MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Katarzyna Kacperczyk
Charakteryzowanie funkcji narządów organizmu człowieka
321[11].Z1.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Magdalena Kaz
mierczak
mgr inż. Renata Danasewicz
Opracowanie redakcyjne:
mgr Katarzyna Kacperczyk
Konsultacja:
dr hab. inż. Henryk Budzeń
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 321[11].Z1.01
 Charakteryzowanie funkcji narządów organizmu człowieka , zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu dietetyk.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Podstawowa terminologia z zakresu budowy i fizjologii organizmu
człowieka. Procesy metaboliczne 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 15
4.1.3. Ćwiczenia 15
4.1.4. Sprawdzian postępów 17
4.2. Budowa i funkcje układów: pokarmowego, krążenia, chłonnego,
oddechowego 18
4.2.1. Materiał nauczania 18
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 30
4.2.3. Ćwiczenia 30
4.2.4. Sprawdzian postępów 32
4.3. Budowa i funkcje układów: narządu ruchu, nerwowego, moczowo
 płciowego oraz gruczołów wydzielania wewnętrznego 33
4.3.1. Materiał nauczania 33
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 52
4.3.3. Ćwiczenia 53
4.3.4. Sprawdzian postępów 55
5. Sprawdzian osiągnięć 56
6. Literatura 60
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w zdobyciu niezbędnych umiejętności związanych z
charakteryzowaniem funkcji narządów organizmu człowieka.
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne, czyli spis umiejętności i wiadomości niezbędnych do rozpoczęcia
realizacji programu tej jednostki modułowej,
- cele kształcenia, wykaz wiadomości i umiejętności jakie będziesz posiadał po
zrealizowaniu tej jednostki modułowej,
- materiał nauczania, który umożliwi Ci samodzielną pracę i przygotowanie się do
wykonywania ćwiczeń oraz uzyskanie zadowalających wyników sprawdzianów.
Niezbędne będzie jednak, abyś poszerzał swoje wiadomości w oparciu o literaturę oraz
inne z
ródła informacji, np. Internet. Spis pozycji literaturowych znajduje się w rozdziale 6.
- pytania sprawdzające wiedzę, która jest niezbędna do wykonania ćwiczeń,
- ćwiczenia, z których każde obejmuje:
- polecenie,
- kolejne czynności jakie należy wykonać, aby ćwiczenie zrealizować,
- wykaz materiałów i sprzętu potrzebnych do realizacji ćwiczenia.
- sprawdzian postępów z pytaniami, na które odpowiadasz tylko twierdząco lub przecząco
i którego wynik pozwoli Ci stwierdzić, czy opanowałeś treści danego działu,
- przykładowy sprawdzian osiągnięć, zawierający zestaw zadań testowych, którego
rozwiązanie pozwoli Ci stwierdzić, czy w sposób zadowalający opanowałeś wiadomości
i umiejętności z zakresu tej jednostki modułowej,
- literaturę uzupełniającą.
Jeżeli będziesz miał trudności w zrozumieniu niektórych tematów lub w wykonaniu
ćwiczenia, to poproś nauczyciela o wyjaśnienie trudniejszych zagadnień lub sprawdzenie, czy
dobrze wykonujesz danÄ… pracÄ™.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bezpieczeństwa
i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych
prac. Przepisy te poznałeś już podczas trwania nauki i należy je bezwzględnie stosować.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
321[11].Z1
Podstawy fizjologii i żywienia
321[11].Z1.02
321[11].Z1.01
Charakteryzowanie funkcji narządów Zastosowanie żywności
do zaspokajania potrzeb organizmu
organizmu człowieka
321[11].Z1.03
321[11].Z1.05
Planowanie żywienia odpowiednio
Określanie stanu odżywienia człowieka
do potrzeb organizmu
321[11].Z1.06
321[11].Z1.04
Planowanie żywienia w profilaktyce
Stosowanie zasad racjonalnego żywienia
chorób cywilizacyjnych
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 korzystać z różnych z
ródeł informacji,
 posługiwać się technologią informacyjną,
 korzystać z podstawowej wiedzy z zakresu fizjologii człowieka,
 posługiwać się terminologią z zakresu biologii,
 posługiwać się mikroskopem.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki kształcenia powinieneś umieć:
 posłużyć się podstawową terminologią z zakresu anatomii i fizjologii człowieka,
 scharakteryzować budowę oraz funkcje komórek, tkanek i narządów organizmu człowieka,
 scharakteryzować budowę i funkcje układu pokarmowego,
 scharakteryzować budowę i funkcje gruczołów wydzielania wewnętrznego,
 scharakteryzować budowę oraz rolę enzymów i hormonów w organizmie człowieka,
 scharakteryzować główne procesy metaboliczne zachodzące w organizmie człowieka,
 określić współzależność procesów metabolicznych dla utrzymania homeostazy organizmu
człowieka,
 scharakteryzować procesy energetyczne zachodzące w organizmie człowieka,
 scharakteryzować budowę oraz funkcje układu krążenia i układu chłonnego,
 scharakteryzować budowę oraz funkcje układu moczowo płciowego,
 scharakteryzować budowę oraz funkcje układu oddechowego,
 scharakteryzować budowę oraz funkcje układu narządu ruchu,
 scharakteryzować budowę oraz funkcje układu nerwowego,
 scharakteryzować budowę oraz funkcje skóry i narządów zmysłów,
 wyjaśnić wpływ mikroflory na organizm człowieka,
 wyjaśnić różnice w budowie oraz funkcjonowaniu poszczególnych narządów i układów,
 określić wpływ zaburzeń procesów metabolicznych na powstawanie chorób,
 scharakteryzować zmiany organizmu człowieka związane ze starzeniem.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Podstawowa terminologia z zakresu budowy i fizjologii
organizmu człowieka. Procesy metaboliczne
4.1.1. Materiał nauczania
Podstawowe pojęcia:
Organizm  istota żywa, ustrój cielesny człowieka; zamknięta struktura zbudowana
z poszczególnych części tworzących zharmonizowaną całość i wykazującą cechy życia:
przemianę materii, wzrost, rozwój i rozmnażanie się.
Narząd, organ  morfologiczna część organizmu żywego, spełniająca ściśle określone
funkcje.
Hormon  substancja wytwarzana przez gruczoły dokrewne wydzielania wewnętrznego,
regulująca działania komórek i tkanek. Działa poza miejscem wydzielania (wydzielana
najpierw do krwi), pobudza lub hamuje określony proces.
Komórka  to podstawowa jednostka strukturalna organizmów żywych. Otacza ją
przepuszczalna błona komórkowa, a wnętrze wypełnia cytoplazma podzielona systemem błon
siateczki śródplazmatycznej.
W skład komórki wchodzą: cytoplazma, siateczka śródplazmatyczna szorstka, rybosomy,
chromatyna w jądrze komórkowym, jąderko, aparat Golgiego, lizosomy, błona komórkowa,
mitochondrium, jądro komórkowe otoczone błoną jądrową (rysunek 1).
Rys. 1. Budowa komórki zwierzęcej: 1  cytoplazma, 2  siateczka
śródplazmatyczna szorstka, 3  rybosomy, 4  chromatyna w jądrze
komórkowym, 5  jąderko, 6  aparat Golgiego, 7  lizosomy, 8  błona
komórkowa, 9  mitochondrium, 10  jądro komórkowe otoczone błoną
jÄ…drowÄ… [www.wiem.onet.pl]
Funkcje najważniejszych elementów strukturalnych komórki:
- cytoplazma  przebiegają w niej procesy przemiany materii, w wyniku których powstaje
niezbędna dla życia organizmu energia oraz odbywa się w niej biosynteza białka i innych
związków,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
- retikulum endoplazmatyczne (RE), siateczka śródplazmatyczna  następują tu reakcje
syntezy cząsteczek białkowo cukrowych; jej rolą jest także transport niektórych
substancji,
- błona komórkowa, plazmalemma  oddziela komórkę od otoczenia, stanowi zaporę dla
niektórych substancji, innym zaś ułatwia wniknięcie do wnętrza komórki,
- jądro komórkowe  bierze udział w przekazywaniu cech dziedzicznych i spełnia dużą rolę
w procesach przemiany materii, zachodzą w nim także procesy samopowielania DNA
(kwas dezoksyrybonukleinowy) oraz przekazywania informacji genetycznej na RNA
(kwas rybonukleinowy),
- jąderko jest częścią jądra komórkowego, składa się z odcinka DNA kodującego syntezę
rRNA oraz zRNA i białka, jest miejscem syntezy RNA rybosomowego (rRNA),
- mitochondria specjalizują się w przemianach tlenowych, mają zdolność do biosyntezy
białek i samopomnażania; pełnią zasadniczą rolę w procesach oddychania komórkowego,
- aparat Golgiego  w nim gromadzą się produkty białkowe przed wydzieleniem na
zewnątrz komórki oraz zachodzi kondensacja produktów syntezy cząsteczek białkowo
cukrowych przebiegajÄ…cej w retikulum endoplazmatycznym.
Tkanka  tkankę tworzy zespół komórek i ich wytworów (m.in. substancji
międzykomórkowej) o podobnym pochodzeniu, budowie i przemianie materii. Tkanki są
przystosowane do wykonywania określonej funkcji na rzecz całego organizmu. U człowieka
występują cztery główne typy tkanek: nabłonkowa, nerwowa, mięśniowa i łączna.
Tkanka nabłonkowa odpowiedzialna jest za oddzielanie organizmu od środowiska;
umożliwia prowadzenie wymiany gazowej i odbieranie bodz
ców ze środowiska. Dodatkowo
tkanka nabłonkowa wyściea narządy jamy ciała. Komórkę nabłonkową o właściwościach
regeneracyjnych  przyjmującą różne kształty: płaskie, sześcienne, walcowate (rysunek 2) 
może tworzyć nabłonek jednowarstwowy albo wielowarstwowy.
Rys. 2. Rodzaje nabłonków: A  n. jednowarstwowy walcowaty, B  n. jednowarstwowy walcowaty urzęsiony,
C  n. wielowarstwowy płaski, D  n. jednowarstwowy płaski, E  n. przejściowy, F  n. wielorzędowy,
G  n. sześcienny, H  n. gąbek, I  n. wielorzędowy walcowaty urzęsiony [www.wikipedia.org]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Występowanie nabłonka jednowarstwowego i wielowarstwowego w organizmie:
 nabłonek jednowarstwowy płaski  w organizmie człowieka występuje w miejscach, gdzie
warstwa nabłonka nie może ograniczać przenikania substancji, np.: w pęcherzykach
płucnych, naczyniach krwionośnych, torebkach ciałek nerkowych,
 nabłonek jednowarstwowy sześcienny występuje w kanalikach nerkowych i końcowych
odcinkach gruczołów; umożliwia swobodne zachodzenie procesów wchłaniania
i wydzielania,
 nabłonek jednowarstwowy walcowaty  znajduje się w jelicie cienkim oraz jajowodach;
umożliwia transport i wchłanianie,
 nabłonek jednowarstwowy wielorzędowy występuje w układzie oddechowym (w jamie
nosowej, krtani, tchawicy i oskrzelach),
 nabłonek wielowarstwowy płaski  zlokalizowany jest m.in. w jamie ustnej, pochwie
i przedniej powierzchni rogówki oka. Specjalną odmianą nabłonka wielowarstwowego
płaskiego jest naskórek pokrywający skórę od zewnątrz.
Tkanka łączna spełnia w organizmie wiele funkcji: wypełniającą, podporową, odżywczą,
zapasową, transportową, ochroną mechaniczną, obronną. Ma znaczący udział w metabolizmie
całego ustroju. Jest kilka rodzajów tkanki łącznej: właściwa, podporowa, płynna. Tkanka
łączna właściwa ma duże właściwości regeneracyjne, odgrywa znaczącą rolę w metabolizmie
całego ustroju.
Rola poszczególnych rodzajów tkanki łącznej właściwej:
- wiotka  otacza naczynia krwionośne oraz włókna nerwowe,
- siateczkowata  jest rusztowaniem dla szpiku oraz tkanki limfoidalnej, występuje, np.
w grasicy, węzłach chłonnych,
- zbita  występuje w więzadłach, ścięgnach oraz w twardówce oka i skórze właściwej,
- tłuszczowa  spełnia role magazynowania, przemiany oraz uwalniania lipidów oraz
produkowania ciepła.
Tkanka łączna podporowa stanowi podporę całemu organizmowi i jego mechaniczną
ochronę. Do tkanki łącznej podporowej należą tkanka kostna (rysunek 3) i tkanka chrzęstna
(rysunek 4).
Rodzaje tkanki kostnej: gąbczasta  znajduje się w kościach płaskich, nieregularnych oraz
nasadach kości długich; zbita  występuje w trzonach kości długich, zewnętrznych warstwach
nasad oraz pozostałych kościach.
Rodzaje tkanki chrzęstnej: szklista  występuje na powierzchniach stawowych, w ścianie
oskrzeli, tchawicy oraz krtani; sprężysta  występuje; w krtani, małżowinie usznej; włóknista 
znajduje się w spojeniu łonowym, dyskach międzykręgowych, przyczepach ścięgien.
Rys. 3. Tkanka kostna: A  kanały Haversa, B  jamki kostne [www.wikipedia.org]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Rys. 4. Tkanka łączna chrzęstna: A  substancje międzykomórkowe, B  komórki [www.wikipedia.org]
Tkanka łączna płynna  krew składa się z substancji międzykomórkowej: krwinek oraz
osocza (w 90% procentach składa się z wody, związków organicznych i jonów).Krwinki
występują w organizmie w postaci erytrocytów (krwinek czerwonych, które m.in. dostarczają
tlen komórkom), leukocytów (krwinek białych m.in. odpowiedzialnych za zwalczanie bakterii
i wirusów) oraz trombocytów (płytek krwi umożliwiających krzepnięcie krwi). Krew spełnia
w organizmie wiele ważnych funkcji: rozprowadza do wszystkich komórek tlen pobrany
z pęcherzyków płucnych, substancje odżywcze pobrane z jelit oraz wodę; dostarcza do
narządów wydalniczych dwutlenek węgla i szkodliwe produkty przemiany materii; bierze
udział w procesach obronnych i odpornościowych; wyrównuje ciepłotę ciała (termoizolacja).
Tkanka mięśniowa  charakteryzuje ją kurczliwość i pobudliwość (reakcja na bodz
ce).
Dzieli się na następujące tkanki: gładką  jej skurcz jest powolny, długotrwały, występuje np.
w jelitach; poprzecznie prążkowaną  podstawowy element budulcowy układu ruchu; mięśnie
szkieletowe  ich skurcz jest szybki, krótkotrwały, znajdują się w układzie ruchowym; mięsień
sercowy.
Tkanka nerwowa  reaguje na bodz
ce, wytwarza je i przewodzi. Jej elementami
składowymi są neurony (komórki nerwowe) oraz glej (komórki glejowe)  rysunki 5, 6.
Neurony odpowiedzialne są za szybkie przekazywanie informacji pod postacią impulsów
nerwowych. Komórki gleja nie przewodzą impulsów, ale mają za zadanie odżywiać i ochraniać
komórki nerwowe. Każdy neuron posiada ciało komórki i dwa typy wypustek
cytoplazmatycznych (dendryty i neuryt  akson). Dendryty przewodzą bodziec do ciała, akson
przewodzi bodziec od ciała do komórki.
Niektóre neuryty otacza mielina i komórki Schwanna. W miejscach styku osłonek występują
przerwy  przewężenie Ranviera. Neurony przekazują impulsy nerwowe za pomocą połączeń
synaptycznych.
Rys. 5. WyglÄ…d neuronu pod mikroskopem [www.wikipedia.org]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Rys. 6. Budowa neuronu: 1  komórka, ciało komórkowe,
2  wypustki, dendryty, 3  jądro komórkowe, 4  akson,
neuryt, 5  osłonka mielinowa neurytu [1, s. 159]
Enzym
To złożona cząstka białkowa wytwarzana przez komórki organizmu (mogąca działać także
poza nim) przeprowadzająca reakcje chemiczne w organizmach żywych (przemiana materii).
Każdy enzym katalizuje (przyspiesza) określony rodzaj reakcji chemicznej, przy określonej
wartości pH i temperatury. Enzymy są białkami prostymi lub złożonymi.
W organizmie człowieka odpowiadają za precyzyjny przebieg reakcji towarzyszących
procesom metabolicznym, aby w ich wyniku powstały właściwe produkty.
W każdej reakcji uczestniczą substraty, które enzymy dobierają odpowiednio do danej
reakcji i miejsca jej przebiegu. Np. enzymy prowadzające reakcję krzepnięcia krwi działają
tylko w okolicy, gdzie naczynie krwionośne uległo przerwaniu. Enzymy ułatwiają przebieg
procesów chemicznych, które dla danych substratów są możliwe  proces ten nazywa się
katalizÄ… enzymatycznÄ… (enzymy zaÅ› to katalizatory biologiczne).
