIENIA ŚWIATA
27
26 NARRACYJNE KONSTRUOWANIE RZECZYWISTOŚCI
1.2.5
kultury sposoby narracyjnego interpreto- tych ukształtowanych przez kulturę historii nie na ich treść zapamiętywaną przez opo-
wania świata, Gergen opisał trzy wzorce ludzie strukturalizują swoją wiedzę i swoje wiadającego. Dzieje się tak, poniewa\
inne
Narracyjne doświadczenie i
dynamiki narracyjnej pojawiające się w na- doświadczenie dotyczące zdarzeń kluczowych osoby zwykle aktywnie, choć często nieświa-
narracyjna refleksja
szej kulturze: dramat (zaczyna się od epi- w ich \
yciu, a zarazem uniwersalnych lub domie, uczestniczą w procesie asymilowa-
Rozumienie toczących się aktualnie wokół
zodów pozytywnych, po załamaniu kończy powszechnych w ich kulturowym kręgu nia przekazywanych treści. Komunikacja ma
nas zdarzeń, w tym równie\
tych, w któ-
się epizodami negatywnymi), komedię (dojrzewanie, etapy \
ycia, miłość, wydarzenia charakter interakcyjny. Słuchacze w ró\
ny,
(zaczyna się epizodami negatywnymi, po rodzinne, śmierć). Takie scenariusze występują często niewerbalny sposób akcentują okre- rych wa\
ną rolę gra nasze działanie, jest
gwałtownym załamaniu kończy się pozy- w kulturze w postaci mitów, religii, baśni, ślone wątki opowiadanych historii, igno- często równowa\
ne z określonym doświad-
tywnymi) oraz sagę (występują w niej ideologii lub wa\
nych dzieł literatury rują inne, reinterpretują zdarzenia i for- czaniem tych zdarzeń. Doświadczanie
bowiem jakiejś sytuacji to nic innego, jak
gwałtownie zmieniające się fazy epizodów (Bruner, 1984; Ho- | ward, 1991; May 1997; mułują ich oceny. Wszystkie te społeczne
negatywnych i pozytywnych). Sarbin, 1986; Vitz, 1990; Wiggins, 1975). procesy komunikacyjne oddziałują na czło- rozumienie jej w sposób osobisty i bezpo-
średni, najczęściej z udziałem emocji oraz
Interesujące jest - zdaniem Gergena - Narracyjne rozumienie zdarzeń jest wieka przekazującego historię. Pod ich
pełnego aparatu sensorycznego. Stoimy
\
e brak wewnętrznej dynamiki narracji współtworzone społecznie w innym jeszcze wpływem reinterpretuje on treść swojej
reprezentujących świat widziany przez sensie, gdy\
ich treść jest kształtowana w historii i w takiej zmienionej formie ją za- wtedy wobec tej sytuacji  twarzą w twarz" i
daną osobę, a więc brak w ich strukturze wyniku międzyludzkich negocjacji. Narracje pamiętuje. Oczywiście skala takiej reinter-  tu i teraz", bierzemy w niej udział jako
uczestnik lub bezpośredni obserwator.
wystarczająco du\
ej zmienności emocji, członków grupy są podtrzymywane pretacji mo\
e osiągać znacznie większe
zmian w pozytywności - negatywności wzajemnie dzięki uzgadnianiu wspólnych rozmiary, gdy dochodzi do dłu\
szych, ob- Narracyjne doświadczanie oznacza, \
e ko-
lejno napływające fakty, zdarzenia, w tym
epizodów, jest odbierany przez otoczenie interpretacji napływających danych. Tym, fitujących w konflikty, procesów negocjacji
równie\
własne zachowania i stany emo-
(słuchające opowieści tej osoby) jako wyraz co zostaje poddane wspólnej interpretacji, sensu historii i jej  prawdziwego" przebiegu.
cjonalne, są doświadczane przez jednostkę
pewnych deformacji poznawczych i są między innymi zachowania samych Dzięki aktom społecznej komunikacji
jako określone składniki czy epizody
emocjonalnych. Ktoś, kto tylko tak widzi członków grupy oraz ich  osobowości". historie naszej przeszłości, a tym bardziej
świat, jest traktowany jako  nienor- Ludzie muszą  grać" rolę w narracjach historie, które się aktualnie toczą, są w pe- rozwijającej się historii. To więc, co jed-
malny", bo  świat nie jest taki". Na przy- wspólnie konstruowanych przez swoją wien sposób \
ywe i zmienne. W tym zna- nostka realnie widzi, słyszy, myśli i jak
kład osoby schizoidalne lub depresyjne, grupę. Procesy interpersonalnych nego- czeniu \
ywa jest nasza zapamiętana prze- prze\
ywa kolejne sytuacje i zdarzenia, jest
współkształtowane przez treść rozwijającej
widzące świat jednostajnie, bez gwałtow- cjacji treści narracji mają w pewnym szłość. Gdy nasze historie nie są z ró\
nych
nych, wywołujących emocje załamań, lub stopniu charakter pozawerbalny i czę- powodów przekazywane innym i nie są ne- się narracji (Bruner, 1992; Crites, 1971).
Gdy nagle zmieni się schemat narracyjny
te\
widzące świat jednostajnie negatywnie ściowo mogą być nieuświadamiane. Bar- gocjowane, mogą ulegać zapomnieniu.
interpretujący strumień zdarzeń i zmieni
(lub pozytywnie?), są ostatecznie kierowane dzo wnikliwą charakterystykę procesu Narracyjne schematy poznawcze jednostki
się tym samym historia porządkująca ich
na leczenie. społecznego tworzenia, a następnie pod- podlegają ciągłym zmianom i po pewnych
sens, te same fakty doświadczane są
trzymywania treści narracji przedstawili czasie stare, niekomunikowane innym
Gergenowie (Gergen, Gergen, 1985). Na- wspomnienia mogą stać się historiami nie- inaczej - stają się bowiem składnikami
innej historii. Niektóre stracą na
1.2.4 tomiast analizę patologicznych aspektów interpr eto walny mi nie tylko dla innych, ale i
znaczeniu, inne, wcześniej niezauwa\
ane,
społecznego konstruowania narracji ma- dla samej jednostki i jako takie nie mogą
Społeczne tworzenie narracji
łego dziecka mo\
na znalez
ć w pracach być aktywizowane ponownie w jej świado- zostaną odkryte i odebrane jako najwa\
-
Ostatnie rozwa\
ania zwracają naszą uwagę klinicysty Lainga (1978; 1997). mości (Bruner, Lucariello, 1989). Stwier- niejsze. Mo\
emy mieć wtedy przeświadczenie,
na fakt, \
e opowiadania, w ramach których Schank i Abelson (1995) zwracają uwagę dzono, \
e nawyk opowiadania i dyskuto- \
e znajdujemy się w innym otoczeniu, z
innymi ludz
mi, \
e sami jesteśmy te\
inną
jednostka rozumie świat, są najczęściej na jeszcze jeden ciekawy aspekt społecz- wania swoich codziennych historii przez
osobą, inaczej czującą, myślącą, chcącą
współtworzone społecznie. Owo społeczne nego charakteru narracji. Otó\
komuni- dziecko i jego matkę decydująco wzbogaca
czegoś innego.
tworzenie jednostkowych narracji kowanie innym  widzianych i prze\
ywa- autobiograficzną pamięć dziecka o wa\
nych
Historii doświadczamy jako obserwator
przebiega wielotorowo. Po pierwsze kul- nych" przez siebie 'historii, na przykład zdarzeniach z jego \
ycia (Nelson, 1993).
lub ich uczestnik. Po\
ar lasu czy kłótnia
tura dostarcza gotowych standardowych wa\
nych historii osobistych, wpływa zwrot-
scenariuszy wa\
nych historii. W ramach na ulicy mogą być prze\
ywane z jednej lub
NARRACJA JAKO SPOSÓB ROZUMIENIA ŚWIATA \ NARRACYJNE KONSTRUOWANIE RZECZYWISTOŚCI
28
29
z drugiej perspektywy, często bywa tak,
turalizuje prze\
ywanie kolejnych etapów
ślonych więc okolicznościach dokonujemy wiedzy ni\
te, które kształtowały nasze
\
e jedna przemienia się w drugą. Doświad- historii, w tym równie\
doświadczenie,
refleksji na temat prze\
ywanej historii i doświadczanie tego zdarzenia. Systemy
czanie z pozycji uczestnika często, choć nie
które nazwaliśmy podmiotowym zaanga-
wtedy stajemy w pozycji obserwatora po- wiedzy stojące za refleksją są w du\
ej mierze
zawsze, jest doświadczaniem osoby mającej
\
owaniem w toczącą się historię.
