System polityczny we Francji
System polityczny Francji należy do jednych z najbardziej skomplikowanych, ale także
najbardziej ciekawych systemów politycznych wśród wszystkich państw Unii Europejskiej. Długa
tradycja konstytucyjna miała ogromny wpływ także na obecne regulacje konstytucyjne. Wiele
osób po przeczytaniu Konstytucji V Republiki może znalez
ć w niej elementy niedemokratyczne.
Tym niemniej od 1958 r. nie można dopatrzyć się poważniejszych kryzysów. Jest to niewątpliwie
zasługą autorów owego dokumentu, który może stanowić przykład dobrze działającej ustawy
zasadniczej, nie wywołującej większych kontrowersji. W związku z tym cały system polityczny
Francji możemy uznać za działający bardzo sprawnie.
Od 1791 r. we Francji obowiązywało 15 konstytucji, które były prawnym oparciem dla wielu
różnorodnych ustrojów. V Republika Francuska istnieje od 1958 r. i jest następczynią utworzonej
po wojnie IV Republiki. Konstytucja IV Republiki z 1946 r. tworzyła we Francji system
parlamentarny z dwuizbowym parlamentem (Zgromadzenie Narodowe i Rada Republiki). W
Zgromadzeniu Konstytucyjnym, które uchwaliło ów projekt zdecydowaną przewagę miały
lewicowe partie, obawiające się wpływów gen. Charlesa de Gaulle a, premiera emigracyjnego
rządu Francji w okresie II wojny światowej. W związku z tym, licząc się z możliwością objęcia przez
niego ważnego stanowiska państwowego postanowiono ograniczyć uprawnienia prezydenta i
rządu. System IV Republiki francuskiej okazał się jednak niewydolny. Doszło do ponad 20 zmian
na stanowisku premiera, co spowodowane było w głównej mierze rozbiciem parlamentu
pochodzącego z proporcjonalnych wyborów. Warto również wspomnieć o specyficznym składzie
terytorialnym Francji, na którą oprócz metropolii składają się także departamenty i terytoria
zamorskie. Wszystkie te elementy wchodziły w skład Unii Francuskiej, której utworzenie było
próbą utrzymania potęgi kolonialnej Francji, dlatego do jej składu dokooptowano nienależące do
Republiki państwa i terytoria członkowskie.
Początkiem końca funkcjonowania tego niestabilnego systemu politycznego były
trudności z dekolonizacją. Utworzenie Unii Francuskiej, w której zaczęły się rozwijać tendencje
federalistyczne tylko przyspieszyło ten proces. Szczytowym momentem był kryzys w Algierii, do
którego doszło w 1958 r. W obliczu tej niepewnej społeczno-politycznej sytuacji misję
sformowania rządu powierzono gen. de Gaulle owi, który otrzymał również prawo do wydawania
dekretów z mocą ustawy na okres 6 miesięcy, a także prawo do przedstawienie narodowi
francuskiemu projektu nowej konstytucji, wyłączając praktycznie z tych prac parlament (w
rzeczywistości w akcie normatywnym, w którym przekazano tę kompetencję de Gaulle owi
określono jedynie elementarne zasady przyszłego ustroju, które są podstawą demokratycznego
państwa prawa  wybory powszechne, niezawisłość sądownictwa, odpowiedzialność rządu przed
parlamentem oraz podział władzy). Projekt nie był też konsultowany ze społeczeństwem, jego
przygotowaniem zajął się de Gaulle i kierowana przez niego grupa specjalistów. Nie przeszkodziło
to jego przyjęciu w referendum, które odbyło się we wrześniu 1958 r., miażdżącą przewagą 80 do
20 proc. przy rekordowej, 84 proc. frekwencji. Był to wielki sukces de Gaulle a, którego dzieło
zostało ostatecznie promulgowane 4 paz
dziernika 1958 r. Obecnie Konstytucja V Republiki po
wielokrotnych nowelizacjach nieco odbiega od pierwotnego tekstu.
System ustrojowy obowiązujący we Francji najczęściej określa się jako semiprezydencki.