Właściwości enzymów:
- obniżają energię niezbędną do przebiegu reakcji, czyli energię aktywacji,
- działają jedynie na określone substraty, czyli są specyficzne w działaniu,
- mogą działać wielokrotnie, ponieważ nie ulegają zmianie na skutek reakcji,
- mają wysoką aktywność katalityczną, czyli potrafią przyspieszyć wielokrotnie daną
reakcjÄ™ chemicznÄ…,
- nie wywierają wpływu na stan równowagi reakcji,
- nadajÄ… reakcjom odpowiedni kierunek, warunkujÄ…c ich skuteczny przebieg.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Metabolizm, procesy metaboliczne
Metabolizm to ogół reakcji biochemicznych, zachodzących we wszystkich komórkach
organizmu, który związany jest z przemianą materii oraz energii, zapewniając organizmowi
prawidłowy wzrost, rozwój oraz funkcjonowanie. W organizmie zachodzą dwa rodzaje
procesów metabolicznych  kataboliczny i anaboliczny. Procesy syntezy, budowania
(anaboliczne) następują w każdej żywej komórce naprzemiennie z procesami rozkładu
(katabolicznymi).
Anabolizm  to synteza złożonych związków organicznych z prostych związków. Do ich
zajścia niezbędne jest dostarczenie energii. Dzięki temu powstające w trakcie procesu
chemicznego produkty reakcji osiągają wyższy poziom energetyczny niż wykorzystane w nim
substraty. Reakcjami anabolicznymi są: biosynteza białek, węglowodanów, tłuszczów itd.
Katabolizm  to rozkład bardziej złożonych związków organicznych do prostej postaci,
prowadzący do uwalniania energii. Powstające produkty mają niższy poziom energetyczny niż
zużywane substraty, a więc jest to degradacja energetyczna. Przykładem procesu
katabolicznego jest oddychanie wewnątrzkomórkowe, czy trawienie.
Procesy anaboliczne i kataboliczne zachodzą w komórkach równocześnie (ale w różnych
miejscach) i są od siebie zależne. Intensywność procesów metabolicznych zależna jest od
wieku organizmu, jego poziomu aktywności życiowej, a także od warunków panujących
w otoczeniu, np. od temperatury.
Trawienie i wchłanianie
Trawienie i wchłanianie białek
Organizm może wykorzystać białka dopiero po wielu reakcjach przekształcających je
w aminokwasy. W organizmie człowieka istnieje 18 aminokwasów, z których buduje on swoje
własne białka, niezbędne do prawidłowego funkcjonowania. Najcenniejszymi dla organizmu
białkami są białka najbogatsze w aminokwasy, czyli znajdujące się w produktach pochodzenia
zwierzęcego: mleku, serze, mięsie, rybach i jajach.
Trawienie białek ma swój początek w żołądku, gdzie panuje silnie kwaśne środowisko
(2 2,5 pH), w którym białka trawi pepsyna. Po nadtrawieniu, pokarm przesuwa się do
dwunastnicy, gdzie czeka na niego sok trzustkowy. Zawiera on  działające w środowisku
obojętnym  enzymy, które trawią białka (trypsyna, chymotrypsyna, karboksypeptydazy).
Nadtrawione w dwunastnicy białka są dzielone na krótsze odcinki, czyli peptydy, a enzymy
uwalniają już stąd kilka aminokwasów. Następnie pokarm wędruje do jelita cienkiego,
w którym jest terenem działają enzymy  egzopeptydazy (aminopeptydaza, dwupeptydaza).
W wyniku rozkładu nadtrawionych białek przez wspomniane enzymy dochodzi do powstania
dwupeptydów i aminokwasów. Ta wchłaniana w jelicie cienkim,  uproszczona forma białek,
wędruje z krwią żyły wrotnej do wątroby. Aminokwasy są rozprowadzane dalej, do wszystkich
tkanek, aby każda komórka organizmu mogła prowadzić syntezę białka i wykorzystywać go do
procesów w niej przebiegających. Rozkład i synteza aminokwasów przebiegają w organizmie
nieprzerwanie, a o szybkości tych reakcji decyduje sposób żywienia. Np. głód powoduje, że
tempo rozpadu białek w wątrobie wzrasta, a syntezy białek w mięśniach  zmniejsza się.
Nadmiar aminokwasów powstałych po rozpadzie białka wydalany jest z kałem oraz moczem.
Procesy przemian białek a wiek organizmu
To, których reakcji  anabolicznych czy katabolicznych  zachodzi więcej zależy od wieku
organizmu. W rozwoju zarodkowym i u osób młodych przeważają reakcje anaboliczne
(przyswajania substancji pokarmowych i budowania z nich nowych tkanek), u osób w wieku
dojrzałym dochodzi do zrównoważenia obydwu typów reakcji, zaś u osób starszych przeważają
procesy kataboliczne (rozkładu substancji wchodzących w skład tkanek i wydalania produktów
ich rozpadu). Proces syntezy białka jest szczególnie intensywny w organizmie rosnącym,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
w czasie wzmożonego jego rozwoju, a także u kobiet w ciąży i karmiących. Dlatego
w okresach zwiększonego zapotrzebowania organizmu na białko bardzo istotne jest ciągłe
dostarczanie mu tego składnika wraz z pożywieniem, szczególnie, że białko nie jest przez
organizm magazynowane. Zwiększonych ilości tego składnika wymagają także
rekonwalescencji, natomiast stałej podaży białka potrzebują osoby dorosłe, aby zużywające się
w ciągu życia komórki organizmu (np. naskórka, nabłonków układu pokarmowego,
czerwonych krwinek krwi) były stale odbudowywane, regenerowane, wzmacnianie.
Trawienie i wchłanianie tłuszczów
TÅ‚uszcze sÄ… z
ródłem energii i materiałem budulcowym (wchodzą w skład tkanek
i narządów).
Ich trawienie zaczyna się od emulgacji  rozbicia tłuszczu na mniejsze cząsteczki (kulki).
Dokonują tego sole kwasów żółciowych zawarte w żółć produkowanej w wątrobie. Dzięki
temu procesowi, mikroskopijnej wielkości kulki tłuszczowe są lepiej dostępne dla enzymów je
trawiących. Zainicjowany przez lipazę żołądkową proces trawienia tłuszczów, przebiega
następnie w dwunastnicy, gdzie za trawienie odpowiada lipaza trzustkowa, która rozkłada
tłuszcz na kwasy tłuszczowe oraz jedno-, dwu- i triglicerydy. Kolejnym miejscem trawienia
tłuszczów jest jelito cienkie, gdzie lipaza jelitowa powoduje ich ostateczne trawienie.
Produkty przemian tłuszczów wchłaniane są w kosmkach jelitowych do naczyń
limfatycznych. Niewielkie ilości tłuszczu wchłaniane są do krwi, skąd część z nich, poprzez
żyłą wrotną, trafia do wątroby. Większość tłuszczów (ok. 95%) wchłoniętych do limfy dostaje
się do krwioobiegu  z pominięciem żyły wrotnej  poprzez żyłę podobojczykową lewą, skąd
rozprowadzana jest do komórek i tkanek organizmu. Z tłuszczem dostają się do ustroju także
witaminy A, D, E, K oraz cholesterol. W procesie trawienia, tłuszcze rozkładają się na glicerol
i kwasy tłuszczowe.
W zależności od potrzeb ustroju, w komórkach następuje proces spalania, czyli utleniana
tłuszczów (dokładnie kwasów tłuszczowych), aby dostarczyć organizmowi niezbędnej do jego
funkcjonowania energię. Tłuszcz gromadzi się głównie w tkance tłuszczowej, gdzie w sytuacji
nadmiernej jego ilości kwasy tłuszczowe są łączone w triglicerydy i w tej postaci
magazynowane  tworzą zapas energii dla organizmu. Warto zaznaczyć, że nadmiar
spożywanych nie tylko tłuszczów, ale i białek oraz węglowodanów, po zaspokojeniu bieżących
potrzeb organizmu jest przetwarzany w wątrobie na tłuszcze, które odkładają się w tkankach.
Dochodzi wówczas do przyrostu masy ciała. Natomiast w stanach bezwzględnego głodu
organizm zużywa cały zgromadzony zapas, aż do jego wyczerpania.
Ilość tłuszczu w organizmie wynosi 10 15% u mężczyzn i 15 25% u kobiet. U osób
otyłych ilość tłuszczu może stanowić nawet 50% ich masy ciała.
Trawienie i wchłanianie węglowodanów
Największą ilość pożywienia dostarczanego organizmowi stanowią węglowodany,
przeważnie w postaci wielo- i dwucukrów. Proces przemian skrobi (wielocukru) oraz
sacharozy, maltozy, laktozy (dwucukrów) prowadzi do powstania cukru prostego  glukozy.
Tylko cukry proste  fruktoza, glukoza i galaktoza  są wchłaniane bez wcześniejszego
trawienia.
Trawienie węglowodanów złożonych zaczyna się już w jamie ustnej, gdzie enzym amylaza
ślinowa, wstępnie je nadtrawia. Następnie do procesu rozkładu włącza się amylaza trzustkowa,
działająca w dwunastnicy, dzięki któremu to enzymowi wielocukier przechodzi w maltozę.
Maltoza wraz z innymi dwucukrami trafia do jelita cienkiego. Tutaj pod wpływem enzymów
(glukoamylazy i izomaltazy) następuje końcowy etap trawienia węglowodanów. Powstają
jednocukry: glukoza, fruktoza i galaktoza. Cukry niestrawione ulegajÄ… rozpadowi w jelicie
grubym, skąd są wydalane z kałem.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Wchłaniane przez błonę jelita cienkiego węglowodany proste dostają się poprzez krew
z żyły wrotnej do wątroby, gdzie powstaje glukoza określana cukrem fizjologicznym
(w wyniku przemian heksoz  cukrów prostych zawierających 6 atomów węgla). Glukoza
krąży we krwi i płynach ustroju zasilając komórki organizmu, które dzięki niej mogą
funkcjonować. Jest paliwem napędowym dla komórek mięśniowych oraz komórek
mózgowych, które nie mogą bez niej pracować, ponieważ glukoza jest jedynym ich
pożywieniem (mózg nie gromadzi glikogenu, który jest ważnym wielocukrem, składającym się
wyłącznie z glukozy, i stanowiącym materiał zapasowy w komórkach). Energia z glukozy
powstaje w procesach glikolizy i utleniania wewnątrzkomórkowego. Glikoliza jest główną
drogą wielostopniowych przemian glukozy w komórkach, w efekcie których powstaje kwas
mlekowy (pirogronowy). Dzięki temu procesowi organizm uzupełnia braki energetyczne
i otrzymuje metabolity zużywane w innych reakcjach.
W efekcie przemian węglowodanów dostarczonych organizmowi z pożywieniem
najwięcej powstaje glukozy (80%), następnie fruktozy (15%) i najmniej galaktozy (5%).
Mikroflora przewodu pokarmowego
Naturalna mikroflora przewodu pokarmowego ma bardzo duże znaczenie dla procesów
trawienia i wchłaniania. Mikroorganizmy, które po dostaniu się do organizmu człowieka
przechodzą barierę żołądka, gdzie wydziela się bakteriobójczy kwas solny, mogą tworzyć
skupiska w jelitach. Najwięcej mikroorganizmów osiedla się i rozwija w jelicie grubym,
najmniej w żołądku.
PodstawowÄ…, rodzimÄ… mikroflorÄ™ tworzÄ… bakterie kwasu mlekowego, bifidobakterie,
streptokoki, enterobakterie i drożdże. Jakość i ilość mikroflory zmienia się wraz z wiekiem
i w dużym stopniu zależy od sposobu odżywiania. Jej skład może także się zmieniać pod
wpływem takich czynników, jak: stres, choroby jelit, leki, itp. Ubytki korzystnej dla organizmu
mikroflory można uzupełniać poprzez spożywanie produktów zawierających żywe, przyjazne
ustrojowi mikroorganizmy, czyli tzw. probiotyki. Do najważniejszych z nich należą
fermentowane napoje mleczne  bio (głównie kefiry i jogurty) i mleko acydofilne.
Mikroflora spełnia następujące podstawowe funkcje:
- degradacja niestrawionych resztek pokarmów, które nie poddały się działaniu enzymów
trawiennych. Wynikiem udziału bakterii w procesie degradacji jest powstanie m.in.:
gazów, krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych, amoniaku, etanolu i in.,
- biosynteza witamin K, H, B2, B3, B12, B6, B5 (kwasu pantotenowego), kwasu foliowego,
które w znaczących ilościach, pokrywających część zapotrzebowania na nie organizmu,
wytwarzają bakterie jelitowe (długotrwałe stosowanie, np. antybiotyków powodujących
niszczenie mikroflory może spowodować niedobory witamin z grupy B),
- ochrona przed bakteriami chorobotwórczymi, dzięki której  poprzez działanie
bakteriocyny, wytwarzanej przez  dobre bakterie  zostaje ograniczony rozwój innych
drobnoustrojów (np. wielu gatunków Salmonelli) oraz  poprzez produkcję kwasu
mlekowego i wody utlenionej H2O2  nie dochodzi do zasiedlenia, rozwoju i namnażania
się bakterii chorobotwórczych. Pożyteczne drobnoustroje przewodu pokarmowego
pobudzają także do działania układ odpornościowy, produkujący przeciwciała zwalczające
specyficzne czynniki chorobotwórcze.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jaka jest funkcja komórki w organizmie?
2. Co to jest tkanka?
3. Jakie funkcje spełnia enzym?
4. Jakie sÄ… rodzaje tkanki Å‚Ä…cznej?
5. Jakie są rodzaje tkanek nabłonkowych?
6. Jaka jest rola tkanki nerwowej?
7. Co to jest metabolizm?
8. Jak przebiega katabolizm i jaka jest jego rola?
9. Jak przebiega anabolizm i jaka jest jego rola?
10. Na czym polega trawienie i wchłanianie węglowodanów?
11. Na czym polega trawienie i wchłanianie tłuszczów?
12. Na czym polega trawienie i wchłanianie białek?
13. Jaką rolę w organizmie spełnia mikroflora przewodu pokarmowego?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Spośród różnych preparatów tkanek nabłonkowych rozpoznaj preparat tkanki nabłonkowej
jednowarstwowej płaskiej. Opisz jej budowę, funkcje, jakie spełnia w organizmie oraz miejsca
jej występowania.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wyszukać w literaturze (i w Internecie) informacji na temat tkanek nabłonkowych,
2) zapoznać się z ilustracjami przedstawiającymi tkanki,
3) rozpoznać przy użyciu mikroskopu odpowiednią tkankę,
4) opisać wskazaną tkankę: jej budowę, funkcje, lokalizację w narządach człowieka,
5) zaprezentować na forum grupy wyniki pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura dotyczÄ…ca tkanek,
- mikroskop,
- preparaty tkankowe,
- tablice poglÄ…dowe przedstawiajÄ…ce tkanki  widok mikroskopowy,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A4,
- komputer z dostępem do Internetu i drukarką.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Ćwiczenie 2
Spośród różnych preparatów tkanek rozpoznaj preparat tkanki krwi. Opisz jej budowę
i funkcje, jakie spełnia w organizmie oraz miejsca jej występowania.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wyszukać w literaturze (i w Internecie) informacji na temat tkanek łącznych,
2) zapoznać się z ilustracjami przedstawiającymi tkanki,
3) rozpoznać przy użyciu mikroskopu odpowiednią tkankę,
4) opisać wskazaną tkankę: jej budowę, funkcje, lokalizację w narządach człowieka,
5) zaprezentować na forum grupy wyniki pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura dotyczÄ…ca budowy tkanek,
- mikroskop,
- preparaty tkankowe,
- tablice poglÄ…dowe przedstawiajÄ…ce tkanki  widok mikroskopowy,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A4,
- komputer z dostępem do Internetu i drukarką.
Ćwiczenie 3
Opracuj schemat przemian katabolicznych i anabolicznych tłuszczów w organizmie.
Rozrysuj go, podając nazwy poszczególnych etapów przemian oraz enzymów biorących udział
w przemianach lipidów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wyszukać w literaturze (i w Internecie) informacje na temat przemian metabolicznych
w organizmie,
2) zapoznać się dokładnie z nazewnictwem enzymów biorących udział w reakcjach przemian
oraz produktów powstających w wyniku tych procesów,
3) rozrysować i opisać schemat przemian katabolicznych i anabolicznych tłuszczów,
4) zaprezentować na forum grupy wyniki pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura dotyczÄ…ca przemian metabolicznych,
- tablice poglÄ…dowe przedstawiajÄ…ce procesy przemian metabolicznych,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A4,
- komputer z dostępem do Internetu i drukarką.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić budowę i funkcje komórki?
ðð ðð
2) scharakteryzować rodzaje tkanek?
ðð ðð
3) określić funkcje tkanek?
ðð ðð
4) określić rodzaje procesów metabolicznych przebiegających
w organizmie ludzkim?
ðð ðð
5) określić rolę enzymów w przemianach metabolicznych?
ðð ðð
6) scharakteryzować przebieg trawienia i wchłaniania węglowodanów?
ðð ðð
7) scharakteryzować przebieg trawienia i wchłaniania tłuszczów?
ðð ðð
8) scharakteryzować przebieg trawienia i wchłaniania białek?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
4.2. Budowa i funkcje układów: pokarmowego, krążenia,
chłonnego, oddechowego
4.2.1. Materiał nauczania
Układ pokarmowy
Najważniejszym zadaniem układu pokarmowego jest pobieranie pokarmów i wody,
rozdrabnianie pokarmów, trawienie i przyswajanie składników odżywczych niezbędnych do
prawidłowego funkcjonowania organizmu, a także wydalanie niestrawionych i zbędnych
resztek pokarmowych, które nie zostały zużyte przez organizm.