chłoniętego szukaniem sensu w otaczają- uformowane pod wpływem oddziaływań
zamiar, plan, innymi słowy - osoby celowo
Za Wegnerem i Yallacherem określić
cych zdarzeniach, na przykład we własnych społecznych i stanowią indywidualny zapis
działającej. Ten rodzaj doświadczania mo\
na
mo\
na warunki, w jakich jednostka zmienia
poczynaniach. Tym samym opuszczamy wiedzy kulturowej o danym zjawisku.
nazwać podmiotowym zaanga\
owaniem w
stopień ogólności kategorii interpretujących
pozycję bezpośredniego uczestnika stru- Często wiedza taka powstaje w wyniku zor-
toczącą się historię.
tok zdarzeń na kategorie jeszcze bardziej
mienia zdarzeń i sprawcy działań uwikła- ganizowanych oddziaływań edukacyjnych
Doświadczanie historii nie jest jednak
ogólne lub bardziej konkretne od tych
nych w ten strumień. Refleksja ma naj- danej społeczności. Jest ona w du\
ym stopniu
jedyną formą narracyjnego rozumienia. podstawowych dla danej klasy historii
częściej miejsce w sytuacjach zakłóceń zwerbalizowana, wyabstrahowana z kon-
Narracyjnie rozumiemy równie\
wtedy, (Wegner, Vallacher, 1987). Te warunki to
działań jednostki w ramach toczącej się kretnych doświadczeń jednostkowych i ła-
gdy przyjmujemy wobec jakieś sytuacji czy wystąpienie ró\
nego rodzaju kłopotów i
historii lub trudności w doświadczaniu ze two komunikowalna społecznie. Analizę
zdarzenia postawę refleksyjną i dostrze- niejasności w przebiegu lub w zrozumieniu
zrozumieniem zdarzeń tej historii lub te\
ró\
nic strukturalnych i funkcjonalnych
gamy określoną historię. W celu analizy sensu historii. Na przykład problem z
w sytuacjach, w których jednostka musi między wiedzą  doświadczeniową" i wiedzą
ró\
nicy między jednym i drugim sposobem
wykonaniem jakiejś rutynowej czynności
dokonać oceny historii bądz
przekazać  refleksyjną", nazywaną te\
symboliczną
rozumienia posłu\
my się teorią Wegnera i powoduje aktywizację kategorii modelującej
innym jej treści. lub analityczną, zawierają prace Epsteina
Vallachera (1986). Zauwa\
yli oni, \
e to bardziej elementarne składniki dzia- j łania,
Doświadczając narracyjnego sensu to- (1990a), Kolańczyk (1998) i Trzebińskiej
samo działanie mo\
e być identyfikowane natomiast kłopot z ustaleniem kie- j runku
czących się zdarzeń i własnych działań, nie (1998).
poznawczo przez działający podmiot lub działania powoduje uaktywnienie j bardziej
muszę go poddawać refleksji. Innymi sło- Na treść refleksji ma te\
wpływ aktualny
przez obserwatora na ró\
nych poziomach
ogólnych kategorii, dla których j to działanie
wy, nie muszę na ka\
dym kroku zadawać stan emocjonalny człowieka i cel jej podjęcia
hierarchii całość - część. Na przykład wy- jest alternatywą lub elementem składowym
sobie pytania:  O co tu chodzi?". Podobnie (np. zrozumienie mechanizmu zdarzenia,
cieczka w góry mo\
e być rozumiana przez ( Po co w ogóle to robię?, Kim jestem,
czytając ksią\
kę, nie muszę przy ka\
dej ocena tego zdarzenia czy te\
przekazanie
mało aktywnego uczestnika w bardziej ca- robiąc takie rzeczy?"), a więc przede
odwracanej kartce zadawać sobie pytania: komuś swojej wersji prawdy o nim).
łościowych kategoriach, takich jak: (a) uk- wszystkim kategorii ogólnego celu. Mo\
na
 O czym jest ta ksią\
ka?". To, \
e odczu- Faza refleksji nad historiami doświadcza-
ładanie planu, (b) przygotowanie sprzętu,
dodać, \
e często niejasności związane z
wam zdarzenia jako sensowną historię, nymi stanowi istotny, często przełomowy,
(c) wyruszenie etc. Ale lider grupy mo\
e
przebiegiem jakiegoś zdarzenia, istniejące na
wynika z działania schematów narracyj- epizod w naszym rozumieniu i w naszym
strukturalizować swoje doświadczenia za
przykład w ich pierwszej fazie, oraz moment
nych sterujących w uporządkowany sposób działaniu. Kluczowa rola refleksji w naszym
pomocą kategorii bardziej elementarnych, zakończenia historii i próba jej
moimi interpretacjami, a nie z refleksyjnego rozumieniu polega na tym, \
e mo\
e ona
takich jak składowe części planowania: (a) podsumowania, wią\
ą się z uaktywnianiem się
uświadomienia sobie sensu historii. zaktywizować inny, alternatywny schemat
przygotowanie materiału do planowania, bardziej ogólnych kategorii interpretujących.
Jak się ma treść refleksji na temat hi- interpretacyjny lub inaczej ukierunkować
(b) sprawdzenie mapy, c) przygotowanie
Przejście na wy\
szy poziom rozumienia
storii do treści doświadczanej historii? Jak naszą interpretację w ramach ju\
aktyw-
stołu do rozło\
enia map etc. Spostrze\
enie to
historii, w których uczestniczymy, oznacza
się ma historia naszej miłości do pewnej nego schematu. W psychologii myślenia
mo\
emy uogólnić na wszystkie historie
diametralną zmianę charakteru naszej ak-
pani do treści naszej refleksji nad tą miło- nazywa się ten moment redefinicją sytuacji
doświadczane przez ludzi. Bieg zdarzeń skła- tywności psychicznej. Doświadczanie kolej-
ścią? Treść refleksji nad historią ró\
ni się lub wglądem (ang. insight).
dający się na historię, w której uczestniczy
nych etapów historii przekształca się w re-
od treści historii bezpośrednio doświadcza- Refleksja nad treścią doświadczaną nie
jednostka, mo\
e być interpretowany w ra- fleksyjne myślenie na temat tej historii, a
nej. Podobnie refleksja nad ksią\
ką wła- jest to\
sama z procesami świadomości skła-
mach kategorii zajmujących ró\
ną pozycję
więc oznacza taki sposób myślenia o niej,
śnie przeczytaną nie odpowiada w całości dającymi się na doświadczenie. Świadomość
w kontinuum całość - część. Ze względu
który potocznie jest określany jako zasta-
moim myślom i uczuciom pojawiającym się czegoś ciągle towarzyszy procesom doświad-
na pragmatykę działania istnieje pewien nawianie się nad  całą historią",  próba
w trakcie jej czytania. Skąd biorą się te czania. Świadome są te procesy, które sta-
optymalny, najczęściej wykorzystywany
jej zrozumienia",  nadanie głębszego sensu"
ró\
nice? Gdy przybieramy postawę reflek- nowią interpretację treści znajdujących
przez jednostkę poziom ogólności kategorii czy  wyciągnięcie wniosków". W okre-
syjną wobec pewnego zdarzenia, w naszym się aktualnie w centrum uwagi jednostki.
interpretacyjnych. Interpretacja struk-
umyśle aktywizowane są inne systemy Spostrze\
enie ptaka mo\
e mieć charakter
NARRACJA JAKO SPOSÓB ROZUMIENIA ŚWIATA NARRACYJNE KONSTRUOWANIE RZECZYWISTOŚCI
31
30
świadomego aktu poznawczego, choć nie się wokół mnie określona historia, spra- charakterystycznego dla danej osoby nar- cym historię, poniewa\
w podobny sposób
racyjnego rozumienia zdarzeń, w tym rów- interpretują losy intencji głównych postaci
musi być refleksją nad ptakiem czy - na
wia, \
e odczuwam ją w określony sposób i
przykład - nad własnym sposobem rozu- zachowuję się tak, jakbym tworzył po- nie\
ich doświadczania. zdarzeń (Bower, Black, Turner, 1979;
Barsalou, 1992). Oczywiste jest więc, \
e
mienia ptaków. Świadomość j ako wa\
ny ele- szczególne składniki tej historii. Doświad-
ró\
nice w rozumieniu intencji powodują
ment procesu doświadczania podlega tym
czam historii, gdy\
moje rozumienie jest
spostrzeganie ró\
nych historii w strumieniu
samym prawom, co inne procesy składające 1.2.6
sterowane narracyjnymi regułami interpre-
tych samych zdarzeń, co przekonująco
się na to doświadczanie, i jest oparta na tej
tacji zdarzeń i własnej w nich roli. Te re-
Narracje w społecznych
ilustrują wyniki badań Bartletta (1932).
