BEZPIECZEC
STWO PRACY 3/2005
mgr MAA
GORZATA GOA
OFIT-SZYMCZAK
dr JOLANTA SKOWROC

Centralny Instytut Ochrony Pracy
 Państwowy Instytut Badawczy
Zagrożenia
mikrobiologiczne
w pomieszczeniach biurowych
Czynnikami biologicznymi, na jakie może być narażony pracownik w pomieszczeniu biurowym, są bakterie,
Wprowadzenie
grzyby oraz wytwarzane przez nie struktury i substancje. W artykule omówiono zanieczyszczenia mikrobiolo-
Szkodliwe czynniki biologiczne stwa- giczne, które mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia osób narażonych na ich działanie. Mogą one wywoływać
choroby alergiczne oraz infekcje dróg oddechowych.
rzające zagrożenie zawodowe są to takie
mikro- i makroorganizmy oraz struktury
Microbiological contaminants in office buildings
Biological contamination of indoor air in office buildings includes bacteria and their spores, fungi, fungal spores and metabolic
i substancje wytwarzane przez te organi-
products from the microorganisms. Indoor biological contaminants can be responsible for a variety of adverse health effects.
zmy, które występując w środowisku pracy
Physical symptoms related to biological contamination include allergy, hypersensitivity, and infectious diseases.
wywierają szkodliwy wpływ na organizm
ludzki i mogą być przyczyną chorób oraz
dolegliwości pochodzenia zawodowego prawdopodobne, że występują powszech- niektóre gatunki grzybów pleśniowych.
(definicja przyjęta przez Zespół Ekspertów nie w środowisku; istnieją skuteczne Substancje te u ludzi powodują zapalenia
ds. Czynników Biologicznych Międzyre- metody profilaktyki i leczenia skóry oraz zatrucia z następującymi obja-
sortowej Komisji ds. NDS i NDN). " grupa 3.  czynniki mogące wywołać wami: bóle głowy, biegunki, zaburzenia
Szkodliwe czynniki biologiczne, pod ciężki przebieg choroby u ludzi i ich obec- mechanizmów immunologicznych oraz
względem rodzaju działania chorobo- ność jest poważnym zagrożeniem dla uszkodzenia wątroby i nerek. Znaczna
twórczego na organizm człowieka, można zdrowia pracowników; mogą występować grupa mikotoksyn ma działanie mutagenne
podzielić na następujące grupy: powszechnie w środowisku; istnieją sku- i rakotwórcze, np. aflatoksyny, wytwarzane
" czynniki wywołujące choroby za- teczne metody profilaktyki i leczenia przez gatunki z rodzaju Aspergillus. Mi-
kaz
ne i inwazyjne (np. wirusy, bakterie, " grupa 4.  czynniki, które wywołują kotoksyny wywołują również zaburzenia
grzyby) ciężki przebieg choroby u ludzi i są po- w funkcjonowaniu ośrodkowego układu
" alergeny biologiczne (np. cząstki ważnym zagrożeniem dla zdrowia pra- nerwowego.
roślinne i zwierzęce) cowników; ich obecność w środowisku Endotoksyny są związkami wytwa-
" toksyny biologiczne (np. endotoksyna pracy wiąże się z dużym ryzykiem; brak rzanymi przez ściany komórkowe bakterii
bakteryjna, mikotoksyny) skutecznych metod profilaktyki i leczenia Gram-ujemnych. Należą do związków
" czynniki rakotwórcze (aflatoksyny  [1, 2]. o szerokim spektrum działania toksycz-
toksyny o właściwościach rakotwórczych, Drobnoustroje w powietrzu występują nego i decydują o właściwościach pato-
wytwarzane głównie przez grzyby Asper- najczęściej w postaci bioaerozoli, czyli gennych bakterii. Endotoksyny wdychane
gillus flavus i Aspergillus parasiticus ) układów zawierających fazę rozprasza- przez człowieka wraz z kurzem mogą być
" biologiczne wektory, czyli stawonogi jącą (powietrze) oraz fazę rozproszoną przyczyną podwyższonej temperatury
przenoszące zarazki chorób transmisyjnych w postaci drobnych cząstek cieczy, kurzu ciała, trudności w oddychaniu, zmiany
(np. kleszcze, komary) [1, 2, 3]. pochodzenia roślinnego, zwierzęcego liczby leukocytów we krwi, hipoglikemii,
W zależności od zdolności wywo- czy też mineralnego. W powietrzu atmos- hipotensji, wstrząsu oraz mogą zaostrzać
ływania zakażenia, szkodliwe czynniki ferycznym znajdują się między innymi przebieg astmy oskrzelowej [3, 4, 5, 6].