Układ pokarmowy człowieka jest zespołem narządów, na który składają się: przewód
pokarmowy, dwa wielkie gruczoły: wątroba i trzustka (rysunek 7).
Przewód pokarmowy dzieli się na kilka połączonych ze sobą odcinków, które wykazują
pewne cechy wspólne odnośnie budowy  składają się z trzech warstw: błony surowiczej
(zewnętrznej), błony mięśniowej (środkowej) i błony śluzowej (wewnętrznej).
W skład przewodu pokarmowego wchodzą (od góry): jama ustna, gardło, przełyk, żołądek,
jelito cienkie, jelito grube.
Rys. 7. Układ pokarmowy: 1  czaszka, 2  ślinianka przyuszna,
3  przełyk, 4  żołądek, 5  trzustka, 6  jelito grube,
7  jelito kręte, 8  wątroba, 9  krtań, 10  ślinianka
podżuchwowa, 11  jama nosowa [2, s. 93]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Przewód pokarmowy
Jama ustna jest poczÄ…tkowym odcinkiem przewodu pokarmowego. W niej dochodzi do
wstępnej, mechanicznej obróbki pokarmu: żucia, miażdżenia, mieszania ze śliną oraz jego
nawilżenia i częściowego trawienia (działa tutaj amylaza ślinowa). Do tego celu
wykorzystywane są zęby, język i wydzielające ślinę gruczoły  ślinianki. Dorosły człowiek ma
32 zęby stałe: 4 siekacze służą do odgryzania kęsów, 2 kły rozrywają pokarm, a 6 zębów
trzonowych i 4 przedtrzonowe służą do jego rozcierania. W trakcie żucia, pokarm jest zwilżany
śliną, w której rozpuszczane są jego cząsteczki. Na ich obecność wyczulone są rozmieszczone
na języku kubki smakowe. To dzięki nim wyczuwa się konsystencję, temperaturę, smak
i zapach pokarmu.
Przełyk pełniący wyłącznie funkcję transportową jest przewodem mięśniowo błoniastym
o długości ok. 23 25 cm, który łączy gardło z żołądkiem. Aby dobrze wypełniać to zadanie,
wyposażony jest w tzw. zwieracze. Dolny zwieracz zapobiega cofaniu się treści pokarmowej
z następnego w kolejności odcinka przewodu pokarmowego, żołądka.
Żołądek mający kształt workowaty stanowi najobszerniejszą część przewodu
pokarmowego  leży w lewym podżebrzu (okolica brzucha znajdująca się pod lewym łukiem
żebrowym). Jego zasadniczą rolą jest trawienie pokarmu. Błona śluzowa żołądka zawiera wiele
gruczołów żołądkowych wytwarzających m.in. sok żołądkowy, składający się z kwasu solnego
i enzymów (lipazy żołądkowej i pepsyny). Błonę mięśniową tworzą 3 warstwy mięśni, których
czynność warunkują okresowe ruchy perystaltyczne. W żołądku wyróżniamy trzy główne
części: wpustową, trzon żołądka oraz odz
wiernikowÄ… (rysunek 8). Trzon magazynuje pokarm
i częściowo trawi, a część odz
wiernikowa przesuwa go za pomocą ruchów perystaltycznych do
dwunastnicy. Żołądek unerwiony jest przez włókna nerwowe autonomicznego układu
nerwowego. Zasadniczym zadaniem żołądka jest trawienie i transport pożywienia. Czynność
skurczowa żołądka umożliwia mieszanie, rozdrabnianie, a następnie przesuwanie niewielkich
porcji pokarmu do jelita cienkiego. Pokarm zostaje rozbity na miazgÄ™ pokarmowÄ… i przesycony
sokiem żołądkowym. W ten sposób pokarm jest skutecznie przygotowany do dalszej obróbki
w jelicie cienkim, które podzielone jest na trzy części: dwunastnicę, jelito czcze i kręte.
Rys. 8. Żołądek: 1  dno żołądka, 2  trzon i krzywizna większa żołądka, 3  część przedodz
wiernikowa,
4  odz
wiernik, 5  błona surowicza, otrzewna, 6  błona śluzowa, widoczne fałdy, 7  błona
mięśniowa, 8  opuszka dwunastnicy, 9  krzywizna mniejsza, 10  wpust żołądka, 11  przełyk
[1, s. 135]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Jelito cienkie (rysunek 9) ciągnie się od żołądka, aż do jelita grubego; zajmuje okolicę
pępkową, podbrzuszną i obie okolice biodrowe, a częściowo miednicę małą. Jego długość
wynosi ok. 4 6 m, średnica 3 5 cm. W jelicie cienkim następuje trawienie pokarmu, jego
dalszy transport i wchłanianie składników pokarmowych. Do tej roli przystosowana jest błona
śluzowa jelita cienkiego z fałdami okrężnymi i kosmkami, które pozwalają na znaczne
zwiększenie powierzchni jelita. Jelito cienkie dzieli się na: dwunastnicę, jelito czcze, jelito
kręte. Do górnego odcinka dwunastnicy wpada przewód żółciowy i trzustkowy. Trawienie
w dwunastnicy odbywa się z udziałem takich enzymów jak: trypsyna, chymotrypsyna, elastaza
(działające na białka), lipaza trzustkowa, fosfolipaza (działające na tłuszcze) oraz amylaza
trzustkowa (rozkładająca węglowodany) i nukleazy. Jelito czcze i kręte leżą wewnątrz i są
zawieszone na krezce, przez którą przebiegają nerwy i naczynia. W jelicie cienkim kończy się
proces trawienia białek, tłuszczów i węglowodanów, w którym biorą udział enzymy:
aminopeptydaza, dipeptydaza, maltaza, laktaza, sacharydaza, glukoamylaza, lipaza jelitowa.
Rys. 9. Jelito cienkie: A  Budowa makroskopowa ściany jelita: 1  otrzewna, 2  błona mięśniowa podłużna,
3  błona mięśniowa okrężna, 4  błona podśluzowa, 5  błona śluzowa z widocznymi fałdami
okrężnymi; B  Fałd jelitowy w powiększeniu: 1  kosmki jelitowe, 2  błona podśluzowa, 3  fałd
jelitowy, 4  grudki ochronne, 5  błona surowicza, 6  warstwy błony mięśniowej; C  Kosmek
jelitowy: 1  nabłonek walcowy, 2  tętniczka, 3  żyła, 4  naczynia chłonne; D  Pojedyncze komórki
nabłonka pokrywającego kosmek [1, s. 137]
Jelito grube ma charakterystyczną budowę, jego ściany są pofałdowane i pozagłębiane
(rysunek 10). Żyje w nim wiele symbiotycznych bakterii, najbardziej znana jest Escherichia
coli (nazywana w skrócie E. coli). Tu poprzez odciąganie wody i wydzielanie śluzu tworzy się
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
kał. Jelito grube dzieli się na: jelito ślepe (kątnicę) wraz z wyrostkiem robaczkowym;
okrężnicę: wstępującą, poprzeczną, zstępującą i esowatą (esicę); odbytnicę wraz z kanałem
odbytowym. Długość wszystkich tych odcinków wynosi ok. 1,5 m. Jelito ślepe (dawna nazwa
to ślepa kiszka) leży w prawej okolicy biodrowej. Od jelita ślepego odchodzi wyrostek
robaczkowy. Jelito ślepe przechodzi w okrężnicę wstępującą, która zagina się pod wątrobą
i biegnie mniej więcej poziomo w lewą stronę jako okrężnica poprzeczna. Ta następnie zagina
się w lewym podżebrzu, pod śledzioną i biegnie w dół jako okrężnica zstępująca, przechodząc
w okrężnicę esowatą potocznie zwaną esicą (od jej kształtu litery S), która kończy się
odbytnicÄ….
Rys. 10. Jelito grube: 1 okrężnica poprzeczna; 2  zgięcie
okrężnicy lewe (śledzionowe); 3  jelito czcze;
4  okrężnica zstępująca; 5  esica; 6  odbytnica;
7 wyrostek robaczkowy; 8  jelito kręte; 9  jelito ślepe
(kątnica); 10  okrężnica wstępująca; 11  zgięcie
okrężnicy prawe (wątrobowe) [2, s. 64]
Gruczoły trawienne: wątroba i trzustka
W trawieniu pokarmów niezbędne są enzymy produkowane i wydzielane przez tzw.
gruczoły trawienne  wątrobę i trzustkę.
Wątroba położona jest w okolicy podżebrowej prawej i w znacznej części nadbrzusza. Ten
duży narząd, ważący od 1300 do 1700 g, składa się z dwóch płatów: prawego i lewego, które
z kolei dzielą się na zraziki (rysunek 11). Do tzw. wnęki wątroby wpływa krew z tętnicy
wątrobowej oraz z żyły wrotnej (która zbiera krew z żołądka, jelit, śledziony i trzustki). Krew
opuszcza wątrobę, kierując się do serca poprzez żyły wątrobowe. Jedną z funkcji wątroby jest
wydzielanie żółci, która bierze udział w procesie emulgacji tłuszczów, poprzedzającej ich
trawienie. Żółć zbiera się w przewodach wątrobowych: prawym i lewym, które następnie łączą
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
się we wnęce wątrobowej w jeden przewód wątrobowy. Żółć nie spływa bezpośrednio do
dwunastnicy, ale gromadzi się w pęcherzyku żółciowym, który za pomocą przewodu
pęcherzykowego jest połączony z przewodem wątrobowym wspólnym. Od tego miejsca
główna droga wyprowadzająca żółć nosi nazwę przewodu żółciowego wspólnego uchodzącego
na brodawce większej dwunastnicy. Oprócz produkcji żółci do funkcji wątroby należy:
przemiana węglowodanów, tłuszczów i białek; magazynowanie witamin A, D, B; wytwarzanie
i przechowywanie glikogenu; wytwarzanie heparyny (substancji przeciwzakrzepowej);
wytwarzanie ciepła; wytwarzanie białek osocza i osoczowych czynników krzepnięcia;
uczestniczenie w tworzeniu i niszczeniu krwinek czerwonych.
Rys. 11. Wątroba :A  Widok od strony powierzchni trzewnej: 1  prawy płat wątroby, 2  żyła główna dolna,
3  żyła wrotna, 4  przewód żółciowo wspólny, 5  przewód pęcherzykowy, 6  pęcherzyk żółciowy,
7  więzadło obłe wątroby, 8  płat czworoboczny, 9  tętnica wątrobowa włąściwa, 10  lewy płat
wątroby, 11  płat ogoniasty; B  Budowa mikroskopowa wątroby: 1  żyła środkowa,
2  przedwłosowate rozgałęzienia żyły wątrobowej, 3  przedwłosowate rozgałęzienia żyły wrotnej,
4  rozgałęzienia żyły wrotnej, 5  gałązki tętnicy wątrobowej, 6  przewodziki żółciowe [1, s. 141]
Trzustka składa się z głowy (objętej pętlą dwunastnicy), szyjki i ogona (rysunek 12). Jest
położona głównie po lewej stronie (nadbrzusze i lewe podżebrze). Wydzielane przez nią
enzymy są niezbędne do prawidłowego trawienia pokarmów. Wydzielina trzustki (sok), zbiera
się w przewodach. Wyróżniamy dwa główne przewody: przewód trzustkowy (uchodzi
wspólnie z przewodem żółciowym wspólnym w dwunastnicy) i przewód trzustkowy
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
dodatkowy (uchodzi na brodawce mniejszej dwunastnicy). Miąższ trzustki dzieli się na
mniejsze jednostki  pęcherzyki, które wydzielają enzymy trawienne. Pomiędzy nimi
rozproszone są tzw. wyspy trzustkowe, które zamiast do dwunastnicy wydzielają swoją
zawartość (hormony) do krwi. Trzustka jest gruczołem wydzielania wewnętrznego (produkuje
insulinę i glukagon) oraz zewnętrznego (wytwarza sok trzustkowy).
Rys. 12. Trzustka: A  Budowa makroskopowa: 1  głowa trzustki, 2  trzon, 3  ogon, 4  przewód trzustkowy,
5  tętnica i żyła krezkowa górna, 6  przewód trzustkowy dodatkowy, 7  dwunastnica, 8  brodawka
dwunastnicza większa, 9  przewód żółciowy wspólny; B  Budowa mikroskopowa trzustki: 1  wyspa,
część węwnątrzwydzielnicza (wyspa Langerhansa), 2  naczynia włosowate, krwionośne, 3  część
zewnątrzwydalnicza, pęcherzyki trzustkowe; C  Schemat budowy zewnątrz- i wewnątrzwydalniczej
trzustki: 1  komórki yspy, wewnątrzwydzielnicze, 2  naczynie krwionośne, 3  komórki pęcherzyków
trzustkowych wewnÄ…trzwydzielnicze, 4  przewodziki trzustkowe [1, s. 143]
Układ krążenia
Zadaniem układu krążenia jest transportowanie krwi  płynu zawierającego niezbędne dla
organizmu składniki odżywcze (głównie glukozę, aminokwasy i tłuszcze) oraz tlen, konieczny
do spalania niektórych z tych związków i przenoszony za pomocą czerwonego barwnika krwi,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
zwanego hemoglobiną. Krew transportuje też hormony, uwalniane do niej przez układ
dokrewny, a także komórki układu immunologicznego i przeciwciała. Układ krwionośny
człowieka jest układem zamkniętym, co oznacza, że krew krąży w systemie naczyń
krwionośnych, a serce jest pompą, która wymusza nieustanny obieg krwi.
Układ krwionośny składa się z: serca  pompy zalewowo-tłoczącej, która posiada własny
system dostarczania niezbędnych substancji (naczynia wieńcowe) oraz naczyń krwionośnych:
tętnice, żyły, sieć naczyń włosowatych.
Serce jest centralnym elementem całego układu. To swoista pompa przepychająca krew do
całego organizmu (rysunek 13). Jest schowane w worku osierdziowym pokrytym warstwą
tłuszczu. Wewnątrz wyściełane jest tzw. wsierdziem, gładką błoną pokrywającą również
zastawki. W sercu bierze początek lub znajduje koniec szereg dużych naczyń. Naczynia, przez
które krew wydostaje się z serca nazywamy tętnicami, a naczynia transportujące krew do serca
 żyłami. Z lewej komory wychodzi największa tętnica zwana tętnicą główną bądz
aortÄ…. Ma
około 2,5 3 cm średnicy. Z kolei ujściem prawej komory jest pień płucny dzielący się tuż po
wyjściu z serca na tętnicę płucną prawą i lewą. Serce składa się z dwóch komór i dwóch
przedsionków. Wyróżniamy odpowiednio: prawą komorę i prawy przedsionek oraz lewą
komorę i lewy przedsionek. Są one oddzielone od siebie przegrodą i właściwie tworzą dwie
niezależne pompy tłoczące krew do krążenia dużego (serce lewe) oraz krążenia małego, czyli
płucnego (serce prawe). Przedsionki przegrodzone są od komór zastawkami, które
uniemożliwiają cofanie się krwi. Podobne, jednokierunkowe zastawki znajdują się pomiędzy
komorami a wychodzącymi z nich tętnicami.
Rys. 13. Serce: 1  tętnica szyjna wspólna lewa, 2  tętnica podobojczykowa lewa, 3  łuk aorty, 4  więzadło
przedsionek tętnicze, 5  tętnica płucna lewa, 6  pień płucny, 7  uszko lewe, 8  tętnica wieńcowa
lewa, 9  żyła wielka serca, 10  komora lewa, 11  przedsionek lewy, 12  komora prawa, 13  tętnica
wieńcowa prawa, 14  uszko prawe, 15  aorta wstępująca, 16  żyła główna górna, 17  pień
ramienno głowowy, 18  tętnica podobojczyka prawa, 19  tętnica szyjna wspólna prawa [2, s. 82]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
W organizmie człowieka występują dwa krwioobiegi: duży i mały.
Krwioobieg duży rozpoczyna się w lewej komorze, skąd krew bogata w tlen wypływa
przez zastawkę aortalną aorty. Stąd wychodzą główne gałęzie: tętnice szyjne wspólne,
podobojczykowe, tętnice wieńcowe, krezkowe górne i dolne, pień trzewny, tętnice nerkowe
i biodrowe wspólne. Drobniejsze rozgałęzienia dzielą się jeszcze bardziej, tworząc w rezultacie
sieć naczyń włosowatych (tzw. kapilarnych) we wszystkich narządach ciała. Naczynia
włosowate przechodzą w drobne żyłki, te w większe żyły, a następnie w żyłę główną górną
i dolną. Krew powracająca żyłami jest odtlenowana (uboga w tlen) i przechodzi do prawego
przedsionka serca, po czym przez zastawkę trójdzielną wpływa do prawej komory.
Mały krwioobieg
Rozpoczyna siÄ™ w prawej komorze serca, gdzie z przedsionka prawego trafia odtlenowana
krew żylna. Skurcz komory przesuwa krew przez tętnicę płucną do pnia płucnego, który
rozgałęzia się w płucach na tętnice płucne prawą i lewą. W płucach dzielą się one na coraz
mniejsze tętnice aż do naczyń włosowatych, gdzie dochodzi do wymiany gazowej. Utlenowana
krew powraca przez drobne, a następnie przez cztery większe żyły płucne (to jedyne żyły,
którymi płynie utlenowana krew) do lewego przedsionka serca, a stamtąd przez zastawkę
dwudzielną krew wpływa do lewej komory serca.