samej strukturze wiedzy. guły zawarte w mojej wiedzy o świecie nie
zachowaniach ludzi
Istnieje wiele ró\
norodnych danych eks-
Refleksja to taki proces świadomości, są bezpośrednio dostępne naszej świadomo-
Ludzie w trakcie poznawania konstruują perymentalnych ukazujących, w jaki sposób
który uaktywnia się w sytuacji zahamowania ści, czyli nie są obiektem naszej refleksji.
otaczające ich zdarzenia jako historie, czyli zaktywizowana kategoria intencji steruje
lub zablokowania działania (np. realizacji Refleksja nad historią nie jest więc na pewno
organizują napływające dane w takie ka- procesem konstruowania historii. Informacje
planu), lub rozumienia, i który polega na odkrywaniem reguł interpretacji zawartych
tegorie, jak: aktor, intencja, sposoby jej o motywach, potrzebach i emocjach
przybraniu przez człowieka postawy w schemacie narracyjnym, choć mo\
e się
zewnętrznej wobec doświadczanych treści. zdarzyć, \
e w wyniku pogłębionej auto- realizacji, przeszkody, a tak\
e czas i miejsce głównych bohaterów zdarzenia mają decy-
Procesy refleksji bazują na innych struk- refleksji zbli\
ymy się do pewnych nieuświa- zdarzenia. Wyniki badań świadczą o uni- dujący wpływ na jego rozumienie i zapamię-
wersalności takiego sposobu rozumienia tywanie. Je\
eli informacje o celach bohate-
turach wiedzy i rządzą się odmiennymi pra- damianych, swoistych dla nas (lub dla innej
rzeczywistości i wskazują na wiele wa\
nych rów są podawane na początku, a nie na
wami ni\
procesy świadomości wplecione osoby przez nas analizowanej) sposobów
jego właściwości. końcu opisu tego zdarzenia, to staje się ono
w strukturę doświadczania. Refleksja po- doświadczania pewnych sytuacji.
jawia się między innymi wtedy, gdy chcemy Interesującym wyzwaniem dla psycho- Przedmiotem wielu badań psychologów bardziej zrozumiałe (lub staje się w ogóle
przekazać innej osobie treść naszego do- logii działania i myślenia jest określenie me- poznawczych jest sposób, w jaki ludzie zrozumiałe) i łatwiejsze do zapamiętania
spontanicznie, w naturalnym kontekście (Owens, Bower, Black, 1979; Lichtenstein,
świadczenia. Opowiadając komuś historię,
chanizmów zmiany aktywności polegającej
rozumieją i zapamiętują zdarzenia społeczne. Brewer, 1980). Im wyraz
niejsze są związki
odwołuję się do mojej refleksji na temat na doświadczaniu w aktywność refleksji
doświadczonej lub właśnie doświadczanej w ró\
nych jej formach. Doświadczając, mo- Zadawano sobie pytanie, jaki rodzaj między celami bohaterów zdarzenia a opi-
historii. Zdarza się te\
przekazywanie treści \
emy komunikować nasze wra\
enia in- danych o zdarzeniu najbardziej wpływa na sywanymi w tekście epizodami zdarzenia,
treść jego zrozumienia oraz w jakich ka- tym większa jest szybkość czytania tego tekstu
świadomości pojawiających się  w toku" nym, podobnie jak mo\
emy mówić innym o
doświadczania. Jest to relacja z treści rezultatach naszych refleksji, ale akt ko- tegoriach poznawczych organizowane są i lepsze jego zapamiętanie. Pojedyncze
 strumienia świadomości" - naszych myśli,
munikacji - choć wa\
ny - nie jest nieod- te dane. Najczęściej w tych badaniach pre- zdania z uprzednio pokazywanego tekstu
zentowano opisy prostych zdarzeń i starano opisującego zdarzenia są rozpoznawane
spostrze\
eń, fantazji, emocji pojawiających zownym składnikiem \
adnej z tych dwóch
się dociec, jaka jest struktura historii, w szybciej i trafniej wtedy, gdy ich ekspozycja
się w toku kolejno prze\
ywanych przez nas postaci narracyjnego rozumienia. Nie będąc
których zdarzenia te zostały reprezen- była poprzedzona (za pomocą tzw. pri-
epizodów jakiejś historii. Spotykamy ją na ich nieodzownym składnikiem, komunikacja
towane w umyśle badanego. mingu) przypomnieniem intencji bohaterów
przykład w utworach J. Joyce'a. jest potencjalnie czynnikiem istotnie
Okazało się, \
e czasoprzestrzenne ramy (Abbott, Black, Smith, 1985).
Podsumowując, rozumienie oznacza za- wpływającym zarówno na doświadczanie
historii wyznaczają zazwyczaj intencje bo- Główne intencje bohaterów historii są
równo doświadczanie świata, jak i refleksję narracyjne, jak i na treść naszych refleksji.
haterów zdarzeń. Subiektywnym począt- pamiętane lepiej ni\
ich dą\
enia pośrednie
nad światem. Sądzimy, \
e wa\
na część Wspomniane poprzednio prace Gerge-nów
kiem historii jest pojawienie się warunków na drodze do głównego celu, a im bardziej
naszego doświadczania ma postać prze\
y- oraz Schanka i Abelsona zawierają analizy
aktywizujących, tworzących lub modyfiku- oddalony jest taki cel od głównej intencji w
wania określonych historii. Uwa\
amy te\
, takiego wpływu.
\
e istotna część naszych refleksji na te- Biorąc pod uwagę zło\
one związki mię- jących intencje postaci, a subiektywnym łańcuchu powiązań, tym gorzej jest
mat świata ma postać refleksji o histo- dzy doświadczaniem, refleksją i wypowie- zakończeniem historii jest zwykle - ich zapamiętywany (Black, Bower, 1980). W te-
riach, które  nam się wydarzyły" lub dzią, mo\
na jednak- z koniecznymi zastrze- spełnienie się lub niespełnienie (Newtson, stach pamięci stwierdzono te\
, \
e im bar-
1976). Ludzie z jednego kręgu kulturowego dziej oczywistą konsekwencją posiadania
 które się dzieją". To nie refleksja nadaje \
eniami - traktować oparty na refleksji
zgadzają się w du\
ym stopniu, co jest danego celu są określone fakty, tym czę-
narracyjny sens naszemu doświadczaniu. przekaz treści historii, którą się prze\
yło
momentem początkującym, a co kończą- ściej są one fałszywie rozpoznawane. Ba-
To nie refleksyjna świadomość, \
e dzieje lub obserwowało, jako dobry wskaz
nik
JA JAKO SPOSÓB ROZUMIENIA ŚWIATA NARRACYJNE KONSTRUOWANIE RZECZYWISTOŚCI
32 33
dani rozpoznają je jako uprzednio im pre- Wyniki badań Pennington i Hastiego
Badani przez Pennington i Hastiego ław- oceny nie wiązały się z faktyczną prawdzi-
zentowane, co wskazuje, \
e znając cel bo- (1993a) nad myśleniem amerykańskich
nicy nie zdawali sobie oczywiście sprawy wością historii. O odczuciu prawdy decy-
hatera, spontanicznie i nieświadomie uzu- ławników mających zadecydować o winie
ze swojej narracyjnej perspektywy oglądu dowała narracyjność struktury opowiada-
oskar\
onego dobrze obrazuj ą konstruowanie
pełniali oni podawaną im wersję historii o danych procesowych i ustalania werdyktu. nia: im większa narracyjność, tym częściej
pasujące do tego celu fakty (Abbott, zło\
onych historii. Dokonane przez tych
Dobrzy adwokaci i prokuratorzy zdają się słuchacze uznawali je za prawdziwe. O tym
Black, Smith, 1985). Zdania opisujące te badaczy obserwacje wykazały, \
e proces
jednak dostrzegać rolę tworzenia historii \
e narracyjnie przedstawione fakty są dla
epizody zdarzenia, które stanowią realizację myślenia ławników polega na tworzeniu
zdarzenia w powstawaniu werdyktu i jego nas faktami bardziej realnymi, świadczy
głównego celu bohatera, są zdecydowanie historii, a następnie, ju\
w powiązaniu z
uzasadnianiu. Dlatego tak układają epizod radiowej audycji Orsona Wellesa o in-
lepiej pamiętane ni\
zdania opisujące treścią tych historii, na dokonywaniu po- swoje mowy i tak aran\
ują prezentację wazji Marsjan. Słuchowisko utrzymane w
równań, wnioskowań i wreszcie oceny winy.
epizody mniej z nim powiązane (Trabasso,
świadków, aby narzucić ławnikom i sędziom konwencji robionego na \
ywo reporta\
u
Secco, vari der Broek, 1984). Najlepiej pa- Tworzenie historii nadającej sens roz- swoją, wcześniej ustaloną historię i w ten wywołało parogodzinną panikę w Ameryce
miętanymi zdaniami w tekście opowiadania wa\
anym przez sąd zdarzeniom jest fazą
sposób doprowadzić do wynikającego z niej lat trzydziestych. Mo\
na powiedzieć, \
e
są te, które prezentują głównego bohatera z kluczową. W trakcie tego procesu dochodzi
najlepszego dla siebie werdyktu. A
atwo słuchacze dali się wciągnąć w wir nakre-
jego celami oraz epizody stanowiące do swoistej selekcji pamięci i uwagi. Gdy po
zauwa\
yć, \
e przewód sądowy to głównie ślonej przez Wellesa historii. Przypuszczalnie
przeszkodę w ich realizacji lub będące re- początkowej, niekiedy chaotycznej fazie
prezentacja i obrona własnej historii oraz te same fakty przekazane w postaci
poszukiwań, ławnicy uzgadniają wstępną
alizacją tych celów (Omanson, 1982). walka o podwa\
enie historii sugerowanej suchych danych radiowych wzbudziłyby
ideę prawdopodobnej historii, dalszy prze- przez stronę przeciwną, na przykład przez najwy\
ej ciekawość i konsternację.