Przyczyną takiego stanu rzeczy jest występowanie obok siebie instytucji charakterystycznych dla
systemów prezydenckiego i parlamentarnego. Konstytucja została napisana w sposób
umożliwiający jej szeroką interpretację. Sama konstytucja składa się obecnie z 89 artykułów,
jednakże w preambule mamy odwołanie do Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela oraz Wstępu
do Konstytucji z 1946 r. Dokumenty te potwierdzają prawa i wolności osobiste, polityczne,
ekonomiczne i socjalne. Wprowadzają również pewne obowiązki, np. zgodnie z artykułem XIII
Deklaracji niezbędne jest istnienie podatku powszechnego przeznaczanego na utrzymanie wojska
i administracji czy też prowadzenie strajku zgodnie z zasadami zapisanymi w ustawach. Czytając
wszystkie trzy wyżej wymienione akty zwraca się uwagę na silne potwierdzenie zakazu
dyskryminacji z powodu płci. Sama preambuła dotyka również kwestii terytoriów zamorskich. W
konstytucji określono Republikę Francuską jako świecką i socjalną. Podkreślono zasadę
suwerenności narodu, który pośrednio (wybory) i bezpośrednio (referendum) wpływa na władzę
państwową. Prawa wyborcze przyznane są wszystkim pełnoletnim osobom legitymującym się
obywatelstwem francuskim i pełnią praw cywilnych oraz politycznych.
Dość skomplikowany jest podział administracyjny Francji. Ujmując rzecz najprościej
możemy podzielić Francję na część metropolitarną i terytoria zamorskie. W przypadku Francji
metropolitarnej wyróżniamy regiony dzielące się departamenty, te dzielą się na okręgi, które
budują kantony składające się z gmin. Sytuacja jest bardziej złożona w przypadku terytoriów
zamorskich:
" Gujana Francuska, Gwadelupa, Martynika, Reunion  departamenty zamorskie tworzące
regiony, w których obowiązuje francuskie prawo i przynależą do Unii Europejskiej (choć nie
są włączone do strefy Schengen oraz nie obowiązują w nich ustalenia dotyczące podatku
VAT),
" Majotta ma stać się regionem i częścią Unii Europejskiej 1 stycznia 2014 r., do tego czasu
pozostaje poza UE,
" w 2007 r. z Gwadelupy odłączono Saint-Martin i Saint-Barth�lemy, które od wejścia w
życie traktatu lizbońskiego były częścią Unii Europejskiej, z tym że 1 stycznia 2012 r.
zmienił się status Saint-Barth�lemy (terytorium to stało się  zbiorowścią zamorską i
przestało być częścią UE),
" Saint-Pierre i Miquelon, Polinezja Francuska oraz Wallis i Futuna określane są jako
zbiorowości zamorskie  nie należą one do UE, tylko pierwsza należy do strefy euro, ale
zamieszkujący je ludzie mają co ciekawe prawo głosu w wyborach do Parlamentu
Europejskiego,
" Francuskie Terytoria Południowe i Antarktyczne (zawierające również Wyspy Rozproszone)
określane są mianem terytorium zamorskiego, nie należą do UE, nie są one stale
zamieszkane, nie odbywają się tam wybory do PE, należą jednakże do strefy euro,
" Nowa Kaledonia ma status wspólnoty sui generis, nie należy do UE, odbywają się w niej
wybory do PE, nie należy do strefy euro.
Zgodnie z art. 89 ust. 5 w przypadku zmiany konstytucji republikańska forma państwa
pozostaje niezmienialna. Drugim ograniczeniem jest zakaz wprowadzania zmian w razie
zagrożenia integralności terytorialnej Francji. Prawo do wprowadzenie zmian w konstytucji
przysługuje prezydentowi i członkom parlamentu, przy czym ostateczna decyzja staje się wiążąca
gdy obie izby uchwalą projekt w tym samym brzmieniu i zostanie on przyjęty w referendum lub
gdy obie izby obradując razem jako Kongres osiągną większość 3/5.
W przypadku zdrady stanu lub popełnienia czynności niezgodnych z pełnionym urzędem
prezydent może być postawiony w stan oskarżenia identycznymi uchwałami obu izb parlamentu
 wymagana jest większość bezwzględna w każdej z izb. Prezydent byłby wówczas sądzony przez
Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości, złożony z parlamentarzystów wybranych w równej liczbie
przez każdą z izb.