Czynność serca
Komórki mięśnia sercowego (kardiomiocyty) charakteryzują się automatyzmem,
zdolnością do samoistnego rozprzestrzeniania się fali pobudzenia w mięśniówce serca. Mięsień
sercowy przedsionków komór łączy tzw. układ bodz
cotwórczo przewodzący, który
automatycznie powoduje naprzemienne skurcze przedsionków i komór. Czynność elektryczną
serca możemy obserwować na zapisie EKG. Bodz
ce elektryczne powodują, że najpierw
skurczowi ulegają przedsionki  wypychając krew przez otwarte zastawki do komór.
Następnie impuls dochodzi do lewej i prawej komory, które, kurcząc się, wyrzucają krew
odpowiednio do aorty i do tętnicy płucnej. Wtedy zastawki na granicy komór i przedsionków
są już zamknięte, dzięki czemu krew nie cofa się do przedsionków. Zastawki nie pozwalają też
na cofanie się krwi z dużych naczyń do serca. Póz
niej następuje rozkurcz, w wyniku którego
przedsionki i komory zwiększają swoją objętość wytwarzając podciśnienie, które zasysa krew
do jam serca. I ponownie system zastawek otwierających się i zamykających w ściśle
określonej chwili kieruje krew w odpowiednim kierunku. Krew z prawej komory poprzez
tętnicę płucną płynie do płuc, gdzie następuje tzw. utlenowanie krwi  hemoglobina przyłącza
pożądane cząsteczki tlenu, a krew oddaje zbędny dwutlenek węgla (następuje wymiana
gazowa). Utlenowana krew wraca do serca poprzez żyły płucne. Następnie mięsień sercowy
kurczy się, wyrzucając krew do aorty, z której za pomocą mniejszych tętnic i tętniczek dociera
do prawie wszystkich tkanek i narządów. Tutaj w innej sieci naczyń włosowatych hemoglobina
oddaje zabrany w płucach tlen, a dwutlenek węgla rozpuszcza się w osoczu. Komórki pobierają
także niezbędną do życia glukozę oraz inne składniki energetyczne i budulcowe, a krew wraca
do serca żyłami i trafia do prawego przedsionka i prawej komory. W ten sposób cykl się
zamyka.
Krążenie a inne układy
Żaden układ czy narząd nie mógłby działać bez tlenu i składników odżywczych, które są
do nich dostarczane dzięki pracy układu krwionośnego. Najściślej jest on związany z układem
oddechowym. Najważniejszym zadaniem transportowym krwi jest dostarczanie tlenu do
komórek. Stąd ścisłe powiązanie pracy serca i płuc. Stopień zależności tych dwóch układów
widać w przebiegu różnych chorób układu krążenia czy oddychania, kiedy obciążenie jednego
z nich znacząco wpływa na drugi, np. przy zapaleniu płuc, które stanowi duże obciążenie dla
serca i może nawet spowodować jego niewydolność.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Układ chłonny
Układ chłonny (limfatyczny) zbudowany jest z otwartych naczyń limfatycznych, którymi
płynie jeden z płynów ustrojowych, tzw. limfa oraz z tkanki limfatycznej, z której zbudowane
są węzły chłonne, grudki chłonne, grasica, migdałki i śledziona (rysunek 14).
Rozpoczynają go zbierające płyn tkankowy włosowate naczynia limfatyczne. A
Ä…czÄ… siÄ™ one
w coraz większe naczynia chłonne, które następnie przechodzą w główny przewód piersiowy,
łączący się z kolei z układem krwionośnym. Dzięki temu limfa dostaje się do układu
krwionośnego i dochodzi do ciągłej wymiany substancji między nią a krwią.
Przepływająca po organizmie limfa zbiera substancje toksyczne i odprowadza je do węzłów
chłonnych, skąd są transportowane do nerek i usuwane z organizmu.
Funkcje układu chłonnego
Najważniejszą funkcją układu chłonnego jest obrona przed zakażeniami oraz cyrkulacja
płynów ustrojowych. To, czy układ limfatyczny dobrze działa, zależy w dużej mierze od
sprawności i elastyczności tkanki łącznej. Jeśli jest zbyt miękka i przepuszczalna, toksyny,
zamiast wędrować do węzłów chłonnych, wnikają w inne tkanki np. gromadzą się
w komórkach tłuszczowych.
Funkcje, które spełnia układ chłonny możemy podzielić na:
- odpornościową  w węzłach limfatycznych powstają niektóre białe ciałka krwi,
- neutralizującą  zwalcza ciała oraz substancje obce i szkodliwe dla organizmu,
- odprowadzajÄ…cÄ…  odprowadza limfÄ™ z powrotem do krwi.
Węzły chłonne
Pełnią bardzo ważną rolę w organizmie, ponieważ są one miejscem, w którym
powstają limfocyty, tu również zostają zatrzymywane i niszczone bakterie. Węzły chłonne
układają się przeważnie w grupy od kilku do kilkunastu sztuk.
Główne naczynia i węzły chłonne:
- głowa i szyja: węzły potyliczne, zauszne, podżuchwowe, szyjne powierzchowne
i głębokie, nadobojczykowe,
- kończyna górna i dolna: powierzchowne i głębokie,
- klatki piersiowej: śródpiersiowe, pień oskrzelowo-śródpiersiowy,
- jamy brzusznej i miednicy małej: węzły biodrowe wewnętrzne, lędz
wiowe, trzewne,
kreskowe, trzewne, pień lędz
wiowy, przewód piersiowy.
Åšledziona
Śledziona u człowieka jest największym narządem limfatycznym. Średnio waży około
150 g i mieści około 50 ml krwi, zbudowana jest z siateczkowatej tkanki łącznej. Śledzionę
otacza błona surowicza i torebka włóknista. W torebce znajdują się włókna mięśniowe gładkie,
w miąższu  grudki, które są ośrodkami rozmnażania limfocytów.
Głównym zadaniem śledziony jest wytwarzanie immunoglobulin. W obrąbie grudek
śledzionowych odbywa się rozmnażanie limfocytów. Śledziona jest miejscem usuwania
uszkodzonych lub  starych krwinek czerwonych oraz powstawania nowych elementów krwi.
Magazynuje także krew, a w chwilach dużego zapotrzebowania kurczy się, wyrzucając ją do
naczyń. Daje się to czasami odczuć jako kłujący ból w podżebrzu lewym. Śledziona nie jest
niezbędna do życia, w przypadku jej usunięcia czynność jest przejmowana przez inne narządy
(głównie przez wątrobę). Jednak ludzie pozbawieni śledziony mają nieco mniejszą odporność.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Rys. 14. Układ chłonny: 1  naczynia i węzły chłonne głowy i szyi, 2  przewód piersiowy, 3  naczynia
chłonne sutka, 4  śledziona, 5  zbiornik mleczu, chłonki, 6  naczynia i węzły chłonne aortowo-
brzuszne i biodrowe, 7  naczynia i węzły chłonne miednicze, 8  naczynia chłonne uda, 9  węzły
chłonne podkolanowe, 10  naczynia chłonne podudzia i stopy, 11  węzły chłonne pachwinowe,
12  naczynia chłonne ręki i przedramienia, 13  węzły chłonne łokciowe, 14  węzły chłonne
mostkowe, 15  naczynia i węzły chłonne pachowe, 16  grasica, 17  przewód chłonny prawy
[1, s. 105]
Układ oddechowy
Oddychanie jest jednym z najważniejszych przejawów życia, polegającym na pobieraniu
przez żywą istotę tlenu, niezbędnego do pozyskiwania życiowej energii z atmosfery,
i oddawaniu do niej dwutlenku węgla. Sprawne dostarczanie tlenu do tkanek i oddawanie
stamtąd do atmosfery dwutlenku węgla zapewnia układ oddechowy.
Składa się on z wielu narządów, które różnią się budową, a także spełnianymi funkcjami.
Dzieli się na dwa  odcinki : górny i dolny. Do górnego zalicza się jamę nosową i gardło, do
dolnego  krtań, tchawicę, prawe i lewe oskrzele główne oraz drzewiasto rozgałęziony system
wewnątrzpłucnych dróg oddechowych, kończący się pęcherzykami płucnymi, w których
zachodzi wymiana gazowa (rysunek 15).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Rys. 15. Układ oddechowy: 1 zatoka czołowa, 2  zatoka klinowa, 3  małżowina nosowa środkowa,
4  małżowina nosowa dolna,5  podniebienie miękkie, 6  gardło, 7  tchawica, 8  chrząstki
tchawicy, 9  płat górny, 10  płat dolny, 11  płuco lewe, 12  oskrzele główne lewe, 13  rozdwojenie
tchawicy, 14  oskrzele główne prawe, 15  płat dolny, 16  płat środkowy, 17  płuco prawe, 18  płat
górny, 19  więzadła obrączkowe, 20  chrząstka pierścieniowata, 21  więzadło pierścienno tarczowe,
22  chrząstka tarczowata, 23  podniebienie twarde, 24  jama nosowa, 25  małżowina nosowa górna
[2, s. 115]
Jama nosowa jest pierwszym odcinkiem układu oddechowego. Składa się z nosa
zewnętrznego, przedsionka nosa i jamy nosowej właściwej. Tutaj powietrze podlega
wstępnemu oczyszczeniu, nawilgoceniu i ogrzaniu. Powierzchnia jamy nosowej wyścielona
jest dobrze ukrwioną błoną śluzową, w której znajdują się liczne gruczoły wydzielające śluz
i płyn surowiczy, tworzące na jej powierzchni dodatkową warstwę, na której osadzają się
zanieczyszczenia wdychanego powietrza. Niewielka część błony śluzowej jamy nosowej
tworzy tzw. okolicę węchową, zaopatrzoną w wyspecjalizowany nabłonek węchowy i gruczoły
węchowe, dzięki którym człowiek ma powonienie i potrafi odróżniać zapachy.
Gardło łączy się z jamą nosową poprzez tylne nozdrza. W gardle, wyścielonym błoną
śluzową, znajdują się migdałki (liczne skupiska tkanki limfatycznej), które są bardzo ważną
częścią układu odpornościowego. Przód gardła stanowi jego część krtaniową, gdzie znajduje
się nagłośnia, która w czasie połykania pokarmów zamyka wejście do krtani.
Krtań leży w przedniej części szyi. Tutaj przedostaje się wdychane powietrze z gardła.
Dzięki chrząstkom tworzącym jej szkielet i systemowi połączeń międzychrząstkowych, krtań
jest nie tylko narządem zwartym i mocnym, ale ma też określoną ruchomość potrzebną do
kształtowania barwy i brzmienia głosu. Ważną rolę w czynności krtani odgrywają mięśnie,
które zwierają i rozwierają oraz napinają wargi głosowe. Ostry brzeg błony śluzowej warg
głosowych tworzy fałdy głosowe, zwane strunami głosowymi. Powierzchnia wewnętrzna
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
krtani jest wyścielona błoną śluzową o budowie typowej dla dróg oddechowych, zawierającą
gruczoły produkujące śluz i płyn surowiczy, chroniące krtań przed wysychaniem
i zanieczyszczeniami z wdychanego powietrza.
Tchawica jest kilkunastocentymetrową cewką (rurką). Zbudowana jest z ok. 20 okrężnych,
podkowiastych chrząstek, ułożonych jedna nad drugą, tkwiących w mocnej łącznotkankowej
błonie włóknistej. Od środka tchawica wyścielona jest tkanką śluzową z nabłonkiem
wielorzędowym migawkowym, którego migawki poruszają się w kierunku krtani oraz
z licznymi gruczołami produkującymi śluz i płyn surowiczy, pochłaniającymi zanieczyszczenia
i nawilżającymi w czasie wdechu powietrze. W dolnej części tchawica dzieli się na dwa duże
oskrzela  prawe i lewe, które wchodzą do płuc.
Płuca (rysunek 16) są narządem parzystym i dzielą się na tzw. składnik oskrzelowy,
służący do przewodzenia powietrza oraz składnik pęcherzykowy, w którym ma miejsce
ostatnia faza oddychania zewnętrznego  wymiana gazowa. Płuca z wyglądu przypominają
zaokrągloną u góry piramidę, której podstawa oparta jest na przeponie, a zaokrąglony szczyt
sięga do pierwszego żebra i obojczyka. Od strony śródpiersia oba płuca maja wgłębienie tzw.
wnękę płucną, czyli miejsce wypełnione przez tzw. korzeń płuca, na który składają się:
oskrzela, naczynia krwionośne, limfatyczne i nerwy. Oskrzela tworzą drzewiasto
rozgałęziający się system, w którym każde kolejne oskrzele ma coraz mniejszą średnicę.
Na końcu systemu znajduje się woreczek pęcherzykowy, w którym są pęcherzyki płucne.
Pęcherzyki płucne, układające się jak grona winogron są odpowiedzialne za wymianę gazową.
Większa liczba gron tworzy zrazik, zraziki tworzą segmenty, te zaś  płaty. Lewe płuco jest
dwupłatowe (górny i dolny płat), prawe  trzypłatowe (górny, środkowy i dolny płat).
Pęcherzyk jest opleciony siatką naczyń włosowatych. Przez ścianę naczyń oraz pęcherzyków
zachodzi na zasadzie dyfuzji wymiana dwutlenku węgla na tlen zawarty w powietrzu, którym
oddychamy.
Rys. 16. Płuca  budowa mikroskopowa: 1  gałązki tętnicy płucnej, 2  oskrzeliki,
3  gałązki żył płucnych, 4  pęcherzyk płucny opleciony siecią naczyń
włosowatych, 5  grono, 6  pęcherzyk płucny [1, s. 125]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jaką rolę pełni w organizmie człowieka układ pokarmowy?
2. Jak zbudowany jest układ pokarmowy?
3. Jaką funkcję spełnia i jak jest zbudowany żołądek?
4. Jaką funkcję spełnia i jak jest zbudowana wątroba?
5. Jaką funkcję spełnia i jak jest zbudowana trzustka?
6. Jaką funkcję spełniają i jak są zbudowane jelita?
7. Jaką rolę pełni w organizmie człowieka układ krążenia?
8. Jak zbudowany jest układ krążenia?
9. Co to jest krwioobieg mały oraz krwioobieg duży?
10. Jak zbudowane jest serce?
11. Jaką rolę pełni w organizmie człowieka i jak jest zbudowany układ chłonny?
12. Jaką rolę pełni w organizmie człowieka układ oddechowy?
13. Jak zbudowany jest układ oddechowy?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przeprowadz
analizÄ™ mikroskopowÄ… preparatu tkankowego jelita cienkiego. Rozpoznaj
jego poszczególne elementy składowe, a następnie opisz budowę i funkcje jelita cienkiego
w organizmie człowieka.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wyszukać w literaturze (i w Internecie) informacji na temat jelita cienkiego, jego budowy,
roli w organizmie, procesów, jakie zachodzą w jelicie cienkim,
2) zapoznać się z ilustracjami przedstawiającymi budowę jelita cienkiego,
3) opisać preparat tkankowy,
4) opisać budowę jelita cienkiego i jego funkcje w organizmie człowieka,
5) zaprezentować na forum grupy wyniki pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura dotycząca budowy układu pokarmowego,
- mikroskop,
- preparaty tkankowe,
- tablice poglÄ…dowe,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A4,
- komputer z dostępem do Internetu i drukarką.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Ćwiczenie 2
Przeprowadz
analizÄ™ mikroskopowÄ… preparatu tkankowego trzustki. Rozpoznaj jego
poszczególne elementy składowe, a następnie opisz budowę i funkcje trzustki w organizmie
człowieka.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wyszukać w literaturze (i w Internecie) informacji na temat trzustki, jej budowy, roli
i funkcji w organizmie,
2) zapoznać się z ilustracjami przedstawiającymi budowę trzustki,
3) rozpoznać przy użyciu mikroskopu poszczególne elementy preparatu tkanki trzustki,
4) opisać preparat tkankowy,
5) opisać budowę trzustki i jej funkcje w organizmie człowieka,
6) zaprezentować na forum grupy wyniki pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura dotycząca budowy układu pokarmowego,
- mikroskop,
- preparaty tkankowe,
- tablice poglÄ…dowe,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A4,
- komputer z dostępem do Internetu i drukarką.
Ćwiczenie 3
Przeprowadz
analizę mikroskopową preparatu tkankowego płuca. Rozpoznaj jego
poszczególne elementy składowe, a następnie opisz budowę i funkcje płuc w organizmie
człowieka.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wyszukać w literaturze (i w Internecie) informacje na temat budowy płuc i ich funkcji
w organizmie,
2) zapoznać się z ilustracjami przedstawiającymi budowę układu oddechowego,
3) rozpoznać przy użyciu mikroskopu poszczególne elementy preparatu tkanki płuca,
4) opisać preparat tkankowy,
5) opisać budowę płuc i ich funkcje w organizmie człowieka,
6) zaprezentować na forum grupy wyniki pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura dotycząca budowy układu oddechowego,
- mikroskop,
- preparaty tkankowe,
- tablice poglÄ…dowe,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A4,
- komputer z dostępem do Internetu i drukarką.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Ćwiczenie 4
Opracuj schemat procesu trawienia białek, tłuszczów i węglowodanów u człowieka. Opisz
ich drogę przez poszczególne części układu pokarmowego, kolejne etapy trawienia oraz
związki biorące udział w tym procesie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać materiał nauczania z poradnika i literatury,
2) wyszukać w literaturze (i w Internecie) informacje dotyczące procesu trawienia białek,
tłuszczów i węglowodanów,
3) zapoznać się z ilustracjami przedstawiającymi budowę układu pokarmowego,
4) opracować schemat procesu trawienia u człowieka,
5) opisać hasłowo poszczególne etapy trawienia z uwzględnieniem substancji biorących
w nim udział,
6) zaprezentować na forum grupy wyniki pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura dotycząca procesów trawienia,
- tablice poglÄ…dowe,
- kserokopie rysunku układu pokarmowego człowieka bez opisów w formacie A3,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A4,
- komputer z dostępem do Internetu i drukarką.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić rolę i budowę układu pokarmowego?