Badania wykazują, \
e przeszkody na drodze
realizacji intencji są drugą, obok samych bieg ich pracy jest ju\
w du\
ym stopniu
obni\
enie wiarygodności świadka  historii" Dlaczego fakty ujmowane w formę hi-
zdeterminowany. Ogólnie mówiąc, dą\
ą oni
intencji bohatera, dominującą informacją przeciwnej lub wykazanie niespójności tej storii wydają się nam prawdziwsze? Odpo-
wpływającą na treść tworzonej i zapamięty- do wypełnienia treścią uzgodnionego szkicu
historii (Jackson, 1993; Twining, 1989). wiedz
na to pytanie wymaga dokładniejszej
historii, uczynienia jej \
ywą, bogatą w
wanej historii. Istotny jest w tym wypadku Narracyjna perspektywa nie tylko de- analizy wiedzy narracyjnej i narracyjnego
szczegóły i przez to przekonywującą. Pewne
związek przeszkody z główną intencją, czyli
terminuje sposób nadawania sensu fak- rozumienia świata.
fakt współtworzenia przez przeszkodę wątku przedstawione im zgromadzone w toku
tom, ale te\
- jak świadczą wyniki powy\
- Oprócz omówionej poprzednio specyfiki
procesu fakty są szczególnie akcentowane,
historii. Zakłócenia w stereotypowym szych badań - określa ich subiektywne treści (splot intencji i komplikacji tworzy
pamiętane i subiektywnie prawdopodobne: te
przebiegu zdarzeń są zapamiętywane lepiej
prawdopodobieństwo. Mo\
e to mieć zna- strukturę historii), narracyjne rozumienie
lub gorzej, zale\
nie od swojego związku z in- mianowicie, które podtrzymują wątek
czenie ju\
podczas gromadzenia faktów. posiada dwie ogólniejsze, charakterystyczne
tencjami bohaterów historii. Te, które bez- historii, a zwłaszcza te, które stanowią wa\
ne,
Kiedy zdarzenie, o którym zeznaje świa- właściwości. Po pierwsze struktura
pośrednio blokują realizację celów, są zapa- konieczne ogniwo w jej przebiegu. Inne
dek, wydaje się prawdopodobne? Wtedy narracyjnej interpretacji ułatwia
jednak fakty są pomijane w dyskusjach,
miętywane znacznie lepiej ni\
zakłócenia
zwłaszcza, gdy ma postać pełnej historii, a uwzględnianie kontekstu i uwra\
li-
mniej związane z tymi celami (Bower, Black, zapominane - te, które nie są związane z
więc na przykład, gdy jest prezentowane wia na niego w procesie interpretacji
przebiegiem konstruowanej historii. Jej
Turner, 1979). przez niego w postaci pełnej historii z jasno faktów. Zarazem schematy narracyjne, w
treść nadaje wagę dowodową ustalonym w
Przytoczone badania dotyczyły prostych
wyodrębnionymi komponentami. Ukazują to stopniu większym ni\
inne zło\
one
zdarzeń opisywanych w laboratoryjnie procesie faktom, a tak\
e determinuje su- dobitnie wyniki badań Bennetta i schematy poznawcze, przechowują wiedzę
przygotowanych tekstach. Mo\
na przy- biektywne prawdopodobieństwo ich zaistnienia,
Feldmana (1981). Interesowali się oni, konkretną, zawierającą dane kontekstowe.
puszczać, \
e im bardziej zło\
one są zda- niezale\
nie od rzeczywistej, niekiedy łatwej
czy ludzie odró\
niają opis prawdziwych Po drugie struktura narracji ułatwia
rzenia, im bardziej nieoczywiste i skom- do oszacowania wiarygodności odnoszących
doświadczeń od zmyślonych. Proszono wykorzystywanie doświadczenia jed-
się do nich zeznań (Pennington, Hastie,
plikowane są intencje ich bohaterów oraz
licealistów, by przygotowali, a potem opo- nostki w procesie rozumienia faktów
problemy, przed jakimi stoją, tym większa 1993b). Werdykt ławników jest konsekwencją
wiedzieli rówieśnikom własne prawdziwe społecznych, a schematy narracyjne,
skonstruowanej historii. Odwołują się do niej,
jest rola narracyjnego konstruowania w
historie lub te\
historie zmyślone, które bardziej ni\
inne struktury wiedzy,
procesie rozumienia tych zdarzeń. Takie uzasadniając go sobie. Pewność, z jaką
jakoby prze\
yli. Słuchający proszeni byli o zawierają wiedzę osobistą jednostki.
werdykt jest ustalany, jest funkcją
zaś właśnie zdarzenia dominują w ocenę, która z opowieści odnosi się do Obie te właściwości zdają się wynikać z bu-
pełności, konkretności tej historii.
społecznym środowisku ludzi.
prawdziwych wydarzeń. Okazało się \
e dowy narracyjnej wiedzy.
NARRACJA JAKO SPOSÓB ROZUMIENIA ŚWIATA
35
NARRACYJNE KONSTRUOWANIE RZECZYWISTOŚCI
34
dodajmy - ich podobieństwie do \
ycia ta- osobiście jednostce (lub: tylko gdy jest zna-
Jak wiemy, schemat narracyjny zawiera
działania (Sarbin, 1986). Schematy narra-
na), tym silniej przejawiają się powy\
sze
kiego, jakiego doświadczyliśmy. Dobrze o
zró\
nicowane kategorie poznawcze, re- cyjne wydają się więc być naturalnym spo-
tym wiedzą charyzmatyczni politycy, po- właściwości narracyjnego myślenia i tym
prezentujące wa\
ne elementy zdarzeń roz- sobem organizacji doświadczeniowej (prze-
bardziej jest prawdopodobna aktywizacja
pularni moraliści i kaznodzieje. Rzadko
ciągniętych w czasie. Są one powiązane
\
yciowej) wiedzy jednostki (Epstein, 1990;
przedstawiają w swych publicznych wystą- tej formy myślenia.
spójną strukturą wątku narracyjnego, który
Gergen, Gergen, 1985) .W efekcie proces do-
Wiele wa\
nych konsekwencji tego, \
e
pieniach abstrakcyjne tezy i ich logiczne
umo\
liwia nadanie sensu ich ciągowi.
świadczania zdarzeń i własnej aktywności
fakty współtworzące historię są dla nas
przesłanki, częściej ich treścią są bliskie
Mo\
na powiedzieć, odwołując się do teorii
przybiera postać konstruowania historii.
ludzkim doświadczeniom poruszające hi- subiektywnie bardziej realne, znalez
ć mo\
na
zło\
onych schematów akcji i działania (Bre- Konsekwencje obu właściwości wiedzy
bezpośrednio w naszych zachowaniach. Na
storie, z których wnioski zdają się same
wer, Nakamura, 1984; Rumelhart, 1984),
narracyjnej, to znaczy jej odniesienia do
przykład częściej pomagamy innemu
płynąć.