Prezydent Republiki Francuskiej jest wybierany od 1962 r. w wyborach powszechnych, po
nowelizacji konstytucji w 2000 r. na okres 5 lat. Urząd od 2008 r. może sprawować przez 2
kadencje. Wybierany jest bezwzględną większością głosu, w przypadku gdy żaden kandydat nie
uzyska wymaganej liczby głosu to po 14 dniach dwóch z najlepszymi wynikami spotyka się w
drugiej turze. Kandydatów mogą zgłaszać wyborcy kwalifikowani  członkowie obu izb
parlamentu, rad generalnych, Rady Paryża i zamorskich zgromadzeń terytorialnych. Kandydat
potrzebuje poparcia co najmniej 500 takich osób wywodzących się z przynajmniej 30 różnych
departamentów. W przypadku opróżnienia urzędu prezydenta lub istnienia przeszkód w jego
sprawowaniu tymczasowo jego funkcję sprawuje Przewodniczący Senatu. System ustrojowy V
Republiki Francuskiej jest w dużej mierze zdeterminowany przez obowiązujący układ sił
politycznych. W sytuacji gdy prezydent reprezentuje opcję mającą większość głosów w
Zgromadzeniu Narodowym możemy mówić o jego supremacji i ograniczeniu roli premiera. W
odwrotnej sytuacji mamy zaś do czynienia z modelem koabitacji, w którym uprawnienia
prezydenta zostają nieco ograniczone na rzecz premiera i rządu.
Wg art. 5 konstytucji prezydent jest gwarantem niepodległości, integralności terytorialnej,
przestrzegania traktatów i konstytucji. Arbitraż prezydenta sprowadza się do wpływania na
pozostałe organy władzy. Do wykonywania tych funkcji ma on szeroki wachlarz kompetencji.
Część z nich wymaga jednakże kontrasygnaty premiera. Możemy do nich zaliczyć powoływanie i
odwoływanie członków rządu, promulgację ustaw w ciągu 15 dni, weto ustawodawcze
(polegające na zwróceniu się do parlamentu o ponowne rozpatrzenie projektu ustawy),
reprezentowanie państwa w stosunkach międzynarodowych, negocjowanie i ratyfikowanie
traktatów międzynarodowych, podpisywanie ordonansów i dekretów uchwalonych na
posiedzeniach Rady Ministrów, zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi, mianowanie ambasadorów,
dokonywanie nominacji na stanowiska cywilne i wojskowe, a także członków Najwyższej Rady
Sądownictwa oraz prawo łaski.
Wyłącznymi kompetencjami prezydenta są mianowanie premiera, odwoływanie się do
społeczeństwa w drodze referendum (na wniosek premiera lub obu izb parlamentu) w sprawach
dotyczących władz publicznych, polityki ekonomiczno-społecznej i ratyfikacji traktatów
międzynarodowych, prawo do rozwiązania Zgromadzenia Narodowego (z zastrzeżeniem
konieczności upływu roku po wyborach), kierowanie do Rady Konstytucyjnej zapytań o zgodność
z konstytucją ustaw i traktatów międzynarodowych, kierowanie orędzi do parlamentu. Prezydent
sam decyduje także o użyciu broni atomowej.
Ciekawy z punktu widzenia demokratycznych rządów jest art. 16 konstytucji, który nadaje
prezydentowi całość władzy ustawodawczej i wykonawczej w przypadku występowania sytuacji
uznanej przez niego za kryzysową. Zabiegi prezydenta mają doprowadzić do przywrócenia stanu
normalnego czyli działania wszystkich demokratycznych instytucji. Jedynymi właściwie
ograniczeniami są zakaz zmiany konstytucji oraz rozwiązania Zgromadzenia Narodowego w tym
okresie.
Władzę wykonawczą obok Prezydenta Republiki sprawuje rząd, który łączy również
uprawnienia legislacyjne. W przypadku jego członków obowiązuje zakaz łączenia funkcji ministra
z mandatem parlamentarnym. Premiera zawsze mianuje Prezydent, z kolei pozostali członkowie
są przez niego powoływani na wniosek premiera. Rząd ma być skonstruowany w taki sposób by
uzyskać wotum zaufania przed Zgromadzeniem Narodowym. Szczegółowa pozycja ustrojowa
rządu zależna jest od sytuacji politycznej. Wg konstytucji to rząd prowadzi i określa politykę
Narodu (art. 20). Praktyka pokazała, że dzieje się tak w warunkach koabitacji; podobnie ma się z
odpowiedzialnością przed prezydentem, która nie istnieje w koabitacji (w przypadku supremacji
prezydent co prawda nie może odwołać rządu, ale może stosować pośrednie naciski).