ðð ðð
2) określić budowę i rolę żołądka?
ðð ðð
3) określić budowę i rolę jelita cienkiego oraz jelita grubego?
ðð ðð
4) określić budowę i rolę wątroby oraz trzustki?
ðð ðð
5) określić rolę i budowę układu krążenia oraz budowę i funkcje jego
poszczególnych części ?
ðð ðð
6) określić rolę i budowę układu chłonnego?
ðð ðð
7) określić rolę i budowę układu oddechowego oraz budowę i funkcje
jego poszczególnych części?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
4.3. Budowa i funkcje układów: narządu ruchu, nerwowego,
moczowo-płciowego oraz gruczołów wydzielania wewnętrznego
4.3.1. Materiał nauczania
Układ narządu ruchu
Narząd ruchu składa się z dwóch układów ruchu: biernego, czyli kostno-stawowego
(szkielet i jego połączenia) i czynnego, czyli nerwowo-mięśniowego.
Układ bierny
Szkielet dorosłego człowieka składa się z 206 pojedynczych kości połączonych różnego
rodzaju stawami i spełnia dwie podstawowe funkcje: podporową dla ciała oraz ochronną dla
narządów wewnętrznych przed urazami (rysunki 17, 18).
Rys. 17. Układ kostny (bierny)  przód [2, dodatek]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Rys. 18. Układ kostny (bierny)  tył [2, dodatek]
Kości zbudowane są z dwóch substancji: organicznej (osseiny)  nadającej kościom
elastyczność oraz mineralnej (fosfor, wapń, magnez)  dającej kościom siłę i twardość.
Kości różnią się kształtem i wielkością. Pod względem kształtu można kości podzielić na
cztery grupy: długie (np. udowa lub ramienna), krótkie (np. kości nadgarstka i stępu), płaskie
(np. żebra, łopatki), różnokształtne (np. kości nadgarstka).
Osią układu kostnego jest kręgosłup osadzony w obręczy miednicy, a na jego szczycie
opiera się czaszka. Kręgosłup jest zbudowany z 33 34 kręgów i dzieli się na pięć odcinków:
szyjny  7 kręgów, piersiowy  12 kręgów, lędz
wiowy  5 kręgów, krzyżowy  5 kręgów
zespolonych w jedną całość tworzącą kość krzyżową oraz 4 5 szczątkowych kręgów
guzicznych zwanych też kością ogonową  stanowiącą zakończenie kręgosłupa.
Kręgi szyjne łączą czaszkę z odcinkiem piersiowym. Czaszka składa się z mózgoczaszki
(kość czołowa, kości ciemieniowe, kości potyliczne, kość skroniowa, kość klinowa),
twarzoczaszki (oczodół, kość nosowa, lemiesz nosa, szczęka, żuchwa, kości jarzmowe) oraz
podstawy czaszki (otwór wielki, podniebienie twarde, 2 wyrostki).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Od piersiowego odcinka kręgosłupa odchodzi 12 par żeber tworzących klatkę piersiową,
którą z przodu zamyka mostek (rękojeść, trzon, wyrostek mieczykowaty). Na górnej części
klatki piersiowej znajduje się obręcz barkowa (obręcz kończyny górnej), którą tworzą
obojczyki i łopatki. Z obręczą barkową połączone są kończyny górne składające się z: kości
ramiennej, kości łokciowej i promieniowej oraz kości ręki, do których należą: kości nadgarstka
(złożone z 8 kości różnokształtnych ułożonych w II rzędach), śródręcza (5 kości) i policzki.
Z miednicą połączone są kończyny dolne zbudowane z kości udowej, piszczelowej,
strzałkowej, kości stopy: skokową, piętową, kości stępu, kości śródstopia (5 kości) i paliczków.
Między kością udową a kośćmi podudzia znajduje się staw kolanowy, osłonięty od przodu
przez rzepkÄ™.
Kości tworzące daną część szkieletu połączone są ze sobą stawami. Powierzchnie kości
w obrębie stawu pokrywa idealnie gładka chrząstka stawowa, która minimalizuje tarcie
powierzchni kości w trakcie ruchu, co przeciwdziała ich ścieraniu się i zużyciu. Destabilizacji
stawu zapobiegają wiązadła połączone w stały sposób z tworzącymi go kośćmi. Dodatkowym
zabezpieczeniem i jednocześnie dodatkową ochroną stawu jest otaczająca go torebka stawowa.
W stawie kolanowym znajdują się dwie łękotki, które chronią go przed nadmiernym zużyciem.
Zakres ruchu zależy od typu stawu. W narządzie ruchu człowieka wyróżniamy stawy
jednoosiowe (np. międzypaliczkowe w palcach rąk i stóp), dwuosiowe (np. staw nadgarstka)
i wieloosiowe (np. staw barkowy lub biodrowy). Odpowiedni kształt główki i panewki
stawowej umożliwia wykonywanie ruchów w jednej, dwu lub wielu płaszczyznach.
Układ czynny
Mięśnie stanowią prawie połowę wagi naszego ciała. Do kości przytwierdzonych jest
przeszło 500 mięśni. Są one zbudowane z włókien poprzecznie prążkowanych. Większość
mięśni jest przyczepiona do kości za pomocą ścięgien, które mają kształt wstążki lub powrózka
i utworzone są z mocnej włóknistej i zbitej tkanki łącznej. Niektóre mięśnie (np. twarzy) łączą
się bezpośrednio ze skórą lub błonami śluzowymi (rysunki 19, 20).
Mięśnie mają zdolność kurczenia się, dzięki czemu możemy się poruszać. Skurcz włókien
mięśniowych, powodujący skrócenie się mięśni, pociąga za jego przyczep do kości i prowadzi
do zmiany położenia kości względem siebie, co powoduje ruch kości w danym kierunku.
Impuls powodujący skurcz mięśnia podlega kontroli naszej świadomości i wysyłany jest z
centralnego układu nerwowego poprzez rdzeń kręgowy i wychodzące z niego korzenie
nerwowe, z których powstają nerwy obwodowe.
Zadaniem mięśni jest utrzymanie ciała w odpowiedniej pozycji i nadanie mu ruchu. W każdym
ruchu, kontrolowanym przez świadomość, konieczne jest współdziałanie i przeciwdziałanie
odpowiednich mięśni, co zapewnia płynność ruchu i utrzymanie postawy odpowiedniej do
wykonywanej pracy. Mięśnie są przystosowane do wykonywania krótkotrwałej pracy.
Przedłużający się skurcz mięśnia, czyli długotrwała praca statyczna, prowadzi do zmęczenia
i osłabienia mięśni, gdyż uniemożliwia utrzymanie prawidłowego przepływu krwi
i wstrzymuje odnowę zasobów energetycznych komórek mięśniowych. O prawidłowej pracy
mięśni decyduje nie tylko ich ukrwienie, ale i unerwienie. Brak unerwienia prowadzi do zaniku
mięśni. y
le wpływa też na mięśnie  brak pracy , np. wskutek przebytych urazów
z uszkodzeniem kości lub stawu. Niektóre mięśnie (z grupy prostowników) ulegają wtedy
zanikowi, a mięśnie przeciwstawne (zginacze)  przykurczom.
Fizjologia narzÄ…du ruchu
Kości, stawy i mięśnie tworzą ściśle związaną ze sobą całość biologiczną i mechaniczną.
Ich rozwój i funkcjonowanie są od siebie uzależnione. Do prawidłowego rozwoju mięśni
konieczny jest dobry rozwój i stan kości oraz prawidłowa budowa i działanie stawów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
W wieku dziecięcym odbywa się wzrost kości na długość. Decyduje o nim prawidłowy
stan i funkcjonowanie chrząstki nasadowej. Warunkiem właściwego wzrostu kości jest dobre
krążenie krwi w okolicy chrząstek nasadowych, prawidłowe unerwienie i czynność kończyny.
Ważną rolę odgrywają też czynniki ogólnoustrojowe, wśród których kluczowe znaczenie ma
odpowiednia zawartość białka, soli mineralnych i witamin w diecie. Zarówno w okresie
wzrastania, jak i w póz
niejszym wieku, istotne dla kości jest światło słoneczne, biorące udział
w tworzeniu w organizmie witaminy D. Po zakończeniu okresu wzrastania, kiedy chrząstki
nasadowe zarosną kość nadal żyje, zmienia się i aż do końca życia trwa proces odnowy, czyli
zastępowanie zużytej, słabszej tkanki kostnej nową kością, bardziej odporną na obciążenia
mechaniczne.
Rys. 19. Układ mięśniowy  przód [2, dodatek]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
Rys. 20. Układ mięśniowy  tył [2, dodatek]
Układ nerwowy
Każdy złożony żywy organizm posiada wyspecjalizowane układy, dzięki którym
fizjologiczne funkcje poszczególnych jego narządów są ściśle ze sobą zintegrowane. Spośród
nich najważniejszy jest układ nerwowy, a zwłaszcza jego ośrodkowa część ( centrum  rdzeń
kręgowy i mózg), ponieważ ściśle nadzoruje każdą czynność wykonywaną przez dany narząd
lub układ narządów. Za pośrednictwem zmysłów układ nerwowy zapewnia nam możliwość
komunikowania się ze światem zewnętrznym. Odbiera z zewnątrz różnorodne bodz
ce
i przewodzi je do własnych ośrodków, gdzie są odczytywane i selekcjonowane, a następnie
przetwarzane w zrozumiałe dla niego pojęcia. Po przeanalizowaniu tych informacji wydaje
polecenia zwrotne. Podstawowym elementem układu nerwowego jest neuron  komórka
nerwowa, której głównym zadaniem jest przyjmowanie, przetwarzanie i przesyłanie informacji
w postaci bodz
ców elektrycznych lub chemicznych.
Układ nerwowy człowieka dzieli się na dwie zasadnicze części: ośrodkowy układ
nerwowy (centralny) oraz obwodowy układ nerwowy, czyli system nerwów i zakończeń
nerwowych wraz z narządami zmysłów.
Oba te układy są ze sobą ściśle związane, chociaż pełnią różne funkcje. Obwodowy układ
nerwowy przewodzi bodz
ce (informacje) od tkanek i narządów (w tym narządów zmysłów) do
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
 centrum lub od  centrum do narządów i tkanek, zaś ośrodkowy układ nerwowy te
informacje gromadzi i przetwarza.
W układzie nerwowym wyróżnia się też tzw. autonomiczny układ nerwowy, za pomocą,
którego  centrum bezpośrednio zawiaduje czynnościami narządów wewnętrznych. Jest on
bezpośrednio powiązany z układem dokrewnym. Układ autonomiczny ma swoją część
centralnÄ… i obwodowÄ….
Ośrodkowy układ nerwowy
Ośrodkowy układ nerwowy gromadzi i analizuje informacje odebrane przez obwodowy
układ nerwowy. Składa się z mózgowia i rdzenia kręgowego.
Mózgowie
Mózg to najważniejsza część układu nerwowego umiejscowiona w mózgoczaszce. Mózg
poddaje rejestracji i analizie bodz
ce dopływające z układu obwodowego i zapewnia
prawidłową reakcję organizmu na te bodz
ce. Mózg ochraniany jest przez trzy opony mózgowe:
naczyniówkę, pajęczynówkę i twardówkę. Pomiędzy oponami mózgowymi występuje płyn
mózgowo rdzeniowy, który ochładza mózg (pracujący mózg bardzo szybko się przegrzewa),
amortyzuje wstrząsy i chroni go przed urazami mechanicznymi oraz reguluje ciśnienie
wewnątrzczaszkowe. Pod względem anatomicznym i ewolucyjnym mózg składa się z pięciu
części: kresomózgowia, międzymózgowia, śródmózgowia, rdzenia przedłużonego móżdżka.
Kresomózgowie zbudowane jest z dwóch półkul mózgowych, które odbierają bodz
ce na
krzyż, tzn. lewa półkula odpowiada za część prawą organizmu, a prawa część za lewą.
W każdej z półkul znajdują się cztery płaty mózgowe, stanowiące ośrodki kojarzeniowe,
ruchowe, wzroku, słuchu i mowy. Wyróżniamy następujące płaty mózgowe:
- płat czołowy  zawierający ośrodki ruchowe,
- płat ciemieniowy  zawierający ośrodki czucia,
- płat potyliczny  zawierający ośrodki wzrokowe,
- płat skroniowy  zawierający ośrodki słuchu i rozumienia wrażeń słuchowych.
W płacie czołowym i ciemieniowym znajdują się główne ośrodki kojarzenia, rozumienia
i pamięci, a także ośrodki wpływające na zachowanie się organizmu.
Międzymózgowie jest jedną z mniejszych części mózgu, gdzie zlokalizowana jest
ośrodkowa regulacja metabolizmu. W międzymózgowiu znajduje się przysadka mózgowa,
która jest najważniejszym gruczołem dokrewnym oraz szyszynka i układ limbiczny,
odpowiedzialny za popęd płciowy oraz emocje, kierujący naszym strachem, głodem
i pragnieniem.
Śródmózgowie kontroluje napięcie mięśniowe i postawę ciała. Przechodzi ono w most,
którego znaczną część zajmuje tzw. twór siatkowaty odgrywający znaczną rolę w odruchach
wzrokowych (np. zwężanie i rozszerzanie z
renic) i słuchowych oraz odpowiadający za
regulacjÄ™ czuwania i snu.
Móżdżek (tyłomózgowie) podobnie jak mózg dzieli się na dwie półkule i posiada istotę
szarą oraz istotę białą. Jest ośrodkiem kierującym ruchami całego ciała, także ruchami gałek
ocznych. Reguluje napięcie mięśniowe i odpowiada za utrzymanie równowagi ciała.
Rdzeń przedłużony (zamózgowie) to najbardziej wychylona ku tyłowi część mózgu.
Biegną tędy szlaki nerwowe łączące rdzeń kręgowy z mózgowiem, a także szlaki łączące ze
sobą wszystkie części mózgu. W rdzeniu przedłużonym znajdują się ośrodki oddechowy,
naczyniowy i przemiany materii  regulujÄ…ce i kontrolujÄ…ce m.in. pracÄ™ klatki piersiowej,
przełykanie, pracę serca. Tutaj zlokalizowane są także ośrodki odpowiedzialne za podstawowe
czynności wegetatywne, jak m.in. ziewanie, kichanie, mruganie oczami czy odruchy obronne.
Uszkodzenie rdzenia przedłużonego powoduje śmierć organizmu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Rdzeń kręgowy znajduje się poza czaszką w kanale kręgowym kręgosłupa. Zaczyna się na
wysokości otworu owalnego czaszki, na jej podstawie, kończy stożkiem rdzeniowym na
wysokości drugiego kręgu lędz
wiowego. Rdzeń ma swoją część prawą i lewą i otoczony jest
trzema oponami tworzącymi przestrzeń wypełnioną płynem rdzeniowo-mózgowym. Ma
budowę segmentową, w której wyróżnia się 31 par odcinków, tzw. neuromerów: 8 szyjnych
(C1 C8), 12 piersiowych (Th1 Th12), 5 lędz
wiowych (L1 L5), 5 krzyżowych (S1 S5),
1 guziczny (C0).
Od rdzenia kręgowego odchodzi 31 par nerwów rdzeniowych (połączonych
z neuromerami): szyjnych, piersiowych, lędz
wiowych, krzyżowych i guzicznego.
Rdzeń kręgowy składa się ze skupisk komórek nerwowych, tzw. istoty szarej, zajmującej
centralną część rdzenia oraz z utworzonej z włókien nerwowych, tzw. istoty białej, która
stanowi zewnętrzną warstwę rdzenia.
Istota szara zajmuje centralną część rdzenia. W przekroju poprzecznym rdzenia można
zobaczyć, że istota szara ułożona jest w kształcie dużej litery H, tworząc rogi tylne
(grzbietowe) i przednie (brzuszne). Do rogów tylnych dochodzą korzenie grzbietowe
pośredniczące w przekazywaniu bodz
ców czuciowych. W rogach przednich natomiast
zgrupowane są neurony czuciowe, których wypustki unerwiają komórki mięśniowe.
Obwodowy układ nerwowy
Obwodowy układ nerwowy jest systemem nerwów, za pomocą których ośrodkowy układ
nerwowy kieruje ustrojem, jego podstawowymi funkcjami. Do obwodowego układu
nerwowego należą: nerwy rdzeniowe (31 par) wraz z ich korzeniami i gałęziami, sploty
nerwów rdzeniowych, nerwy obwodowe, nerwy czaszkowe (12 par) oraz zwoje związane
z tymi nerwami (rysunek 21).