\
e zaktywizowany schemat narracyjny ma -
kontekstu reprezentowanych faktów oraz
Zastanówmy się nad dalszymi konse- człowiekowi wtedy, gdy potrzeba pomocy
w porównaniu z innymi strukturami wiedzy,
do doświadczeń jednostki, ujawniły znane
jest wpisana w zrozumiałą dla nas historię
kwencjami obu omówionych właściwości
zwłaszcza wiedzy paradygmatycznej - badania Kahnemana i Tverskiego nad
schematów narracyjnych. Schematy nar- konkretnej osoby, ni\
wtedy gdy ta sama
bardziej rozbudowane  wejścia" do inter- ocenami prawdopodobieństwa (Kahneman,
racyjne i myślenie narracyjne łatwo asy- potrzeba pomocy wynika z danych staty-
pretacji kontekstu sytuacyjnego. W języku
Slovic, Tversky, 1982). Starali się oni wy-
milują i tworzą konkretne, zindywidu- stycznych wspartych uznawanymi przez
wymienionych teorii są to subschematy
kryć uniwersalne dla ludzi odchylenia od
alizowane informacje o społecznej rze- nas normami moralnymi (Abelson, 1976).
reprezentujące bar dziej konkretne, na przy- logiki prawdopodobieństwa w ich sądach o
czywistości, poniewa\
odnoszą się bardziej Sytuacja biedy czy cudzej potrzeby ujęta
kład sensoryczne lub sensomotoryczne
prawdziwości i mo\
liwości zaistnienia
w zrozumiałą historię staje się bowiem dla
bezpośrednio do sposobu doświadczania
aspekty rzeczywistości. W konsekwencji
faktów. Z ich badań wynika, \
e jedno z naj-
zdarzeń przez jednostkę. W tej sposób nar- nas bardziej realna. Ponadto historia od-
w trakcie narracyjnej interpretacji danego
wa\
niejszych  odchyleń" ma charakter
nosząca się do osobistej wiedzy i doświad-
racyjne myślenie staje się bezpośrednio
faktu jednostka łatwiej przetwarza kon- narracyjny: fakty, które tworzą historie,
powiązane z operacyjną wiedzą jed- czenia łatwiej w nas wzbudza empatię z po-
tekstowe, zindywidualizowane infor- w porównaniu z faktami niewią\
ącymi się
trzebującym i powoduje, \
e nasze pomocne
nostki, to znaczy z wiedzą dotyczącą jej
macje. Z drugiej strony, bogaty kontekst
w konkretny, sensowny ciąg zdarzeń, są
działanie wydaje się nam bardziej naturalne
własnego działania i prze\
ywania zdarzeń.
sytuacyjny i zindywidualizowane dane
subiektywnie bardziej prawdopodobne, po-
Mo\
na więc oczekiwać, \
e narracyjne my- i oczywiste.
aktywizują z większym prawdopodobień- nadto są łatwiej wyobra\
alne. Jednocześnie
Narracyjna interpretacja sytuacji, w tym
ślenie ułatwia tworzenie planów i scenariuszy
stwem wiedzę narracyjną.
stwierdzili oni, \
e to, co łatwo sobie wy-
potrzeby innego człowieka, tłumi rozumienie
przyszłych zdarzeń. W dodatku takie
Jak wspomnieliśmy wcześniej, schematy
obrazić, wydaje się ludziom bardziej realne
tych samych sytuacji oparte na kryteriach
scenariusze i plany bardziej efektywnie
narracyjne mogą zawierać podstawową
(Kahneman, Slovic, Tversky, 1982; Kahne-
normo-centrycznych i na wiedzy ab-
kontrolują działania jednostki. Zjawisko to
część doświadczeniowej wiedzy jednostki.
man, Tversky, 1984).
zostało omówione szerzej w następnym strakcyjnej i uniwersalnej. I jeden, i drugi
Zdaniem psychologów zajmujących się
Podsumowując: fakty ujęte w postaci
rozdziale. Mo\
na te\
oczekiwać, \
e narra- rodzaj rozumienia sytuacji mo\
e prowadzić
rozwojem społeczno-poznawczym, narracja
historii są dla nas łatwiejsze do wyobra\
e-
do decyzji o udzieleniu pomocy. Jednak po-
cyjne konstruowanie znaczenia zdarzeń i
jest naturalnym, pierwotnym sposobem
nia, wydają się nam bardziej rzeczywiste,
moc jako osobiste wkroczenie w konkretną
własnych działań uruchamia autentyczne i
organizowania wiedzy społecznej dziecka
dajemy się do nich bardziej przekonać i bar-
charakterystyczne dla jednostki emo- historię ma inny charakter, ni\
pomoc
(Nelson, 1986; 1989), a więc wiedzy opartej
dziej wierzymy w prawdziwość wniosków
wynikająca z racjonalnej analizy sytuacji i
cjonalne reakcje na daną klasę sytuacji,
zasadniczo na bezpośrednich doświad-
wyciągniętych na ich podstawie, a wszystko
co zwiększa potencjalne zaanga\
owanie jed- z wyznawanych norm moralnych. Pomoc
czeniach społecznych. Narracyjna wiedza
to dlatego, \
e historie - łatwiej, bardziej
postaci z historii jest bardziej uzale\
niona
nostki w otaczające ją zdarzenia. A
atwość
ze względu na swoją genezę jest silnie zwią-
bezpośrednio ni\
inne sposoby rozumienia -
od znajomości kontekstu, od jego niuan-
generowania emocji mo\
e prowadzić do
zana z jednostkowym doświadczeniem (Bru-
odwołują się do naszych osobistych do-
trafniejszej i łatwiejszej empatii i identyfi- sów i od wytworzenia identyfikacji z osobą
ner, 1986). Mo\
na powiedzieć, \
e struktura
świadczeń. Bruner (1986) zwrócił uwagę,
kacji z inną osobą działającą lub uczestni- w potrzebie ni\
pomoc oparta na posiadaniu
własnego działania, tak jak jest ono doświad-
\
e w narracyjnym sposobie interpretowania
i uaktywnieniu norm moralnych. Nie jest
czącą w podobnych zdarzeniach.
czane przez jednostkę, jest zbli\
ona do nar-
świata prawda nie opiera się na logice
Mo\
na oczekiwać, \
e im bardziej okre- więc ona tak uniwersalna i wolna od
racyjnej, zawiera ona bowiem kategorie celu,
argumentów, ale na  podobieństwie do
sytuacyjnych uwarunkowań i bie\
ących
ślona rzeczywistość społeczna jest znana
instrumentu i przedmiotu, a tak\
e sceny
\
ycia" (lifelikeness) poznanych faktów -
37
NARRACYJNE KONSTRUOWANIE RZECZYWISTOŚCI
36
wane jako elementy określonej opowieści. Te
je swoje postępowanie, jego motywy oraz
fakty to nasze cechy, zachowania, sukcesy i
podstawowe konsekwencje: po pierwsze
reakcje innych wobec własnej osoby. Sche-
pora\
ki. Podobnie interpretowane są nasze
emocji, jak ta druga, choć jest prawdopo- kształtuje się narracyjna to\
samość
maty autonarracyjne po woduj ą powtarzal-
relacje z partnerami. Doświadczamy własnych
dobnie silniejsza, gdy dochodzi do konfliktu
bohatera, po drugie kształtuje się jego
ność lub ciągłość historii tworzących treść
uczuć, motywów, planów jako składników
motywów wynikających z narracyjnej
narracyjna motywacja.
to\
samości.
określonych historii, a więc i własne \
ycie
oraz bardziej wyrozumowanej interpretacji
Autonarracje jednostki są związane nie-
odbieramy jako historię, w której coś
tej samej sytuacji.
1.3.1
rozerwalnie z treścią autonarracji jej part-
robiliśmy, czuliśmy czy wyobra\
aliśmy sobie.
Narracyjne interpretowanie zdarzeń i innych
nerów. Są bowiem historiami, w których
Narracyjna to\
samość
W ramach rozwijającej się autonarracji lub w
osób stosowane jest częściej w miarę
zawsze występują inni, nawet jeśli są postaciami
trakcie refleksji nad nią próbujemy wyjaśniać Psychologowie opisują ró\
ne postaci kształ-
zwiększania się zło\
oności i niespójności
wyimaginowanymi przez podmiot. Określone
własne zachowania, tłumaczymy się z nich, towania się to\
samości oraz podtrzymywania
napływających informacji. Na przykład,
interakcje między postaciami autonarracji
\
ądamy dla nich aprobaty. skrystalizowanej ju\
to\
samości jed-
gdy dane o nowej osobie są sprzeczne we- tworzą strukturę osobistych historii jednostki,
Schemat narracyjny stanowiący bazę
nostki. Te poznawcze procesy przybierają
wnętrznie na gruncie posiadanych przez zarówno historii jej \
ycia, jak i bardziej
autonarracji tworzonych w danej sferze postać tłumaczenia się i uzasadniania wła-
zlokalizowanych w czasie historii jej wa\
nych
jednostkę kategorii poznawczych, często
\
ycia jednostki mo\
na uznać za wa\
ną spraw. Dlatego te\
inni występujący w tych
snego zachowania i własnych emocji, a tak\
e
stereotypowych, zaczyna ona zmieniać
strukturę wiedzy o sobie. W schemacie tym historiach, je\
eli mają one sensownie przebiegać,
reinterpretowania własnej przeszłości
sposób organizowana danych z  porząd-
muszą odznaczać się określonymi cechami, a
jednostka jest opisana jako określony bo- (myślenie kontrfaktualne), symulowania
kującego", polegającego na ujmowaniu
mianowicie cechami umo\
liwiającymi im bycie
hater, to znaczy jest wyposa\
ona w specy- własnej przyszłości mo\
liwej, po\
ądanej lub
nowej osoby jako szczególnego egzemplarza
odpowiednimi bohaterami w odpowiednich
ficzne motywy, zdolności i inne atrybuty
niechcianej, wreszcie porównywania się z
znanej sobie kategorii osób, na narracyjny,
historiach. Mo\
na być matką sprawiedliwą w
idntyfikujące ją jako uczestnika mo\
liwych innymi. Wszystkie te formy myślenia
polegający na budowaniu historii, w której
rodzinnych historiach tylko wtedy, gdy dzieci
zdarzeń i działań. W schemacie tym - oprócz
mogą mieć charakter konstruowania okre-
cechy osoby, zmieniaj ą się w sensowny
często się ze sobą kłócą i nie dają sobie rady z
podmiotu - opisuje się tak\
e:
ślonych opowieści. Narracyjna to\
samość
sposób pod wpływem okoliczności (Asch,
rozstrzyganiem konfliktów. Tylko w takim
1. Innych wa\
nych bohaterów - partne- pozwala jednostce rozumieć siebie jako pod-
Zukier, 1984; Zukier, 1985). W ten sposób
otoczeniu matka mo\
e postępować zgodnie z
rów podmiotu;
wzbogacenie danych o konkretnej osobie o miot zmieniający się i podmiot w zmienia-
własną to\
samością, utwierdzać się w niej i
2. Charakterystyczne dla danej sfery
informacje nowe i zło\
one w kontekście
jących się sytuacjach (Cain, 1991; Greek-
otrzymywać od rodziny potwierdzenie swej roli.