biologiczne podzielono na cztery grupy zarodniki i konidia grzybów oraz bakterie W ciągu ostatnich lat w Polsce nastą-
ryzyka zawodowego: i ich przetrwalniki. Organizmy te, w wy- pił dynamiczny wzrost liczby obiektów
" grupa 1.  czynniki, które prawdo- niku procesów chemicznych, wydzielają budowlanych przeznaczonych do pracy
podobnie mogą być przyczyną chorób także różne substancje chemiczne o bardzo biurowej. Wzrosła również liczba pracow-
u ludzi złożonym składzie  endotoksyny, entero- ników zatrudnionych w takich obiektach.
" grupa 2.  czynniki, które mogą toksyny, enzymy i mikotoksyny. Osoby zatrudnione na stanowiskach biu-
wywoływać chorobę u ludzi i mogą być Mikotoksyny to bardzo toksyczne rowych często skarżą się na zmęczenie,
szkodliwe dla pracowników; jest mało metabolity wtórne wytwarzane przez uczucie duszności, bóle i zawroty głowy,
29
29
Jolanta Maj
 Ogólnopolski konkurs na plakat bezpieczeństwa pracy  Biozagrożenia , CIOP 2004
BEZPIECZEC
STWO PRACY 3/2005
WE, która dotyczy ochrony pracowników
Tabela
PROPOZYCJE ZESPOA
U EKSPERTÓW DS. CZYNNIKÓW BIOLOGICZNYCH ZALECANYCH przed ryzykiem związanym z narażeniem
ST
ŻEC
DROBNOUSTROJÓW I ENDOTOKSYNY W POWIETRZU POMIESZCZEC

na czynniki biologiczne w miejscu pracy.
Proposals of recommendations value for microbiological agents and endotoxin in indoor environments
Dyrektywa określa obowiązki pracodawcy
by Group of Experts for Biological Agents
w zakresie ochrony pracowników przed na-
Dopuszczalne stężenie rażeniem na czynniki biologiczne, zawiera
klasyfikację czynników biologicznych,
Czynnik mikrobiologiczny
Pomieszczenia robocze zanie- Pomieszczenia mieszkalne
które stanowią zagrożenie w miejscu pracy
czyszczone pyłem organicznym i użyteczności publicznej
oraz opisuje środki bezpieczeństwa i strefy
Bakterie mezofilne 100 000 CFU/m3 *) 5000 CFU/m3
bezpieczeństwa w miejscach pracy, gdzie
występuje narażenie na czynniki szczegól-
Bakterie Gram-ujemne 20 000 CFU/m3 *) 200 CFU/m3
nie niebezpieczne [1, 2].
Termofilne promieniowce 20 000 CFU/m3 *) 200 CFU/m3
Wobec zagrożeń związanych z obec-
Grzyby 50 000 CFU/m3 *) 5000 CFU/m3
nością szkodliwych czynników biolo-
Endotoksyna bakteryjna 200 ng/m3 (2000 EU/m3) **) 5 ng/m3 (50 EU/m3)
gicznych w pomieszczeniach konieczna
Czynniki z 3. i 4. grupy
jest regularna jakościowa i ilościowa
0 CFU/m3 0 CFU/m3
zagrożenia
kontrola poziomu mikrobiologicznego
*) dla frakcji respirabilnej proponowane wartości powinny być o połowę niższe i wynosić: 50 000 CFU/m3 dla
zanieczyszczenia powietrza.