Każdy z nerwów czaszkowych pełni inną rolę. Nerw węchowy przewodzi wrażenia
węchowe, wzrokowy zbiera informacje powstałe w siatkówce i przewodzi je do kory
wzrokowej (potylicznej). Nerw trójdzielny jest nerwem czuciowym, unerwiającym również
gruczoły łzowe i niektóre ślinianki, więc mającym charakter wegetatywny. Nerw okoruchowy,
bloczkowy i odwodzący sterują mięśniami gałki ocznej. Nerw twarzowy jest głównie nerwem
ruchowym. Nerw językowo-gardłowy posiada włókna wydzielnicze (do ślinianek), czuciowe,
smakowe oraz ruchowe (trzewne). Nerw błędny jest głównym nerwem układu wegetatywnego
przywspółczulnego. Nerw dodatkowy jest nerwem ruchowym. Nerw podjęzykowy ma
charakter ruchowy i wydzielniczy, związany ze ślinianką podżuchwową
Nerwy obwodowe rdzeniowe tworzÄ… cztery sploty:
- splot szyjny  ważnym nerwem tego splotu jest nerw przeponowy  obsługujący przeponę,
- splot ramienny  zaopatrujący mięśnie obręczy barkowej i kończyn górnych,
- splot lędz
wiowy  składający się z nerwów obręczy biodrowej i kończyn dolnych,
- splot krzyżowy  utworzony przez nerwy miednicy i kończyny dolnej. W jego skład
wchodzi największy nerw ludzkiego ciała  nerw kulszowy.
Pomiędzy splotem ramiennym i lędz
wiowym są, nietworzące splotów, nerwy międzyżebrowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Rys. 21. Obwodowy układ nerwowy: 1  mózg, 2  móżdżek, 3  splot szyjny, 4  splot ramienny, 5  nerwy
międzyżebrowe, 6  splot lędz
wiowy, 7  splot krzyżowy, 8  nerw udowy, 9  nerw udowo-
goleniowy, 10  nerw piszczelowy, 11  nerw strzałkowy, 12  nerw kulszowy, 13  nerw łokciowy,
14  nerw pośrodkowy wspólny, 15  nerw promieniowy, 16  nerw pachowy [1, s. 73]
Układ nerwowy autonomiczny (wegetatywny)
Autonomiczny układ nerwowy jest zbudowany z neuronów ruchowych i czuciowych
(rysunek 22). Kontroluje czynności narządów wewnętrznych: unerwia mięśnie gładkie
przewodu pokarmowego, płuca, nerki, serce i naczynia krwionośne, narządy rozrodcze oraz
liczne gruczoły i skórę. Działanie neuronów autonomicznego układu nerwowego znajduje się
poza kontrolą wyższych ośrodków mózgowych (nie podlega woli, bazuje na odruchach) lub
jest od nich zależne w sposób ograniczony.
Układ ten dzielimy na dwie przeciwstawne części:
- sympatyczny (współczulny)  jego funkcją jest podnoszenie ogólnej aktywności
organizmu. Odgrywa on istotną rolę w sytuacjach stresowych, wywołujących napięcie
emocjonalne i wymagających pełnej mobilizacji organizmu. Powoduje m.in. rozszerzanie
z
renic, przyspiesza pracę serca, podnosi ciśnienie, zwiększa aktywność gruczołów
potowych,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
- układ parasympatyczny (przywspółczulny)  działa antagonistycznie do układu
sympatycznego. Aktywność układu przywspółczulnego przeważa podczas snu. Dzięki
temu układowi organizm wprowadzany jest w stan spoczynku i odprężenia. Hamuje on
reakcje stresowe, czyli zwalnia pracę serca, rozszerza naczynia krwionośne, obniża
ciśnienie krwi i zmniejsza aktywność gruczołów potowych.
Rys. 22. Układ nerwowy autonomiczny: 1  zwój rzęskowy, 2  oko i gruczoł łzowy, 3  zwój skrzydłowo-
podniebienny, 4  zwój podżuchwowy, 5  zwój uszny, 6  nerwy i gałęzie sercowe tworzące splot
sercowy, 7  splot płucny, 8  nerwy trzewne większy i mniejszy, 9  splot trzewny, 10  splot
wątrobowy, 11  splot nerkowy, 12  splot krezkowy górny, 13  splot krezkowy górny, 14  splot
podbrzuszny górny, 15  splot miedniczy, 16  pień współczulny, 17  rdzeń kręgowy, 18  rdzeń
przedłużony, 19  mózg [1, s.75]
Narządy zmysłów
Zmysły to systemy postrzegania, za pomocą których organizm odbiera z otoczenia
informacje w postaci rozmaitych bodz
ców: mechanicznych, świetlnych, akustycznych albo
chemicznych. Człowiek dysponuje pięcioma zmysłami, które informują go o tym, co się dzieje
wokół niego (wzrok, słuch, dotyk, węch i smak). Wszystkie są kontrolowane przez korę
mózgową. Do odbioru bodz
ców przystosowane są specjalne narządy, wyposażone
w wyspecjalizowane komórki, zwane receptorami albo sensorami, które przekazują impulsy do
mózgu i rdzenia kręgowego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
Zmysł wzroku
Zdolność układu nerwowego do odbierania bodz
ców świetlnych i przetwarzania ich
w mózgu na wrażenia wzrokowe jest określana jako zmysł wzroku (rysunek 23). Zadaniem oka
jest odbieranie fal świetlnych, a następnie przekształcanie ich w impulsy elektryczne, które są
scalone i analizowane w ośrodku wzrokowym kresomózgowia, w wyniku czego powstaje
trójwymiarowy obraz.
Gałka oczna położona jest w przedniej części oczodołu i porusza się dzięki ruchom mięśni
ocznych, zbudowana jest z trzech warstw: błony zewnętrznej  włóknistej, błony środkowej 
naczyniowej, błony wewnętrznej  nerwowej.
Warstwa zewnętrzna dzieli się na:
- rogówkę  będącą fragmentem większego układu optycznego, pełni też funkcję ochronną
względem tęczówki,
- twardówkę  nieprzezroczystą błonę, otaczającą od zewnątrz gałkę oczną w tylnej jej
części, nadającą jej tym samym kształt.
Warstwa pośrednia, błona naczyniowa składa się z:
- naczyniówki  odżywiającej gałkę oczną i dostarczają jej wystarczającej ilości tlenu,
- ciała rzęskowego  wytwarzającego ciecz wodnistą, która utrzymuje odpowiednie
ciśnienie w gałce ocznej i odżywia rogówkę, soczewkę i ciało szkliste,
- tęczówka  która dzięki zawartości włókien mięśniowych może regulować średnicę
z
renicy i tym samym zwiększać lub zmniejszać ilość światła docierającego do siatkówki.
Warstwa wewnętrzna  światłoczuła siatkówka zbudowana z pręcików i czopków oraz
z elementów właściwej tkanki nerwowej i glejowej.
- czopki  odróżniają barwy przy dobrym oświetleniu, największa ich ilość znajduje się
w centrum siatkówki, gdzie tworzą tzw. plamkę żółtą,
- pręciki  odbierają natężenie światła (w skali szarości), dlatego też odpowiadają za
widzenie o zmroku.
W skład oka wchodzą także elementy niebędące częścią trzech błon gałki ocznej: ciecz
wodnista, soczewka i nerw wzrokowy.
Rys. 23. Gałka oczna: 1  twardówka, 2  tętnica rzęskowa tylna, 3  nerw wzrokowy, 4  tętnica rzęskowa
przednia, 5  siatkówka, 6  żyła wirowata, 7  m. prosty dolny, 8  ciało szkliste, 9  ciałko rzęskowe,
10  tkanka łączna gałki, 11  tęczówka, 12  soczewka, 13  rogówka, 14  naczyniówka [2, s. 145]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
Zmysł słuchu i równowagi
Człowiek posiada zdolność rejestrowania i przetwarzania bodz
ców akustycznych, czyli fal
dz
więkowych. Narząd słuchu i równowagi stanowi ucho, umieszczone na granicy mózgo-
i twarzoczaszki. Ucho dzieli się na trzy części: ucho zewnętrzne, środkowe i wewnętrzne
(rysunek 24). Ucho zewnętrzne wychwytuje fale dz
więkowe, wzmacnia je i kieruje na błonę
bębenkową, która znajduje się na końcu przewodu słuchowego i oddziela ucho zewnętrzne od
środkowego. Ucho środkowe wzmacnia fale dz
więkowe i doprowadza je do ucha
wewnętrznego poprzez okienko owalne, błonę stykającą się ze strzemiączkiem. Ucho
wewnętrzne odpowiedzialne jest za słuch i równowagę. Najważniejszą częścią ucha
wewnętrznego jest ślimak  kanał kostny przypominający kształtem muszlę ślimaka, zwinięty
spiralnie i wypełniony płynem. Wewnątrz ślimaka znajduje się właściwy narząd słuchu (narząd
Cortiego), który zamienia pobudzenia znajdujących się w nim rzęsek w impulsy nerwowe.
Zniszczenie narządu Cortiego powoduje całkowitą głuchotę.
Rys. 24. Budowa narządu słuchu: 1  kosteczki słuchowe: młoteczek, kowadełko, strzemiączko w jamie
bębenkowej, 2  kanały półkoliste, 3  przedsionek, 4  nerw przedsionkowo-ślimakowy, 5  ślimak,
6  tętnica szyjna wewnętrzna, 7  trąbka słuchowa, 8  jama bębenkowa, 9  błona bębenkowa, 10 
kość skroniowa, piramida, 11  przewód słuchowy zewnętrzny, 12  małżowina uszna [1, s. 79]
Zmysł smaku
Człowiek rozróżnia 4 zasadnicze rodzaje smaków: gorzki, słony, kwaśny i słodki. Zmysł
smaku to zdolność rozróżniania substancji za pomocą zakończeń nerwowych znajdujących się
w kubkach smakowych brodawek języka (rysunek 25). Receptory słodyczy są najliczniejsze na
czubku języka, słonego smaku zaraz za nimi, po obu stronach języka, a gorzkiego i kwaśnego
jeszcze dalej za nimi, z tyłu.
Smak współdziała ze zmysłem węchu. Dogłębne różnicowanie smaków następuje dopiero
pod wpływem zmysłu węchu. Podczas jedzenia nos jest tak samo ważny jak wargi, smak
jedzenia zależy, bowiem od jego zapachu. Na przykład, kiedy człowiek odczuwa zimno, często
ma też trudności z wyczuwaniem smaku. Nos jest blokowany i związki zapachowe z naszych
ust nie mogą dotrzeć do komórek czuciowych węchu znajdujących się z tyłu komory nosowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
Rys. 25. Język: 1  nagłośnia, 2  dołek nagłośniowy, 3  mięsień podniebienno-gardłowy, 4  otwór ślepy,
5  brodawki okolne, 6  brodawki nitkowate, 7  bruzda pośrodkowa języka, 8  koniec języka,
9  brodawki grzybowate, 10  brodawki liściaste, 11  bruzda graniczna, 12  migdałek podniebienny,
13  fałd języko nagłośniowy [2, s. 153]
Zmysł węchu
Zmysł węchu (powonienia) to część błony śluzowej jamy nosowej w górnej części tej
jamy, zwana błoną węchową (rysunek 26). W niej znajdują się komórki dwubiegunowe,
posiadające dwie wypustki. Jedna, zaopatrzona we włoski węchowe jest połączona z błoną
śluzową, a druga jako neuryt (akson) przechodzi do mózgu. Pęczki aksonów tworzą tzw. nitki
węchowe biegnące do ośrodków węchowych w mózgu. W okolicy węchowej jamy nosowej
znajduje się do kilkudziesięciu tysięcy receptorów, które rozróżniają najrozmaitsze zapachy.
Dzięki nim, chociaż człowiek nie ma tak dobrego węchu jak zwierzęta, jest w stanie odróżnić
około 10000 różnych substancji chemicznych na podstawie ich zapachu. Receptory węchowe
wykazują bardzo szybką adaptację, tak że nawet najbardziej intensywny, czasem bardzo
niemiły zapach szybko przestaje przeszkadzać, a po kilku minutach staje się wręcz
niewyczuwalny.
Rys. 26. Jama nosowa: 1  zatoka czołowa, 2  opuszka węchowa, 3  zatoka klinowa, 4  górna małżowina
nosowa, 5  środkowa małżowina nosowa, 6  dolna małżowina nosowa, 7  podniebienie twarde,
8  podniebienie miękkie [2, s. 83]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
Zmysł dotyku
Na całej powierzchni ciała człowieka znajdują się liczne zakończenia nerwowe  wolne
i wchodzące w skład receptorów posiadających własną, odrębną strukturę, które rejestrują
cztery rodzaje bodz
ców: lekki dotyk, stały ucisk, zimno  ciepło oraz bodz
ce bólowe.
Rozmieszczenie receptorów czuciowych w skórze jest bardzo różne. Dlatego różne okolice
skóry wykazują inną wrażliwość na ucisk. Najbardziej są wrażliwe opuszki palców, czubek
nosa oraz wargi, tam gdzie receptory rozmieszczone są najgęściej. Najmniej wrażliwe są
ramiona, uda i grzbiet.
Na ucisk, dotyk i wibrację skóry reagują mechanoreceptory. Współdziałają one
w odbieraniu bodz
ców z innymi receptorami czuciowymi, co daje złożone wrażenia np.
odczuwanie wilgotności powstaje poprzez pobudzenie receptorów dotyku i zimna
(termoreceptory).
W skórze i innych tkankach są rozmieszczone także receptory rejestrujące ból 
nieprzyjemne wrażenie zmysłowe, powstałe na skutek uszkodzenia tkanek. Receptory bólowe
mogą mieć też cechy mechanoreceptorów, reagujących na mechaniczne odkształcenia
powierzchni, bÄ…dz
stanowić połączenie mechano- i termoreceptorów. Narastająca siła bodz
ca
powoduje, że poczucie dotyku lub ucisku, albo temperatury (ciepła lub zimna) przeistacza się
w wyraz
ny ból.
Anatomia skóry człowieka
Skóra jest największym narządem naszego ciała. U dorosłego człowieka jej powierzchnia
wynosi okoÅ‚o 2 m², waży 3 kg i ma Å›rednio 3 mm gruboÅ›ci. Jej skomplikowana budowa
i niezwykłe właściwości chronią nas przed szkodliwym wpływem środowiska zewnętrznego.
Skóra jest odżywiana wewnętrznie przez rozległą sieć małych naczyń krwionośnych, które
dostarczają tlen, substancje odżywcze, hormony regulujące jej wzrost i metabolizm.
Zbudowana jest z trzech warstw: naskórka, skóry właściwej i tkanki podskórnej (rysunek 27).
W okolicy otworów naturalnych (usta, nozdrza, odbyt, pochwa, itp.) przechodzi w błony
śluzowe. U człowieka skóra jest najcieńsza na powiekach, natomiast najgrubsza na piętach.
Naskórek pełni funkcję ochronną (m.in. przed wnikaniem drobnoustrojów) oraz posiada
zdolność tworzenia nowych komórek. Składa się głównie z komórek nabłonkowych
(keratynocytów) ułożonych w zachodzące na siebie warstwy, co daje skórze możliwość zmiany
kształtu podczas wykonywania ruchu. Wierzchnie komórki naskórka ulegają ciągłej odnowie 
stare komórki, które po zrogowaceniu, obumierają i ulegają złuszczeniu, zostają zastąpione
przez nowe. W naskórku znajdują się także komórki barwnikotwórcze (melanocyty),
decydujące o zabarwieniu skóry i chroniące organizm przed działaniem słońca oraz komórki
Langerhansa odpowiedzialne za obronę immunologiczną (odporność) i komórki Merkela 
komórki układu nerwowego.
Skóra właściwa jako warstwa odżywcza i wspierająca znajduje się pod naskórkiem.
Utworzona jest z tkanki łącznej, w której znajdują się włókna kolagenowe i sprężyste oraz
elementy komórkowe: fibroblasty (produkujące m.in. kolagen i elastynę), mastocyty i komórki
krwi. W obrębie tej struktury znajdują się też gruczoły potowe i łojowe. Włókna kolagenowe,
cechuje rozciągliwość i oporność na urazy mechaniczne. Za sprężystość i rozciągliwość skóry
odpowiadają włókna sprężyste, które tworzą siatkę oplatającą włókna kolagenowe.
Od kondycji tych włókien zależy wygląd zewnętrzny skóry  z wiekiem, a także pod wpływem
czynników środowiskowych stają się one kruche. Skóra traci jędrność i młodzieńczy wygląd.
Tkanka podskórna to najgłębsza warstwa skóry; zbudowana jest głównie z komórek
tłuszczowych różnej wielkości zgrupowanych w tzw. zraziki tłuszczu. Znajdują się w niej także
naczynia krwionośne i chłonne oraz włókna nerwowe. Spełnia funkcje podporowe i chroni
przed urazami mechanicznymi. Jest równocześnie magazynem energetycznym organizmu
i izoluje przed nagłymi zmianami temperatury. Tkanka podskórna ma różną grubość
w poszczególnych okolicach ciała, a w niektórych nie występuje w ogóle np. na powiekach.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
Rys. 27. Skóra: 1  grzebień skóry, 2  gruczoł łojowy, 3  tętnica, 4  żyła,
5  gruczoł potowy, 6  zakończenie nerwowe [2, s. 156]
Najważniejszymi funkcjami skóry jest regulacja temperatury organizmu oraz ochrona
przed szkodliwym wpływem środowiska zewnętrznego. Reguluje temperaturę organizmu 
dzięki zawartym w niej naczyniom włosowatym oraz gruczołom potowym utrzymuje
temperaturę ciała zdrowego człowieka (niezależnie od temperatury otoczenia) na poziomie
36,6°C.