wartości, które stanowią przesłankę
wiedzy poznającego burzyć mo\
e jego
Mo\
na więc oczekiwać, \
e jednostka będzie \
ywo
berg, 1994; Greenspan, 1992; McAdams,
intencji głównych bohaterów;
myślenie stereotypowe, a nawet oparte na zainteresowana kształtem to\
samości swych
1989; McAdams, 1991; McAdams, 1999;
3. Mo\
liwe komplikacje, które spotkać
nim uprzedzenia (Zukier, Jennings, 1983; partnerów z autonarracji, będzie te to\
samości
Polkinghorne, 1999; Scheibe,1986). To\
-
mogą podmiot i jego partnerów; budowała i będzie dbała o zgodność między
Zukier, 1986).
samość w takim ujęciu nie jest więc kata-
4. Warunki i sposoby przezwycię\
ania partnerami w konstruowaniu historii, w
logiem  cech przynale\
nych trwale mojej
których wszyscy uczestniczą. Niezbędni dla
komplikacji i realizacji intencji.
osobie", ale historią zmienności mojego
urzeczywistniania się autonarracji są nie tylko
losu. Ró\
na mo\
e być jej perspektywa cza-
współpartnerzy, ale i szeroko rozumiana
Treść rozwijającej się autonarracji de-
sowa - mogą to być historie \
ycia lub hi-
publiczność potwierdzająca atrybuty wa\
ne dla
terminuje zachowania jednostki. Jednostka
storie wa\
nych dla danej osoby spraw roz- narracyjnej to\
samości i tym samym
Autonarracje
w swojej autonarracji jest bowiem głównym
ciągniętych na przestrzeni dni, miesięcy
umo\
liwiająca jednostce  bycie sobą" w
lub jednym z głównych bohaterów dziejącej
Gdy narracje dotyczą własnej osoby, to znaczy się historii, a więc jej rozumienie siebie, czy lat. Poczucie narracyjnej to\
samości historiach jej \
ycia. Nie mo\
na bowiem być
gdy tworzący narrację podmiot jest ich swojej sytuacji, w tym tak\
e rozumienie i jej stabilność nie wynika z niezmienno-  wielką śpiewaczką operową" wśród ludzi,
którzy nagle
pierwszoplanowym bohaterem, mówimy o własnych motywów, emocji, decyzji oraz ści własnych atrybutów, ale ze zrozumia-
autonarracjach. Zazwyczaj są one opo- działań i ich efektów są wkomponowane w łego przebiegu wa\
nej dla jednostki histo-
wieściami o podmiocie i jego partnerach, treść opowieści. Fakt ten ma dwie
rii, którą ona prze\
ywa i w ramach której
uwikłanych w jeden wątek narracyjny.
dobrze rozumie swoje cechy, w tym rów-
W autonarracji fakty związane z własną
nie\
ich zmienność, a tak\
e dobrze pojmu-
osobą są doświadczane i zapamięty-
NARRACJA JAKO SPOSÓB ROZUMIENIA ŚWIATA NARRACYJNE KONSTRUOWANIE RZECZYWISTOŚCI
39
38
i skończona, a jednostka sama dla siebie
wany na znalezienie sensu dla siebie w biegu
jednostki, które odnoszą się do jej własnych
staje się zrozumiała w ramach tej historii.
przestali pasjonować się muzyką i nie
zachodzących zdarzeń poprzez nadanie
intencji oraz towarzyszących im postaw i
Poszukiwanie i podtrzymywanie sensu -
mo\
na być  inteligentnym", \
yjąc w świe- własnym działaniom i ich rezultatom okre-
uczuć. Kategorie te są bardzo istotnymi
w tym wypadku sensu narracyjnego - jest
cie, w którym rozwiązano ju\
wszystkie
ślonej, narracyjnej funkcji w kontekście
subschematami (składnikami) schematów
więc fundamentalną zasadą omawianego
wielkie problemy.
dziejącej się, zrozumiałej historii.
autonarracyjnych. Własna osoba reprezen-
mechanizmu motywacyjnego.
Autonarracje stanowią poznawczy kon- Jest to mechanizm motywacyjny przy-
towana jest w tych kategoriach jako pod-
Ten autonarracyjny charakter motywacji
tekst działań jednostki. Narracyjna to\
- pominający  motywację zadaniową" (task
miot posiadający specyficzne intencje lub
jednostki pozwala zrozumieć dynamikę
samość wpływa na zachowania jednostki,
motivation) studiowaną przez Lewina i
wartości oraz prze\
ywający określone stany
kształtowania się treści własnych intencji.
poniewa\
kształtuje rozumienie przez
współpracowników (Ovsiankina, 1928;
emocjonalne. Wpływają one w bardzo
Nie zawsze znamy swoje zamiary, nie
jednostkę jej celów, planów oraz otocze- Zeigarnik, 1927). Zwrócili oni uwagę, \
e
istotny sposób na procesy kształtowania
zawsze potrafimy określić swoje aspiracje, a
nia, w jakim próbuje je realizować. Auto- zaakceptowanie przez jednostkę określo-
to\
samości jednostki, między innymi de-
nawet kryteria ich ustalenia. Własne
narracje pełnią w tym wypadku podobną
nego zadania z określonym standardem
terminując krystalizację jej aspiracji, ide-
intencje i plany mogą stawać się jasne dla
funkcję co narracje - stanowią sposób ro- wykonania motywuje ją - w sposób nie-
ałów, wizji po\
ądanej przyszłości. Innymi
jednostki dopiero w ramach toczącej się
zumienia świata. Poniewa\
jednak odnoszą
zale\
ny od jej świadomej kontroli - do zre-
słowy, w ramach tych kategorii jednostka
historii, której charakter  odkryła" i w
się bezpośrednio do własnej osoby, są te\

alizowania tego standardu. Wykazali na
rozumie siebie jako osobę chcącą czegoś,
której pełni określoną rolę. Ta historia i
bardziej bezpośrednią przesłanką działania.
przykład, \
e przerwanie przez zewnętrzną
obawiającą się czegoś lub planującą dzia-
rola, jaką w niej gra jednostka, kształtuje
Jednostka działa bowiem, opierając się na
okoliczność wykonywania takich ko-
łanie w określonym celu, prze\
ywającą w
treść motywów. Dynamika zmian treści
tym, co wie na temat rzeczywistości, w
lejnych kroków nie wygasza motywacji.
określonych sytuacjach pewne emocje,
własnych intencji mo\
e więc być funkcją
której działa. Wiedza o sobie jako
Przejawia się ona póz
niej w sposób nie-
uczucia i nastroje. Wielką rolę w kształ-
zmieniającego się rozumienia wa\
nej dla
aktywnym podmiocie toczącej się historii
świadomy, na przykład utrudniając wy-
towaniu się treści tych kategorii odgrywa
danej osoby historii lub zmian jej po-
musi być szczególnie istotną przesłanką
konywanie innej czynności.
kultura. Wystarczy na przykład porównać
szczególnych faz. W ten sposób decyzje jed-
tego działania (Trzebiński, 1995).