bakterii mezofilnych, 10 000 CFU/m3 dla bakterii Gram-ujemnych, 10 000 CFU/m3 dla termofilnych
Warunki pobierania mikrobiologicz-
promieniowców, 25 000 CFU/m3 dla grzybów i 100 ng/m3 (1000 EU/m3) dla endotoksyny
nych prób powietrza na stanowiskach
bakteryjnej
**) EU  jednostki endotoksyczne (endotoxin units)
pracy w odniesieniu do mikroorgani-
CFU  jednostki tworzące kolonie (colony forming units)
zmów (ich całkowitej liczby oraz liczby
mikroorganizmów zdolnych do wzrostu)
drażliwość, obniżenie zdolności koncen- Szacuje się, że większość problemów i endotoksyn bakteryjnych określa norma
tracji uwagi, zaburzenia pamięci, podraż- zdrowotnych związanych z jakością PN-EN 13098 Powietrze na stanowiskach
nienie błon śluzowych oczu i górnych dróg powietrza wewnętrznego w pomieszcze- pracy  Wytyczne dotyczące pomiaru
oddechowych, zmiany skórne oraz nieżyty niach biurowych wiąże się z narażeniem zawieszonych w powietrzu mikroorga-
dróg oddechowych. Dolegliwości te zosta- na grzyby, głównie na grzyby pleśniowe. nizmów i endotoksyn. Norma zawiera
ły nazwane  zespołem chorego budynku Stanowią one ok. 70% całkowitej mikroflo- podstawowe definicje, zaleca stosowanie
(SBS). Przyczynami opisanych objawów ry powietrza w pomieszczeniach. Badania metod wolumetrycznych, dopuszcza
mogą być zanieczyszczenia chemiczne, powietrza w budynkach biurowych w USA możliwość oceny stopnia mikrobiologicz-
pyłowe, a także czynniki biologiczne, i Brazylii wykazały obecność trzech nego skażenia powietrza przez oznaczenie
niewłaściwe parametry mikroklimatu, gatunków grzybów: Penicillium spp., składników komórek mikroorganizmów
hałas, drgania mechaniczne, pola elektro- Aspergillus spp. i Cladosporium spp. [8, oraz pierwotnych i wtórnych metabolitów
magnetyczne, promieniowanie optyczne 9]. Grzyby pleśniowe są często czynnikiem [10]. Informacje dotyczące metod poboru
oraz elektryczność statyczna [7]. alergizującym, mogącym wpływać na roz- prób, warunków transportu, przechowy-
wój astmy, alergicznych nieżytów nosa, wania i wyznaczania poziomu endotok-
zapalenia spojówek i nieżytów przewodu syn bakteryjnych określa norma PN-EN
y
ródła zanieczyszczeń
pokarmowego. 14031 Powietrze na stanowiskach pracy
y
ródłem zanieczyszczeń biologicznych
Bakterie stanowią na ogół 19 26%  Oznaczanie zawieszonych w powietrzu
w powietrzu środowiska pomieszczeń
mikroflory powietrza w pomieszczeniach endotoksyn [11].
pracy biurowej mogą być ludzie, pyły
zamkniętych, w tym w pomieszczeniach Obecnie nie ma na świecie uregulowań
pochodzenia organicznego, materiały
biurowych. Większość bakterii nie stanowi prawnych, które podawałyby wartości
gromadzone w budynkach oraz powietrze
zagrożenia zdrowotnego w normalnych dopuszczalne stężeń mikroorganizmów
przenikające przez systemy wentylacyjno-
warunkach środowiskowych, czyli przy na stanowiskach pracy. Oceny narażenia
-klimatyzacyjne.
niskich stężeniach tych mikroorganizmów zawodowego na czynniki biologiczne
w powietrzu, jednak część z nich wykazuje można dokonać na podstawie wartości
właściwości chorobotwórcze, alergizujące zalecanych dopuszczalnych stężeń mikro-
lub toksyczne. W powietrzu wewnętrznym organizmów i endotoksyny w powietrzu
może występować kilkadziesiąt gatunków pomieszczeń zamkniętych. Od wielu lat
bakterii. Wśród nich przeważają gatunki krajowe komitety specjalistów, nieza-
z rodzaju Bacillus, Pseudomonas, Ente- leżne grupy naukowców i indywidualni
robacter, Flavobacterium, Alcaligenes, badacze proponują zakresy wartości
Microccocus i Streptomyces (promie- dopuszczalnych stężeń szkodliwych czyn-
niowce) [9]. ników biologicznych w pomieszczeniach
zamkniętych [12].
Zespół Ekspertów ds. Czynników Bio-
Ocena
logicznych Międzyresortowej Komisji ds.
zanieczyszczenia powietrza
NDS i NDN zaproponował przyjęcie za-
Ocena zanieczyszczenia powietrza lecanych wartości dopuszczalnych stężeń
szkodliwymi czynnikami biologicznymi najpowszechniejszych kategorii mikro-
Wzrost różnych rodzajów bakterii na podłożu
jest problemem bardzo aktualnym i istot- organizmów i endotoksyny bakteryjnej
agarowym z krwią
nym z uwagi na zdrowie ludzi. Wspólnota w powietrzu zarówno przemysłowego
Growth of bacteria colonies of various species in
blood agar Europejska wydała Dyrektywę 2000/54/ środowiska pracy, jak i nieprzemysłowe-
30
30
BEZPIECZEC
STWO PRACY 3/2005
go środowiska wnętrz (tabela). Obecność objawami uszkodzenia wątroby, bradykar-
w powietrzu w środowisku pracy drobno- dią. Gorączka Pontiac przebiega znacznie
ustrojów wysoce zakaz
nych z 3. i 4. grupy łagodniej i ma przebieg podobny do grypy.