W zależności od temperatury, receptory ciepła i zimna wywołują rozszerzanie lub
kurczenie się naczyń włosowatych. Pod wpływem niskich temperatur naczynia włosowate
kurczą się, utrudniając krążenie, co zapobiega ochładzaniu organizmu. Przy wysokich
temperaturach naczynia włosowate rozszerzają się, napływa więcej krwi i szybciej następuje
wychłodzenie organizmu. W wysokich temperaturach wzrasta także czynność gruczołów
potowych wydzielających słonawy pot, który parując schładza organizm. Gruczoły potowe
mogą wydzielić nawet 10 litrów potu, aby uchronić w ten sposób organizm przed
przegrzaniem. Powłoka skórna stanowi swoisty ochronny płaszcz, który zabezpiecza organizm
przed utratą płynów oraz przed wnikaniem drobnoustrojów do wnętrza organizmu. Ochronę
przed drobnoustrojami zapewnia pokrywająca naskórek kwaśna powłoka hydro-lipidowa.
Kolejną zaporą jest warstwa zrogowaciałych komórek, które przepuszczają jedynie cząsteczki
o odpowiednim ładunku elektrycznym. Przed wnikaniem mikroorganizmów chroni również
nieustanne złuszczanie się martwych komórek nabłonkowych.
Poza tym skóra chroni nas także przed czynnikami mechanicznymi, termicznymi, chemicznymi
i promieniowaniem świetlnym. Zapewnia niezmienne warunki dla środowiska wewnętrznego
organizmu (homeostazÄ™).
Układ narządów wydzielania wewnętrznego
Układ wewnątrzwydzielniczy (zwany także układem hormonalnym, ponieważ funkcjonuje
za pośrednictwem hormonów) jest, obok układu nerwowego, jednym z głównych układów
kontrolujących funkcje organizmu. Powiązany jest głównie z przemianą pewnych substancji
w organizmie, a także kontroluje działanie komórek.
Gruczoły powstają najczęściej z nabłonka, który ma zdolności wydzielnicze.
W organizmie człowieka jest ich bardzo dużo, najwięcej znajduje się w układzie trawiennym.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
Wydzielina gruczołów zazwyczaj wydostaje się poprzez przewody, dlatego nazywamy je
gruczołami wydzielania wewnętrznego. Istnieją też gruczoły, które nie mają przewodów, a ich
wydzielina przechodzi bezpośrednio do krwi dzięki bogatej sieci naczyń, w które gruczoły
bezprzewodowe są  wyposażone (stąd ich inna nazwa  gruczoły dokrewne). Pełnią one
bardzo ważne funkcje w organizmie, ponieważ wydzielają hormony, wpływające na tempo
reakcji biochemicznych, od których zależy życie organizmu. Na skutek zaburzeń działania
gruczołów dokrewnych dochodzi do wielu schorzeń, które mogą nawet zagrażać życiu
chorego. Do gruczołów dokrewnych należą: przysadka, gruczoł tarczowy (tarczyca), gruczoły
przytarczyczne, aparat wysepkowy trzustki, gruczoły nadnerczowe (nadnercza), gruczoły
płciowe (jądra i jajniki), grasica, szyszynka.
Przysadka mózgowa pełni nadrzędną rolę wśród gruczołów dokrewnych, wpływających
na ich wydzielanie. Położona jest w jamie czaszki, na powierzchni dolnej mózgu, na
wysokości jamy nosowej. Wpływa na zasadnicze czynności organizmu, jak wzrastanie, rozwój
osobniczy, itd. Zaburzenia funkcjonowania przysadki uniemożliwiają wytwarzanie hormonów
lub powodują, że wytwarzane są one w nadmiernej ilości. Zarówno brak, jak i nadmiar
hormonów przysadki wywołuje wiele anomalii, które dotyczą różnych narządów i układów
organizmu: funkcjonowania tarczycy, nadnerczy, jajników i jąder oraz zaburzeń wzrostu.
Szyszynka leży w jamie czaszki pod płatem spoidła wielkiego mózgu. Zalicza się do
gruczołów dokrewnych, chociaż o jej czynnościach brak pewnych informacji. Przypuszczalnie
hamuje dojrzewanie, broniąc organizm dziecięcy przed niewłaściwym rozwojem czynności
narządów płciowych.
Grasica jest gruczołem wieku dziecięcego, na ogół czynnym do okresu pokwitania, który
następnie zanika. Brak dostatecznych informacji odnośnie funkcji grasicy. Prawdopodobnie
pobudza ona wzrastanie i chroni organizm przed zakażeniem i zatruciem. Brak grasicy
u noworodka wywołuje brak odporności na różnego rodzaju czynniki zewnętrzne, które mogą
powodować infekcje i zwiększać podatność na choroby zakaz
ne.
Gruczoł tarczowy (tarczyca) znajduje się na szyi i jest największym gruczołem
dokrewnym, wykazującym znaczne wahania wymiarów i ciężaru. Hormony tarczycy są
odpowiedzialne głównie za regulację przemiany materii, rozwój i wzrost oraz za działanie
układu nerwowego. Do najczęstszych zaburzeń w funkcjonowaniu tarczycy należy: zapalenie
tarczycy, nadczynność i niedoczynność tarczycy. Nadczynność polega na nadmiernym
wydzielaniu hormonów tarczycy i przejawia się występowaniem stanów nerwowości,
drżeniem, uczuciem ciągłego głodu, utratą masy ciała, brakiem tolerancji na wyższą
temperaturę otoczenia, przyspieszoną akcją serca i biegunkami. Niedoczynność tarczycy
polega natomiast na niewłaściwym wydzielaniu hormonów tarczycy, a jej objawy to: apatia,
bierność, suchość skóry, zaparcia, spowolnienie przemiany materii.
Gruczoły przytarczyczne górne i dolne w liczbie dwóch par leżą na tylnej powierzchni
tarczycy i mają wpływ na gospodarką wapniową organizmu.
Aparat wysepkowy trzustki składa się z wysp trzustkowych Langerhansa, których ilość
i wielkość są zmienne. Komórki nabłonkowe porozrzucanie w obrębie tkanki trzustkowej są
trojakiego rodzaju: alfa, beta i gamma. Wysepki trzustkowe wydzielajÄ… insulinÄ™ i hormony
regulujące gospodarkę węglowodanową.
Nadnercze to gruczoł parzysty, znajdujący się w jamie brzusznej, na górnych biegunach
nerek. Składa się z kory i rdzenia. Wydziela około 30 hormonów regulujących ważne
czynności życiowe, m.in. wytwarza adrenalinę, hormon wpływający na układ krążenia.
Gruczoły płciowe  jądro i jajnik  poza wytwarzaniem komórek płciowych, są ważnymi
gruczołami dokrewnymi, odpowiadającymi za dojrzewanie płciowe organizmów oraz
występowanie drugorzędnych cech płciowych (np. zarostu na twarzy u mężczyzn czy budowy
miednicy u kobiet). Jajniki wydzielają również hormony regulujące przebieg ciąży.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
Tabela 1 przedstawia najważniejsze hormony wraz z lokalizacją gruczołów je wytwarzających
i działaniem.
Tabela 1. Najważniejsze hormony wraz z lokalizacją gruczołów je wytwarzających i działaniem [opracowanie
własne]
Lokalizacja Hormon Ogólne działanie
somatotropina hormon wzrostu
wazopresyna zapobiega nadmiernemu wydalaniu wody
hormon wywołuje jajeczkowanie, działa stabilizująco w czasie ciąży, kontroluje poziom
luteinizujÄ…cy estrogenu i progesteronu
przysadka
prolaktyna ma działanie podtrzymujące w czasie ciąży, pobudza wzrost gruczołów mlecznych
folikulostymulina u kobiet pobudza rozwój pęcherzyków Graafa, u mężczyzn  plemników
pobudza skurcze macicy w czasie porodu, ponadto wyzwala pragnienie bliskości,
oksytocyna
czułości, miłości; u kobiet wzmaga popęd seksualny
przyspiesza sen, ale może również wywołać depresje zimowe, blokuje czynności
szyszynka melatonina
jajnikó
mózg serotonina decyduje o równowadze psychicznej i normalnym rytmie snu
mózg, różne
endorfiny wprawiają w dobry nastrój, dają poczucie szczęścia i uśmierzają ból
części ciała
tyroksyna, przyspieszają przemianę materii, umożliwiają optymalne zużytkowanie substancji
trójjodotyronina odżywczych
tarczyca
działa przeciwstawnie do parathormonu, zmniejsza stężenie wapnia we krwi,
kalcytonina
powodując jego wiązanie w kościach
zapewnia odpowiednie stężenie wapnia we krwi, mobilizuje jego rezerwy z kości
przytarczyce parathormon
i zębów
ułatwia wchłanianie pożywienia, pobudza wydzielanie kwasów żołądkowych
żołądek gastryna
i enzymów trawiennych
dwunastnica sekretyna zwiększa wydzielanie soku trzustkowego przyspieszając trawienie
regulują stężenie cukru we krwi; insulina obniża poziom glukozy we krwi, dba
insulina, o to, by wątrobie i tkance tłuszczowej znajdowały się wystarczające zapasy
trzustka
glukagon glikogenu; natomiast glukagon w razie potrzeby mobilizuje te rezerwy, podnosi
stężenie glukozy we krwi
reguluje bilans wodny i stężenia sodu i potasu; sód jest niezbędny w płynie
aldosteron
kora tkankowym i mięśniach, potas występuje wewnątrz komórek
nadnerczy
hamuje procesy zapalne w organizmie, działa antystresowo, dzięki czemu serce,
kortyzon
układ krążenia i psychika w sytuacjach kryzysowych nie ponoszą szkód
hormony stresu, w sytuacjach zagrożenia natychmiast stawiają organizm
rdzeń adrenalina,
w pogotowiu; serce, krwiobieg, nerwy i mózg pracują na najwyższych obrotach,
nadnerczy noradrenalina
w razie konieczności uruchamiane są ostatnie rezerwy energii
nerki erytropoetyna pobudza tworzenie czerwonych krwinek, głównie przy niskim stężeniu tlenu
ciałko żółte gestageny przygotowuje macicę do implantacji jajeczka, utrzymuje ciążę
ponad 30 hormonów, z których najważniejszy jest estradiol; estrogeny
umożliwiają rozwój komórki jajowej i zajście w ciążę, powodują rozwój cech
jajniki estrogeny płciowych żeńskich (sylwetka, skóra, owłosienie), chronią serce przed chorobą
niedokrwienną, a kości przed osteoporozą oraz wpływają stabilizująco na stan
psychiczny
wywołuje podniecenie seksualne, powoduje rozwój cech płciowych męskich;
jądra testosteron u kobiety ma też działanie stymulujące seksualnie; niewielkie jego ilości są
produkowane w nadnerczach
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
Układ moczowo-płciowy
Układ moczowo-płciowy człowieka składa się z dwóch części: układu moczowego
i układu płciowego.
Zadaniem układu moczowego jest wydalanie zbędnych substancji z organizmu, np.
mocznika, soli mineralnych. Układ moczowy składa się z nerek, wytwarzających mocz oraz
z dróg wyprowadzających mocz: kielichów i miedniczek nerkowych, moczowodów, pęcherza
i cewki moczowej.
Nerki są narządem parzystym leżącym na tylnej ścianie brzucha po obu stronach
kręgosłupa, za żołądkiem, pod wątrobą. Prawa nerka leży nieco niżej niż lewa, obie na
poziomie dwóch dolnych kręgów piersiowych i dwóch górnych lędz
wiowych. Do nerki
wnikają naczynia krwionośne i limfatyczne oraz nerwy (rysunek 28). Do górnej powierzchni
nerek przylegają nadnercza (gruczoły wydzielania wewnętrznego). Podstawową jednostką
strukturalną i funkcjonalną nerki jest nefron (składa się z: kłębuszka nerkowego i kanalika
nerkowego). Główną funkcją nerek jest wydalanie nadmiaru wody, soli mineralnych i innych
substancji zbędnych lub szkodliwych dla zdrowia, które powstają podczas procesów
metabolicznych bÄ…dz
sÄ… przyjmowane wraz z pokarmem (np. silnie toksyczne leki). Nerki sÄ…
odpowiedzialne za zachowanie stałego poziomu ciśnienia osmotycznego oraz składu
elektrolitowego płynów ustrojowych.
Drogi wyprowadzające mocz składają się z kielichów nerkowych, które łączą się tworząc
miedniczkę nerkową. Z miedniczek nerkowych mocz spływa do parzystych moczowodów,
a następnie do pęcherza moczowego, umiejscowionego w miednicy małej.
Pęcherz moczowy jest dobrze umięśnionym, rozciągliwym i sprężystym zbiornikiem.
Po wypełnieniu go moczem dochodzi do wzrostu ciśnienia w jego wnętrzu, drażnienia
zakończeń nerwów czuciowych i pojawia się zjawisko zwane parciem. Następuje skurcz
mięśnia wypierającego oraz rozkurcz zwieraczy i mocz wypływa przez cewkę moczową na
zewnątrz. U człowieka dobowy przepływ moczu pierwotnego przez nerki wynosi średnio 17 l,
z czego (w wyniku przesączania i filtrowania w nerkach) wydalane jest średnio 1,5 l. Pęcherz
jest zbiornikiem opróżnianym w miarę potrzeby i zależnie od naszej woli.
Rys. 28. Nerka  Budowa makroskopowa: 1  biegun górny, 2  torebka włóknista nerki, 3  kora nerkowa, 4 
rdzeń nerkowy, 5  brodawka nerkowa, 6  miedniczka, 7  kielich większy, 8  kielich mniejszy, 9 
moczowód, 10  biegun dolny nerki, 11  tętnica i żyła nerkowa, 12  wnęka nerki [1, s. 145]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
Układ płciowy (rozrodczy)
Układ rozrodczy człowieka dzielimy na narządy płciowe wewnętrzne, w skład których
wchodzą gruczoły płciowe (gonady) wytwarzające komórki płciowe (plemniki i jaja) i drogi je
wyprowadzające oraz na narządy płciowe zewnętrzne. Męskie narządy płciowe przedstawia
rysunek 29, żeńskie  rysunek 30.
Męskie narządy rozrodcze
Narządem wytwarzającym komórki płciowe u mężczyzn jest jądro. Jest to organ parzysty
umieszczony w worku mosznowym. Lewe jądro leży trochę niżej niż prawe. Spowodowane
jest to nieco gorszym odpływem krwi żylnej z lewego jądra, co sprawia, że jest odrobinę
cięższe.
Główną funkcją jądra jest wytwarzanie komórek płciowych  plemników. Ich droga
zaczyna się w cewkach nasiennych krętych, a dalej przez cewki nasienne proste wędrują do
sieci jądra. Proces wytwarzania plemników nazywamy spermatogenezą. Plemniki składają się
z główki, szyjki oraz witki, która zapewnia im dużą ruchomość. Oprócz plemników jądro
produkuje także męskie hormony płciowe  androgeny (głównie testosteron), odpowiedzialne
za wzrost i rozwój zewnętrznych narządów płciowych, owłosienia typu męskiego, obniżonego
tonu głosu oraz innych wtórnych cech płciowych.
Rys. 29. Narządy płciowe męskie  przekrój strzałkowy przyśrodkowy: 1  pęcherz moczowy, dno, 2  błona
mięśniowa ściany pęcherza, 3  nasieniowód, 4  moczowód, 5  zagłębienie pęcherzowo-odbytnicze,
6  kość krzyżowa, 7  odbytnica, 8  pęcherzyki nasienne, 9  przepona miedniczna, mięsień dz
wigacz
odbytu, 10  mięsień zwieracz zewnętrzny odbytu, 11  odbyt, 12  mięsień opuszkowo-gąbczasty,
13  gruczoł krokowy, 14  więzadła pęcherzowo- i sterczowi-łonowe, 15  odnoga prącia, 16  worek
mosznowy wraz z jądrami, 17  pracie, 18  nasieniowód w powrózku nasiennym, 19  kość łonowa,
20  tkanka tłuszczowa przedpęcherzowa [1, s. 148]
Nasieniowód i pęcherzyki nasienne
W czasie wytrysku plemniki przedostają się do nasieniowodu, którego zadaniem jest
dalszy transport męskich komórek płciowych. W nasieniu oprócz plemników znajdują się też
inne substancje nadające mu objętość, odżywiające plemniki na ich długiej drodze
i pobudzające ich ruchy. Jednym z narządów wydzielających składniki nasienia są pęcherzyki
nasienne.
Cewka moczowa jest narządem pojedynczym. Dzieli się na część sterczową, błoniastą
i gąbczastą cewki moczowej. Jest końcową, wspólną drogą układu moczowego i rozrodczego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
Gruczoł krokowy nazywany jest też gruczołem sterczowym lub prostatą. Składa się
z gruczołów cewkowo-pęcherzykowych wraz z odpowiednimi przewodami
wyprowadzającymi. Produkuje około 1/3 objętości nasienia. Innym gruczołem produkującym
elementy nasienia są gruczoły opuszkowo-cewkowe, znajdujące się przy nasadzie prącia.