Autonarracyjny mechanizm motywacyjny
treść intencji i treść typowych uczuć skła-
nostki biorą kierunek i siłę z treści historii,
mo\
na te\
opisać w bardziej współczesnym
dających się na wzory osobowe lub wzór
w których ujmuje ona swój los.
1.3.2
języku jako szczególny przypadek
 miłosnej historii" z okresu romantyzmu i
Podsumowując: schemat autonarracyjny
Narracyjna motywacja
autonomicznych procesów rozumienia,
z okresu oświecenia.
reguluje procesy motywacyjne (kierunki
sterowanych przez zaktywizowany schemat
Jak wiemy z poprzednich rozwa\
ań, sche-
Autonarracja, będąc tak jak inne narracje
postępowania jednostki) oraz procesy
poznawczy (Rumelhardt, 1984). Je\
eli
maty narracyjne nie tylko sterują naszym
sposobem rozumienia świata, pełni
kontroli (sposoby utrzymywania kierunku
napływające informacje aktywizują okre-
rozumowaniem, ale kształtują treść naszego
ponadto szczególną, bardzo wa\
ną funkcję -
zachowania i jego korygowania w celu
ślony schemat autonarracyjny, powstają
prze\
ywania odpowiedniego obszaru
wyzwala dwa mechanizmy motywacyjne.
osiągnięcia celu) poprzez tworzenie opo-
określone oczekiwania, które pozwalają zro-
rzeczywistości. Istotną cechą kategorii re-
Pierwszy wynika z faktu, \
e działania jed-
wieści, w których określone zachowania
zumieć dalsze informacje jako składniki
prezentujących własne intencje, postawy i
nostki i towarzyszące im myśli i emocje
jednostki i ich rezultaty są wa\
nymi ele-
określonej historii. Własna osoba -jej dzia-
emocje jest więc to, \
e regulują one nie
rodzą się i rozwijają się jako elementy
mentami narracyjnymi. Opowieści te są
łania, emocje, decyzje te\
są rozumiane
tylko czysto poznawcze procesy rozumienia
współtworzące określoną opowieść.
rozwiniętymi formami rozumienia rzeczy-
przez jednostkę jako sensowne składniki -
własnej osoby w określonej sytuacji, ale
Jak mo\
na scharakteryzować motywację
wistości, dlatego te\
dą\
enie do ich skon-
zwykle główne - tej toczącej się historii.
te\
kształtują treść realnych emocji i
zachowań realizujących rozwijającą się
struowania, a następnie utrzymywania jej
Podejmując więc te określone działania, jed-
motywacji składających się na doświad-
strukturę określonej autonarracji? Jest to
spójności i niesprzeczności z otoczeniem
nostka uzupełnia lub kończy zrozumiałą
czenie przez osobę tej sytuacji. Na bazie
dą\
enie do skonstruowania opowieści na-
jest istotnym motywem działań jednostki.
dla siebie historię. Inaczej mówiąc: dopiero
tych kategorii jednostka rzeczywiście prze-
dającej sens wa\
nym dla danej osoby zda-
Jest równie\
drugi mechanizm motywa-
przystąpienie do tych działań i stworzenie
\
ywa określone motywy i emocje i to sta-
rzeniom i własnej w nich pozycji. Zaktywi-
cyjny wynikający z autonarracyjnej inter-
określonych faktów nadaje pełny sens zda-
nowi przesłankę jej realnych działań. Prze-
zowanie określonej autonarracji wyzwala
pretacji faktów. Jego poznawczą przesłanką
rzeniom i własnej osobie w ich kontekście.
analizujmy bli\
ej ten mechanizm motywa-
więc motywacyjny mechanizm ukierunko-
są te składniki schematu autonarracyjnego
Cała historia staje się w pełni zrozumiała
cyjny.
NARRACJA JAKO SPOSÓB ROZUMIENIA ŚWIATA j NARRACYJNE KONSTRUOWANIE RZECZYWISTOŚCI
41
40
czywiście prze\
ywanych emocji i motywów.
zdobycia czegoś, dumy z czegoś lub obawy
Mo\
na powiedzieć, \
e schematy auto- 1985; 1988; 1991; Baumaister, Stillwell,
Synergiczne działanie obu mechanizmów
przed czymś. Ten społeczny proces uczenia
narracyjne, w szczególności tworzące je
Heatherton, 1995; Sarbin, 1989a; 1989b).
zapewnia stabilność zachowań jednostki i
jest długi i przebiega zazwyczaj bez
kategorie własnych intencji i towarzyszą- Na przykład Averill (1991) przekonująco
udziału świadomej kontroli. Jest on wa\
- ich du\
ą odporność na zakłócenia spowo-
cych im postaw, zawierają dwa rodzaje
opisał takie uczucia, jak \
ałoba oraz duma
dowane na przykład naciskami zewnętrz-
nym składnikiem socjalizacji dziecka.
procedur interpretowania rzeczywistości:
jako produkty procesów interpretacji stanu
nymi. W idealnych warunkach konkretna
Kiedy proces tego uczenia się zostanie
1. Procedury rozumienia siebie ( Czego
własnej osoby w kontekście określonych
zakończony pomyślnie, jednostka dyspo- decyzja jest dla jednostki koniecznym i
chcę?",  Czego się obawiam?");
historii. Zdaniem tego autora istnieją spo-
nuje takimi schematami autonarracyjny- oczywistym krokiem w dziejącej się zro-
2. Procedury konstruowania procesu do- łecznie wytworzone przepisy prze\
ywania i
zumiałej dla niej historii, a jednocześnie
mi, które umo\
liwiają jej odczuwanie emocji
świadczania własnych emocji i intencji.
odgrywania przed innymi określonych
jest decyzją, do której popychają ją jej wła-
i stanów motywacyjnych zgodnych z jej
stanów emocjonalnych. Socjalizacja jed-
rozumieniem własnej pozycji w toku zda- sne autentyczne emocje.
Procedury drugiego rodzaju słu\
ą do
nostki polega między innymi na uczeniu
Warto na zakończenie zastanowić się
rzeń danej dziedziny jej \
ycia. Na przykład
interpretowania motywacyjnych stanów,
się tych przepisów. Podobnie Sarbin (1995)
nad wypadkami, gdy schematy autonar-
w wypadku pomyślnej socjalizacji dziecka
takich jak pragnienie osiągnięcia czegoś,
zwraca uwagę, \
e ka\
dy z nas prze\
ywa
racyjne jednostki nie zawierają procedur
jego schematy autonarracyjne odnoszące
strach przed czymś, niechęć do czegoś.
uczucia jako aktor określonej sztuki: od-
konstruowania treści własnych stanów
Procedury te słu\
ą te\
do konstruowania się do \
ycia rodzinnego zawierają nie tylko
czuwać oburzenie mo\
na wtedy, gdy jest
emocjonalnych i motywacyjnych. Prawdo-
procedury poznawcze pozwalające nadawać
treści uczuć związanych z poszczególnymi
się uczestnikiem jednej z nieskończenie
podobnie łatwiejsze do wykształcenia są
znaczenie zdarzeniom rodzinnym, ale te\

celami. Poznawcze interpretowanie własnych
wielu kulturowo określonych historii ataku
procedury rozumienia zdarzeń ni\
proce-
procedury interpretacyjne pozwalające
stanów emocjonalnych i intencjo-nalnych
zła na moralną wartość, odczuwamy zaś
doświadczać specyficznych emocji i mo- dury ich doświadczania emocjonalnego.
to nic innego ni\
prze\
ywanie ich w
wstyd, uczestnicząc w historii, w której nie
określony sposób. Teza ta mo\
e wydać się tywów zsynchronizowanych z tym zna- Mogę więc wtedy rozumieć siebie jako osobę,
sprostaliśmy własnym standardom dosko-
która czegoś chce, czegoś się boi lub
czeniem.
sprzeczna ze zdrowym rozsądkiem. Mówi ona
nałości. W badaniach nad dziećmi analizuje
bowiem, \
e treść naszych emocji i intencji Podsumowując: w ramach pełnej, auto- kogoś nie lubi, a jednocześnie nie odczu-
się, w jaki sposób dziecięce opowiadanie
wać emocji i pragnień o treściach odpowia-
narracyjnej interpretacji zdarzeń jednostka
nie jest produktem autonomicznych wobec
innym (Engel, 1995) lub sobie (Nelson,
dających tym sposobom rozumienia siebie.