zagrożenia, niezależnie od stwierdzonego Do zakażenia dochodzi, gdy do układu od-
stężenia, należy zawsze uznać za niedo- dechowego człowieka dostanie się aerozol
puszczalne. Zalecane przez ten Zespół wodno-powietrzny zawierający bakterie
wartości będą pomocne w interpretacji z rodzaju Legionella. Osobami szczególnie
wyników pomiarów szkodliwych czynni- narażonymi na zakażenie drogą inhalacyj-
ków biologicznych w środowisku pracy, ną są osoby o obniżonej odporności i palące
podjęciu działań profilaktycznych. papierosy [13].
W próbkach powietrza pobranych
w budynkach z systemami klimatyza-
Pomiary i ich wyniki
cyjnymi w Warszawie nie stwierdzono
Pomiary zanieczyszczenia powietrza
obecności bakterii z rodzaju Legionella.
wewnętrznego w klimatyzowanych i nie-
W celu wykluczenia obecności pałeczek
posiadających systemów klimatyzacyjnych
Legionella w systemach klimatyzacyjnych
budynkach biurowych w Warszawie,
wskazane jest wykonanie izolacji i identy-
wykonane przez zespół Centralnego In-
fikacji bakterii z próbek wody pobranych
stytutu Ochrony Pracy  Państwowego
z urządzeń nawilżających i chłodniczych
Kolonie grzybów pleśniowych na podłożu Sabouraud
Instytutu Badawczego, wykazały obecność
wchodzących w skład instalacji klimaty-
głównie dwóch gatunków grzybów: Pe- Mould colonies in Sabouraud agar
zacyjnej [14].
nicillium spp. i Aspergillus spp. Stężenia
Analiza wyników badań i oceny wystę-
grzybów w powietrzu badanych budyn-
powania czynników biologicznych w śro-
ków nie przekroczyły wartości zaleca-
ich wpływ na zdrowie (syndrom chorego budynku).
dowisku pracy pomieszczeń w budyn-
 Przegląd Lekarski , 2000 57 (7-8): 419-423
nych (tabela), ale stwierdzono obecność
kach biurowych w Warszawie stanowiła
[6] Dutkiewicz J. Bacteria and fungi in organic dust
grzybów zaliczonych do drugiej grupy
podstawę do opracowania odpowiednich
as potential health hazard. Ann. Agric. Environ.
ryzyka, czyli do czynników, które mogą
zaleceń organizacyjnych dotyczących
Med. 1997 4:11-16
wywołać chorobę u ludzi oraz mogą być
kształtowania środowiska pracy w tych
[7] Jarosińska D. Wybrane zagadnienia zdrowot-
szkodliwe dla pracowników: Streptococcus
pomieszczeniach. W celu uzyskania wła- nych następstw narażenia na zanieczyszczenia
viridans, Candida spp., Candida glabrata,
powietrza wewnętrznego. W: Problemy jakości
ściwej czystości powietrza w odniesieniu
Aspergillus fumigatus, Aspergillus flavus, powietrza wewnętrznego w Polsce 97. Wydawnictwa
do czynników biologicznych, w szczegól-
Instytutu Ogrzewnictwa i Wentylacji Politechniki
Aspergillus niger. Najczęściej występujące
ności grzybów pleśniowych oraz bakterii,
Warszawskiej, Warszawa 1998
grzyby z rodzaju Aspergillus są zaliczane
należy zapewnić:
[8] Reynolds S.J., Black D.W., Borin S.S., Breuer G.,
do czynników alergicznych i toksycznych
" prawidłowe funkcjonowanie i kon-
Burmeister L.F., Fuortes L.J., Smith T.F., Stein M.A.,
(A. flavus) oraz wywołujących choroby
serwację systemów wentylacyjnych lub Subramanian P., Thorne P.S., Whitten P. Indoor envi-
zakaz
ne i inwazyjne (A. fumigatus, A.