Posiedzeniom rządu przewodniczy prezydent, choć zgodnie z art. 21  Premier (& ) w drodze
wyjątku, może przewodniczyć w zastępstwie Prezydenta Republiki Radzie Ministrów, na
podstawie wyraz
nego upoważnienia i przy określonym porządku dziennym . Spośród
kompetencji premiera i rządu należy wyróżnić zapewnienie wykonywania ustaw, prawo inicjatywy
ustawodawczej, wydawanie dekretów i ordonansów, prawo wystąpienia do Rady Konstytucyjnej z
wnioskiem o zbadanie konstytucyjności ustaw i umów międzynarodowych. Szczególne
uprawnienie jest przyznane rządowi w art. 47 ust. 3  w przypadku nieuchwalenia budżetu w ciągu
70 dni, może on zostać wprowadzony ordonansem rządowym. W szczególnie ważnych sprawach
istnieje możliwość związania głosowania nad projektem ustawy z wnioskiem o wotum zaufania.
Ponadto art. 38 nadaje rządowi uprawnienie do wydawania ordonansów w dziedzinach
należących do materii ustawodawczej parlamentu  zgodę na to musi wówczas wydać parlament,
a same ordonanse są podpisywane przez prezydenta (kontrola w okresie koabitacji).
Władza ustawodawcza należy do parlamentu, który jest dwuizbowy. Składa się ze
Zgromadzenia Narodowego (ZN) i Senatu. Z art. 24 konstytucji możemy wywnioskować, że Senat
stanowi reprezentacje jednostek terytorialnych, a Zgromadzenie Narodowe wybierane
bezpośrednio cały naród.
Kadencja ZN wynosi 5 lat (prezydent ma prawo do jego rozwiązania), a w jego skład
wchodzi 577 deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych w systemie większościowym
w okręgach jednomandatowych. Głosowanie odbywa się w dwóch turach  do zdobycia mandatu
w pierwszej potrzebna jest większość bezwzględna, w drugiej zaś, do której przechodzą wszyscy
kandydaci, którzy otrzymali co najmniej 12,5 proc., wystarczy większość względna. Bierne prawo
wyborcze wynosi 23 lata, czynne 18 lat.
Senat składa się z 348 senatorów wybieranych na 6-letnią kadencję. Co 3 lata odnawiana
jest połowa składu Senatu. Senatorzy wybierani są w wyborach pośrednich przez kolegia
wyborcze złożone z wyborców kwalifikowanych. Bierne prawo wyborcze przysługuje obywatelom
francuskim powyżej 35. roku życia. W zależności od liczby mandatów do obsadzenia w
departamencie stosuje się system większościowy (4 mandaty) lub proporcjonalny (5 i więcej
mandatów). Do obu izb parlamentu wybiera się razem z kandydatami tzw.  zastępców , którzy
zastępują dotychczasowego parlamentarzystę na wypadek gdyby nie mógł sprawować mandatu.
Ciekawa jest możliwość udzielenia jednego upoważnienia do głosowania w zastępstwie.
Parlament działa w trybie sesyjnym. Sesje zwyczajne odbywają się od paz
dziernika do
czerwca, a liczba dni, w których odbywają się posiedzenia wynosi maksymalnie 120. Sesje
nadzwyczajne odbywają się na żądanie premiera lub większości członków Zgromadzenia
Narodowego. Trwają one maksymalnie 12 dni. Przewodniczący Zgromadzenia Narodowego
wybierany jest na pierwszym posiedzeniu na okres kadencji izby, a przewodniczący Senatu jest
wybierany po każdorazowym częściowym składu izby. Organy wewnętrzne obu izb to:
prezydium, komisje, których liczba w konstytucji ustalona jest na maksymalnie po 6 stałych w obu
izbach (również komisje specjalne i śledcze) i grupy parlamentarne. Zgodnie z art. 48 ust. 1 prace
parlamentu zależą w dużej mierze od rządu.
Rozdział 5 konstytucji zajmuje się stosunkami między rządem a parlamentem.
Wymienione są w nim sprawy, co do których parlament posiada funkcje ustawodawcze (art. 34),
wszystkie pozostałe dziedziny należą zaś do sfery reglamentacyjnej  rządowej. Domniemanie
kompetencji w sferze ustawodawczej należy do rządu. Jednakże praktyka polityczna znacznie to
zdemokratyzowała umożliwiając podejmowanie rozstrzygnięć dotyczących także spraw
wykraczających poza wspomniany art. 34.