Prącie tworzą dwa walcowate ciała jamiste przedzielone ciałem gąbczastym, które składają
się z jamek wypełniających się krwią podczas wzwodu. Tętnice doprowadzające krew do
prącia rozszerzają się wtedy, a odpływ krwi zostaje zahamowany w wyniku ucisku
rozszerzonych jamek na żyły. W efekcie ciała jamiste sztywnieją i następuje wzwód. Wewnątrz
prącia znajduje się otaczające cewkę moczową ciało gąbczaste, które nie sztywnieje, dzięki
czemu cewka moczowa pozostaje drożna. Koniec prącia, czyli żołądz
, jest pokryty fałdem
skóry (napletkiem), przykrywającym ujście zewnętrzne cewki moczowej. Do zewnętrznych
narządów płciowych (czyli prącia, cewki moczowej, gruczołów opuszkowo-cewkowych,
gruczołu krokowego) należy także moszna będąca uwypukleniem przedniej ściany jamy
brzusznej. Przykrywa ona tzw. powrózki nasienne, w których znajdują się nasieniowody, liczne
naczynia krwionośne, limfatyczne i nerwy.
Żeńskie narządy płciowe
Żeńskie narządy płciowe dzielą się na wewnętrzne, do których należą gruczoły płciowe,
drogi przewodzące komórki płciowe (komórki jajowe) oraz zewnętrzne narządy płciowe.
Jajnik jest u kobiet odpowiednikiem jądra u mężczyzn. W jajnikach produkowane są
hormony  estrogeny, które umożliwiają rozwój komórki jajowej i zajście w ciążę, powodują
rozwój cech płciowych żeńskich (sylwetka, skóra, owłosienie). Głównymi częściami jajnika są
kora (w której znajdują się pęcherzyki pierwotne zawierające komórki jajowe) oraz rdzeń.
Struktury te rosną, tworząc pęcherzyki wtórne, a następnie dojrzewające, tzw. pęcherzyki
Graafa. Pęknięty pęcherzyk Graafa uwalnia komórkę jajową, a moment tego pęknięcia
nazywamy jajeczkowaniem (owulacjÄ…). Jest to kluczowa faza tzw. cyklu jajnikowego. W jego
pierwszej połowie pęcherzyk przez 14 dni dojrzewa pod wpływem wydzielanych przez
przysadkę hormonów. Około 14 ego dnia następuje jajeczkowanie. Druga połowa cyklu
(kolejne 14 dni) to faza ciałka żółtego (luteralna). Jeśli komórka jajowa zostanie zapłodniona,
to powstałe z pękniętego pęcherzyka Graafa ciałko żółte produkuje progesteron
przygotowujący macicę na przyjęcie zarodka. Jeśli nie dojdzie do zapłodnienia, to ciałko żółte
zanika.
Jajowody transportują jajo do macicy. Pierwszą częścią jajowodu jest lejek, obejmujący
jajnik tzw. strzępkami jajowodu. Przechwycone przez strzępki jajo wędruje do bańki jajowodu,
gdzie następuje zapłodnienie. Zapłodnione jajo (zygota) wędruje następnie przez ujście
maciczne jajowodu do macicy.
Macica w przeciwieństwie do jajnika i jajowodu jest narządem pojedynczym. Jej górną,
rozszerzoną część stanowi trzon zwężający się ku dołowi w szyjkę. Nad trzonem znajduje się
tzw. dno macicy. Ściana macicy składa się z trzech głównych warstw: błony surowiczej,
mięśniowej i śluzowej. Błona śluzowa ulega okresowemu złuszczaniu, które zbiega się
z cyklem jajnikowym. Po złuszczeniu błony objawiającym się krwawieniem (miesiączka),
następuje faza wzrostu i odbudowy. Po jajeczkowaniu (w środku cyklu) następuje faza
wydzielnicza, kiedy błona śluzowa przygotowuje się na przyjęcia zapłodnionego jaja. Jeśli to
nie następuje, to cały cykl powtarza się od nowa.
Szyjka macicy przechodzi od dołu w pochwę. Ważnym jej elementem są sklepienia
przednie i tylne. Tutaj pobiera się wymazy wydzieliny pochwy. Ujście pochwy zamknięte jest
prawie całkowicie błoną, tzw. błoną dziewiczą, która zwykle zostaje przerwana w trakcie
pierwszego stosunku płciowego.
Narządy płciowe zewnętrzne u kobiety nazywane są sromem. Szparę sromu zamykają
wargi sromowe większe, po rozchyleniu których widać wargi sromowe mniejsze.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
Odpowiednikiem prącia u kobiet jest łechtaczka, leżąca ku przodowi od warg sromowych
mniejszych. Wargi sromowe mniejsze przykrywają ujście cewki moczowej i ujście pochwy.
Objętą przez nie przestrzeń nazywamy przedsionkiem pochwy. Jej ściany zwilżone są
wydzieliną wytwarzaną w gruczołach przedsionkowych większych.
Rys. 30. Narządy płciowe żeńskie  przekrój strzałkowy przyśrodkowy: 1  jajowód, 2  jajnik, 3  macica, 4 
pochwa, 5  odbytnica, 6  przepona miedniczna, mięsień dz
wigacz odbytu, 7  mięsień zwieracz
zewnętrzny odbytu, 8  odbyt, 9  warga sromowa większa, 10  warga sromowa mniejsza, 11 
przepona moczowo-płciowa, mięsień opuszkowo-gąbczasty, 12  ciało jamiste łechtaczki, 13  kość
łonowa, 14  pęcherz moczowy, 15  moczowód, 16  więzadło obłe macicy [1, s. 152]
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak zbudowany jest szkielet człowieka?
2. Jak zbudowany jest czynny układ narządów ruchu?
3. Jakie funkcje spełnia w organizmie układ nerwowy?
4. Jak zbudowany jest i jaką rolę odgrywa ośrodkowy układ nerwowy?
5. Jak zbudowany jest i jaką rolę odgrywa obwodowy układ nerwowy?
6. Jak zbudowany jest i jaką rolę odgrywa automiczny układ nerwowy?
7. Jak zbudowane jest oko?
8. Co to jest układ narządów wydzielania wewnętrznego?
9. Jakie są gruczoły dokrewne i ich funkcje w organizmie?
10. Jakie hormony wytwarzają poszczególne gruczoły dokrewne?
11. Jak zbudowany jest układ moczowy człowieka?
12. Jak zbudowane są układy rozrodcze kobiety i mężczyzny?
13. Jakie są funkcje skóry?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przeprowadz
analizę mikroskopową preparatu tkankowego kości. Rozpoznaj jego
poszczególne elementy składowe, a następnie opisz budowę i rolę biernego układu ruchu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wyszukać w literaturze (i w Internecie) informacje na temat układu narządów ruchu,
budowy szkieletu, jego roli w organizmie i fizjologii ruchu,
2) zapoznać się z ilustracjami przedstawiającymi budowę szkieletu i poszczególnych
rodzajów kości,
3) opisać preparat tkankowy,
4) opisać budowę biernego układu ruchu i jego rolę w organizmie człowieka,
5) zaprezentować na forum grupy wyniki pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura dotycząca budowy układu ruchu,
- mikroskop,
- preparaty tkankowe,
- tablice poglÄ…dowe,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A4,
- komputer z dostępem do Internetu i drukarką.
Ćwiczenie 2
Przeprowadz
analizÄ™ mikroskopowÄ… preparatu tkankowego nerki. Rozpoznaj jego
poszczególne elementy składowe, a następnie opisz budowę i funkcje nerki w organizmie
człowieka.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wyszukać w literaturze (i w Internecie) informacje na temat nerki, jej budowy i funkcji
w organizmie,
2) zapoznać się z ilustracjami przedstawiającymi budowę nerki,
3) rozpoznać przy użyciu mikroskopu poszczególne elementy preparatu tkanki nerki,
4) opisać preparat tkankowy,
5) opisać budowę nerki i jej funkcje w organizmie człowieka,
6) zaprezentować na forum grupy wyniki pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura dotycząca budowy układu moczowego,
- mikroskop,
- preparaty tkankowe,
- tablice poglÄ…dowe,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A4,
- komputer z dostępem do Internetu i drukarką.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
Ćwiczenie 3
Opracuj w formie tabeli schemat ośrodkowego układu nerwowego, wymieniając po kolei
jego części i opisując ich położenie w organizmie, budowę i funkcje, jakie spełniają.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wyszukać w literaturze (i w Internecie) informacje na temat budowy układu nerwowego,
2) zapoznać się z ilustracjami przedstawiającymi poszczególne części ośrodkowego układu
nerwowego,
3) opisać kolejno każdą część tego układu, jej budowę, rolę i położenie w organizmie,
4) zaprezentować na forum grupy wyniki pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura dotycząca budowy układu nerwowego,
- tablice poglÄ…dowe,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A4,
- komputer z dostępem do Internetu i drukarką.
Ćwiczenie 4
Opracuj w formie tabeli charakterystykę gruczołów dokrewnych takich, jak: przysadka
mózgowa, tarczyca, nadnercza, trzustka. Opisz ich położenie i rolę w organizmie oraz
hormony, jakie poszczególne gruczoły wytwarzają. Uwzględnij wpływ hormonów na
funkcjonowanie ustroju człowieka.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wyszukać w literaturze (i w Internecie) informacje dotyczące układu narządów
wydzielania wewnętrznego,
2) wyszukać w literaturze (i w Internecie) informacje dotyczące gospodarki hormonalnej
człowieka,
3) zapoznać się z ilustracjami przedstawiającymi budowę gruczołów dokrewnych,
4) opracować tabelę opisując budowę, rolę, działanie określonych gruczołów dokrewnych
i hormonów przez nie wydzielanych,
5) zaprezentować na forum grupy wyniki pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura dotycząca gruczołów dokrewnych,
- tablice poglÄ…dowe,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A4,
- komputer z dostępem do Internetu i drukarką.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić zadania układu biernego narządów ruchu i jego budowę?
ðð ðð
2) określić zadania układu czynnego narządów ruchu i jego budowę?
ðð ðð
3) określić budowę układu nerwowego, jego funkcje i role w organizmie?
ðð ðð
4) scharakteryzować poszczególne elementy układu nerwowego 
ośrodkowy, obwodowy i autonomiczny?
ðð ðð
5) określić zadania gruczołów dokrewnych i ich budowę?
ðð ðð
6) opisać hormony wytwarzane przez gruczoły oraz ich wpływa na
funkcjonowanie organizmu człowieka?
ðð ðð
7) opisać poszczególne narządy zmysłów?
ðð ðð
8) określić rolę układu moczowo-płciowego oraz jego budowę i funkcje?
ðð ðð
9) scharakteryzować rolę skóry i jej budowę?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 odpowiedzi. Tylko jedna jest
prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie na
póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiÄ…zanie testu masz 40 minut.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Tkankę tworzy zespół
a) nabłonków o podobnej budowie i przemianie materii.
b) nabłonków o podobnej przemianie materii, ale innej budowie.
c) komórek o podobnej budowie i przemianie materii.
d) komórek o podobnej przemianie materii, ale innej budowie.
2. Do właściwości enzymów nie należy
a) przyspieszanie określonych rodzajów reakcji chemicznych.
b) działanie jednokrotne , gdyż ulegają zmianie w wyniku reakcji.
c) warunkowanie skutecznego przebiegu reakcji.
d) działanie tylko na określone substraty.
3. Przykładem procesu katabolicznego jest
a) trawienie.
b) synteza białek.
c) przemiana glukozy w glikogen.
d) synteza tłuszczów.
4. Anabolizm to
a) rozkład bardziej złożonych związków organicznych do prostej postaci.
b) proces prowadzÄ…cy do uwalniania energii.
c) na przykład proces oddychania wewnątrzkomórkowego.
d) synteza złożonych związków organicznych z prostych związków.
5. W jamie ustnej, będącej początkowym odcinkiem przewodu pokarmowego nie dochodzi
do
a) miażdżenia pokarmu.
b) wydzielania amylazy ślinowej.
c) wchłaniania białek.
d) nawilżania pokarmu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
56
6. Głównym enzymem działającym w żołądku jest
a) trypsyna.
b) glukoamylaza.
c) aminopeptydaza.
d) pepsyna.
7. Organem wydzielającym żółć biorącą udział w procesie emulgacji tłuszczów jest
a) trzustka.
b) dwunastnica.
c) wÄ…troba.
d) żołądek  jego część trzonowa.
8. Trzustka  oprócz soku trzustkowego biorącego udział w procesach trawiennych 
wydziela
a) insulinÄ™ i glukagon.
b) tylko insulinÄ™.
c) tylko glukagon.
d) gastrynÄ™.
9. Ze względu na najważniejsze zadanie krwi  transportowe, układ krwionośny najściślej
związany jest z układem
a) nerwowym.
b) narządów wydzielania wewnętrznego.
c) wydzielniczym.
d) oddechowym.
10. Do funkcji układu chłonnego nie należy
a) obrona przed zakażeniami.
b) transport tlenu do wszystkich komórek organizmu.
c) neutralizacja substancji szkodliwych.
d) cyrkulacja płynów ustrojowych.
11. Za wymianę gazową w układzie oddechowym odpowiedzialne są
a) płaty płuca lewego.
b) oskrzela.
c) pęcherzyki płucne.
d) płaty płuca prawego.
12. Kręgosłup będący osią układu kostnego zbudowany jest z
a) 29 30 kręgów.
b) 33 34 kręgów.
c) 32 33 kręgów.
d) 37 38 kręgów.
13. Ośrodkowy układ nerwowy człowieka
a) gromadzi i analizuje informacje odebrane przez obwodowy układ nerwowy.
b) gromadzi i analizuje informacje odebrane przez autonomiczny układ nerwowy.
c) unerwia mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, płuca, nerki, serce i naczynia
krwionośne itd.
d) odgrywa istotną rolę w sytuacjach stresowych, wywołujących napięcie emocjonalne
i wymagających pełnej mobilizacji organizmu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
57
14. Wegetatywny układ nerwowy
a) jest systemem nerwów, za pomocą których ośrodkowy układ nerwowy kieruje
ustrojem i jego podstawowymi funkcjami.
b) działa poza kontrolą wyższych ośrodków mózgowych lub jest od nich zależne
w sposób ograniczony.
c) reguluje napięcie mięśniowe i odpowiada za utrzymanie równowagi ciała.
d) jest odpowiedzialny za popęd płciowy oraz emocje.
15. Nadrzędną rolę wśród gruczołów dokrewnych pełni
a) szyszynka.
b) gruczoł tarczowy.
c) trzustka.
d) przysadka mózgowa.
16. PodstawowÄ… jednostkÄ… strukturalnÄ… i funkcjonalnÄ… nerki jest
a) neuron.
b) kłębuszek nerkowy.
c) nefron.
d) cewka nerkowa.
17. W organizmie człowieka nerki nie są odpowiedzialne za
a) zachowanie stałego poziomu ciśnienia osmotycznego.
b) zachowanie stałego składu elektrolitowego płynów ustrojowych.
c) wydalanie nadmiaru substancji zbędnych lub szkodliwych dla zdrowia.
d) regulację bilansu wody oraz stężenia sodu i potasu w komórkach organizmu.
18. Za wzrost i rozwój zewnętrznych narządów płciowych i wtórnych cech płciowych
u mężczyzn odpowiadają
a) estrogeny.
b) androgeny.
c) adrenalina.
d) melatonina.
19. Za wzrost i rozwój zewnętrznych narządów płciowych i wtórnych cech płciowych
u kobiet odpowiadajÄ…
a) serotonina.
b) melatonina.
c) estrogeny.
d) adrenalina.
20. Skóra właściwa
a) pełni funkcję ochronną.
b) jest najgłębszą warstwą skóry.
c) zawiera gruczoły potowe i łojowe.
d) pełni funkcje podporowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
58
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko ...............................................................................
Charakteryzowanie funkcji narządów organizmu człowieka
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
59
6. LITERATURA
1. Aleksandrowicz R.: Mały atlas anatomiczny, PZWL, Warszawa 2004
2. Atlas anatomiczny. Wydawnictwo Edukacyjne Literat, Toruń 2007
3. Ciborowska H., Rudnicka A.: Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka. PZWL,
Warszawa 2000
4. Gawęcki J., Hryniewiecki L.: Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu. PWN,
Warszawa 2006
5. Hasik J., Gawęcki J.: Żywienie człowieka zdrowego i chorego. PWN, Warszawa 2007
6. Kunachowicz H., Nadolna I, Przygoda B., Iwanow K.: Tabele składu i wartości odżywczej
żywności. PZWL, Warszawa 2005
7. Kunachowicz H., Czarnowska-Misztal E., Turlejska H.: Zasady żywienia człowieka,
WSiP, Warszawa 2006
8. Michailik. A, Ramotowski R.: Anatomia i fizjologia człowieka. PZWL, Warszawa 2006
9. WÅ‚odarek D.: Dietetyka. Format-AB, Warszawa 2005
10. Ziemlański Ś. (red.): Normy żywienia człowieka. Fizjologiczne podstawy. PZWL,
Warszawa 2001
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
60