- po pierwsze - rozumie siebie jako
rozumu,  płynących z serca" procesów,
1989) osobistych historii - realnych lub
tylko wynika ze sposobów nadawania sensu podmiot o określonych motywach i uczu- Odczuwane uczucia, pragnienia i obawy nie
zmyślonych - pozwala strukturalizować i
ciach uczestniczący w określonych histo- wspierają wtedy rozumienia  konieczno-
napływającym danym, zwłaszcza tym
nadawać sens własnym emocjom.
dotyczącym własnej osoby i jej relacji ze riach. Skłania to ją do podejmowania od- ści",  sensowności",  powinności" moich
Mo\
na więc przyjąć, \
e w wypadku przy-
określonych zachowań. Mogę zdawać sobie
powiednich działań, gdy\
, postępując w ten
światem. Teza ta przybiera najczęściej
najmniej pewnej części emocji i motywacji
sprawę z tych rozbie\
ności, ale mogę te\

sposób, buduje i podtrzymuje ona dostępny
postać bardziej konkretną: treść emocji i
nie są one prostą reakcją organizmu na
je ukrywać przed sobą.
motywów jednostki jest kształtowana w jej sens swoich relacji ze światem. Jest to
zewnętrzne lub wewnętrzne (np. hormo-
Powy\
sze rozbie\
ności mogą wynikać z
opisywany poprzednio pierwszy mechanizm
toku interpretowania przez nią zdarzeń, w
nalne) bodz
ce. Powstające w określonych
dwóch powodów. Po pierwsze treść prze-
których uczestniczy, jako określonych narracyjnej motywacji. Po drugie
sytuacjach doświadczenia  złości",  awersji
rozwijająca się autonarracja tak współ- \
ywanych emocji mo\
e być determinowana
historii. Jej emocje i motywy są funkcją
do czegoś",  ochoty na coś" są kon-
przez schematy autonarracyjne starsze w
kształtuje treść doświadczeń jednostki, \
e
historii, w której uczestniczy, i roli, jaką w
struowane w trakcie poznania w wyniku
stosunku do tych, które aktualnie sterują
rzeczywiście odczuwa ona odpowiednie
niej pełni.
interpretacji toczących się zdarzeń jako
procesami rozumienia. Po drugie
emocje i motywy  popychające" ją następnie
Za tą oryginalną tezą stoją w obecnej
epizodów określonych historii. Bazą takich
jednostka mo\
e w ogóle nie posiadać pro-
do wspomnianych działań. W ten sposób
chwili mocne argumenty. Jest ona głoszona
interpretacji - jak wiemy - są zazwyczaj
cedur konstruowania własnych emocji i
dwa mechanizmy motywują te same
przez wielu psychologów studiujących
zaktywizowane schematy autonarracyjne.
intencji w określonym obszarze, na przykład
zachowania: jeden związany z nadawaniem
procesy emocjonalne oraz przez klinicystów i
Zawierają one te\
przepisy ekspresji pu-
w nowej dziedzinie jej \
ycia. Pierwszy
tym zachowaniom sensu w toku toczącej
psychologów praktyków obserwujących
blicznej powy\
szych emocji czy intencji.
się historii, drugi - związany z konstruowa- przypadek ilustruje sytuacja imigranta, któ-
ludzi w naturalnych sytuacjach (Averill,
Jednostka musi nauczyć się, jak konstru-
rego to\
samość kształtowała się długo na
niem stojących za tymi zachowaniami rze-
ować, czyli jak doświadczać pragnienia
NARRACJA JAKO SPOSÓB ROZUMIENIA ŚWIATA
42
podstawie identyfikacji z kulturą narodową paradygmatyczna zmiana, jaką wprowadzić
poprzedniego kraju. Je\
eli procesy formo- mo\
e narracyjne podejście, polega na
wania się nowej identyfikacji nie zostały uczynieniu ludzkiego \
ycia podstawowym
Rozdział 2
zakończone, mo\
liwa jest sytuacja, w której obiektem analizy psychologicznej. Los czło-
AUTONARRACJE
jednostka będzie odczuwała zdarzenia wieka - zarówno w wymiarze \
ycia jed-
zgodnie ze starymi sposobami interpretacji, a nostki, jak i wa\
nego \
yciowo zdarzenia -jest
NADAJ
KSZTAA
T
niezgodnie ze sposobem definiowania siebie dla ludzi najistotniejszym, fascynującym i
śYCIU
w nowym otoczeniu społecznym. oczywistym przedmiotem poznawania i
Ilustracją drugiego przypadku jest osoba refleksji. Znajduje to odbicie w uni- CZA
OWIEKA
podejmująca zupełnie nową dla siebie rolę wersalności tematu losu ludzkiego \
ycia w
Jerzy Trzebiński
społeczną, taką, której pełnienie oznacza na dziełach kultury, choćby w literaturze i czy
przykład nowy rodzaj kontaktów dziełach humanistyki. W psychologii jednak
społecznych, a więc nowe sytuacje anga\
u- ludzkie \
ycie - doświadczane i rozumiane
Zajmiemy się psychologicznym zna-
Narracja jest pewnym sposobem
jące jednostkę emocjonalnie. Przykładem przez człowieka - stanowi zupełnie
czeniem autonarracji, czyli takich narracji,
rozumienia rzeczywistości przez ludzi. Ten
mo\
e być młody mę\
czyzna, który zostaje marginesową kategorię teoretyczną.
w których własna osoba pełni wa\
ną,
sposób rozumienia objawia się tym, \
e w
oficerem w tradycyjnej armii, lub młoda Wyjątkiem są niektóre koncepcje idiogra-
często najwa\
niejszą rolę. Gdy wa\
ne dla
strumieniu otaczających ich zdarzeń ludzie
kobieta, która po raz pierwszy staje się ficzne, podkreślające indywidualny i nie-
danej osoby sprawy są interpretowane w
 widzą" historie, \
e pamiętają przeszłość
matką. W tych przypadkach rozwijająca powtarzalny charakter psychiki jednostki
ramach autonarracji, powstaje ukryta
jako ciąg określonych historii i \
e
(Adler, 1986; Allport, 1961). Jednak
się nowa reprezentacja własnej osoby nie
tendencja dopasowywania się treści zamia-
wyobra\
ają sobie przyszłość, na przykład
obejmuje, zwłaszcza we wcześniejszych idiograficzność tych podejść czyni je z oczy-
rów, planów i decyzji jednostki, a nawet
planując coś, w formie scenariuszy
fazach, reguł odczytywania własnych emocji wistych powodów mało atrakcyjnymi dla
jej uczuć, do struktury rozwijającej się hi-
mo\
liwych opowiadań. Nie jest tak, \
e
i intencji, są one bowiem trudniejsze do teoretyków, którzy chcieliby szukać ogólnych
storii. Autonarracje kształtują więc zacho-
historie  zdarzają się" ludziom w \
yciu, to
wyuczenia. Świat nowych emocji jest prawidłowości w zmienności losu jednostki,
wania jednostki. Konstruowane przez
raczej specyficzna struktura ich wiedzy o
wtedy dla jednostki chaotyczny, niejasny. tak jak jest on pojmowany przez nią samą
umysł jednostki autonarracje, podobnie
świecie determinuje narracyjny sposób
Nie potrafi ona zorganizować swoich emo- lub przez jej partnerów. Języka słu\
ącego
jak inne narracje, są do pewnego stopnia
widzenia rzeczywistości. Dojrzała
cjonalnych prze\
yć w sposób spójny z tre- odnajdywaniu i rozumieniu tych
przewidywalne, gdy\
odznaczają się powta-
poznawczo i społecznie jednostka jest
ścią nowych historii, w których potrafi ju\
prawidłowości dostarcza natomiast współ-
rzalnością. Wynikają bowiem z charakte-
zdolna zarówno do konstruowania
ujmować rozumowo swoje nowe \
ycie. czesna psychologia narracyjna, z jej poję-
ryzującej tę jednostkę, względnie trwałej
narracji, jak i do ich rozumienia, gdy
Przedstawiliśmy ró\
norodne aspekty i ciami schematu narracyjnego i narracyjnej
narracyjnej reprezentacji świata, która za-
przekazywane są przez inną osobę lub
konsekwencje narracyjnego rozumienia interpretacji zdarzeń. Właśnie idea narracji
wiera nieuświadamiane przez nią reguły
poprzez wytwory kultury w postaci mitów,
jako sposobu poznawczego konstruowania
zdarzeń i narracyjnej motywacji. Nasz
konstruowania narracji. Ta stabilność au-
religii, ideologii, literatury czy sztuki.
opis zawiera wiele pytań i wiele wstępnych rzeczywistości, w tym i własnego \
ycia, mo\
e
tonarracji powoduje, \
e wplecione w oso-
zało\
eń - z pewnością nie jest pełną teorią przyczynić się do tego, \
e dramaturgia \
ycia
zjawiska. Narracja jako rozumienie i nar- człowieka stanie się dla psychologii i
racja jako motywacja stają się dopiero jed- socjologii tematem analiz równie wa\
nym i
nym z intrygujących tematów współcze- oczywistym, jak jest nim dla tradycyjnych
dziedzin humanistyki.
snej psychologii. Być mo\
e najwa\
niejsza,