ronmental quality in six commercial office buildings
klimatyzacyjnych, w pomieszczeniach biu-
in the Midwest United States.  Applied Occupational
niger).
rowych wyposażonych w takie systemy
and Environmental Hygiene , 2001 16(11):1065-
Dominującą mikroflorę bakteryjną
" odpowiednie przewietrzanie pomiesz-
-1077
w badanych budynkach stanowiły bakterie
czeń w celu zapobiegania tworzenia się
[9] Brickus L.S.R., Siqueira L.F.G., Aquino Neto
ziarniaki Gram-dodatnie Micrococcus,
 grzybni , w przypadku braku systemów
F.R., Cardoso J.N. Occurrence of airborne bacteria
Staphylococcus epidermidis oraz laseczki
and fungi in bayside offices in Rio de Janeiro, Brazil.
wentylacyjnych lub klimatyzacyjnych.
Indoor Built Environment, 1998 7(5-6):270-275
z rodzaju Bacillus. Stężenia bakterii w ba-
danych budynkach nie przekroczyły war- [10] PN-EN 13098: 2002 Powietrze na stanowiskach
PIŚMIENNICTWO
pracy  Wytyczne dotyczące pomiaru zawieszonych
tości zalecanych (tabela). W budynkach
[1] Dyrektywa 2000/54/EC z 17 września 2000 r.
w powietrzu mikroorganizmów i endotoksyn
z systemami klimatyzacyjnymi, stężenia
dotycząca ochrony pracowników przed działaniem
[11] PN-EN 14031:2004 Powietrze na stanowiskach
bakterii były niższe niż w budynkach czynników biologicznych w pracy
pracy  Oznaczanie zawieszonych w powietrzu
bez systemów klimatyzacyjnych. Stopień [2] Dutkiewicz J. Dyrektywa 2000/54 WE a strategia
endotoksyn
wykonywania pomiarów czynników biologicznych
zanieczyszczenia mikrobiologicznego
[12] Górny R.L. Biologiczne czynniki szkodliwe:
zakładach pracy.  Podstawy i Metody Oceny
powietrza w pomieszczeniach badanych
normy, zalecenia i propozycje wartości dopuszczal-
Środowiska Pracy , 2004 3(41): 9-16
nych.  Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy ,
budynków był zależny od liczby osób prze-
[3] Skowroń J., Gołofit-Szymczak M. Zanieczyszczenia
2004 3(41): 17-39
bywających w danym pomieszczeniu, od
mikrobiologiczne powietrza w środowisku pracy
[13] Stojek N.M. Zagrożenia bakteriami z rodzaju
intensywności ich przemieszczania się oraz  z
ródła, rodzaje i oznaczanie.  Bromatologia
Legionella w środowisku pracy.  Podstawy i Metody
i Chemia Toksykologiczna , 2004 37(1):91-98
od sprawności systemu wentylacyjnego
Oceny Środowiska Pracy , 2004 3(41): 61-67
[4] Flannigan B. Alergenic and toxigenic microorgan-
lub jego braku.
[14] Stypułkowska-Misiurewicz H., Krogulska B.,
isms in houses.  Journal of Applied Bacteriology ,
W instalacjach wentylacyjnych i klima-
Pancer K., Matuszewska R. Metodyka wykrywania
Symposium Supplement, 1991, 70: 61-73
i oznaczania bakterii z rodzaju Legionella w śro-
tyzacyjnych istnieją sprzyjające warunki
[5] Ochmański W., Barabasz W. Mikrobiologiczne za- dowisku wodnym i w materiale klinicznym. PZH,
do rozwoju bakterii z rodzaju Legionella,
grożenia budynków i pomieszczeń mieszkalnych oraz
Warszawa 2001
które mogą być przyczyną legionellozy
(Choroby Legionistów) i gorączki Pontiac.
Legionelloza charakteryzuje się szybko Publikacja opracowana na podstawie wyników badań objętych projektem celowym zama-
wianym nr PCZ 15-21 pt.  System kształtowania jakości powietrza w budynkach biurowych
postępującym zapaleniem płuc z wysoką
(profilaktyka tzw. zespołu chorego budynku) dofinansowanym przez Komitet Badań Nauko-
gorączką (powyżej 40oC), dreszczami,
wych i Ministerstwo Gospodarki i Pracy w latach 2001-2004. Wykonawca: Centralny Instytut
złym samopoczuciem, suchym kaszlem,
Ochrony Pracy  Państwowy Instytut Badawczy
biegunką, objawami neurologicznymi,
31
31