Członkowie obu izb posiadają inicjatywę ustawodawczą, która zapoczątkowuje proces
legislacyjny. W dalszym ciągu prac projekt jest przedmiotem obrad obu izb, które muszą przyjąć
jednolity tekst. Jeżeli do tego nie dojdzie zwoływana jest komisja mieszana, której skład pochodzi
w równych częściach z obu izb i która jest zobowiązana przedstawić kompromisowy tekst, choć
jego ostateczną wersję musi także zaaprobować rząd. W przypadku, gdy i to rozwiązanie nie
przyniosło rozstrzygnięcia istnieje tzw.  procedura ostatecznego słowa , która polega na żądaniu
przez rząd definitywnego rozstrzygnięcia danej sprawy w Zgromadzeniu Narodowym (art. 45).
Prezydent ma 15 dni na podpisanie uchwalonej ustawy, w tym czasie może zwrócić się do
parlamentu o jej ponowne rozpatrzenie. Jeśli ustawa zostanie uchwalona po raz drugi, weto
prezydenckie zostaje odrzucone. Funkcja kontrolna związana jest przede wszystkim z
możliwością wyrażenia wotum zaufania lub wotum nieufności względem polityki rządu
(instytucje te są możliwe tylko w Zgromadzeniu Narodowym). Oprócz tego przewidziane są także
zapytania, na które odpowiedz
może spowodować wywiązanie się debaty parlamentarnej.
O zgodności z konstytucją aktów normatywnych decyduje Rada Konstytucyjna. W jej skład
wchodzi po 3 członków powoływanych przez prezydenta, przewodniczącego Zgromadzenie
Narodowe i przewodniczącego Senatu. Jeśli ustawa ma charakter organiczny (art. 46 konstytucji)
decyduje obligatoryjnie, w przypadku aktów znajdujących się niżej w hierarchii robi to na wniosek
prezydenta, przewodniczącego jednej z izb lub 60 parlamentarzystów jednej z izb. Ponadto
potwierdza ona ważność wyborów i decyduje o niemożności sprawowania funkcji przez
prezydenta.
Organem konstytucyjnym jest również Rada Ekonomiczna i Społeczna. Zajmuje się ona
wydawaniem opinii o rządowych i parlamentarnych projektach ustaw (a także dekretów i
ordonansów w przypadku rządu) oraz doradzaniem w kwestiach społeczno-ekonomicznych.
Najistotniejszymi partiami politycznymi w dzisiejszej Francji są Unia na rzecz Ruchu
Ludowego (UMP), Partia Socjalistyczna, Nowe Centrum i Francuska Partia Komunistyczna.
Oprócz nich istnieje wiele zdecydowanie bardziej radykalnych ugrupowań, działających z obu
stron sceny politycznej (wymieniając tylko Partię Robotniczą czy też Front Narodowy na czele z
Jean-Marie Le Pen'em). Już za niebawem przekonamy się, która z nich zyska potężne wsparcie w
postaci osoby prezydenta. Dwoma kandydatami, którzy legitymują się największym poparciem są
obecny Prezydent Francji  Nicolas Sarkozy (reprezentujący UMP) oraz Francois Hollande z Partii
Socjalistycznej, który uzyskał nominację w dużej mierze dzięki kompromitacji Dominique'a
Strauss-Kahna, choć w prawyborach partyjnych zdołał też pokonać pozostałych kandydatów
(m.in. szefową socjalistów Martine Aubry).
System polityczny Francji cechuje duża zdolność do przystosowywania się do
zmieniających się warunków politycznych. Zarówno w okresie supremacji, jak i koabitacji
zachowuje on jednak swoje demokratyczne właściwości. Kolejną rzeczą charakterystyczną jest
wzmacnianie jednego ośrodka władzy kosztem innych, zachowując jednakże takie mechanizmy,
które nie pozwolą na powstanie dyktatury. Wielka w tym zasługa gen. de Gaulle a, który będąc
świadomym zdobycia władzy nie stworzył podwalin umożliwiających mu dożywotnie jej
sprawowanie i okazał się mężem stanu. System polityczny we Francji cały czas ulega korektom i
przekształceniom, dzięki czemu od ponad 50 lat może on opierać się na tej samej konstytucji. Do
dzisiejszego dnia jest on uznawany za modelowy system sprawowania władzy i nie zanosi się by w
nieodległej przyszłości Francja odeszła od semi-prezydencjalizmu.