Zmiany i relacje kulturowe na przełomie paleolitu i mezolitu.
Wpływ ostatniego glacjału na rozwój kulturowy polegał z jednej strony na kształtowaniu się
nowych systemów adaptacyjnych, z drugiej zaś, na opuszczeniu niektórych obszarów
północnej części Eurazji i wzroście zaludnienia rejonów śródziemnomorskich. Ten sam proces
zaznaczył się w północnej części Afryki, gdzie skutkiem osuszenia pleni glacjalnego Sahary
była koncentracja ludności w dolinie Nilu i na wybrzeżach śródziemnomorskich Maghrebu
(północno zachodnia Afryka). Następstwem tych procesów, widocznym po maksimum pleni
glacjalnym, było powstanie nowych jednostek kulturowych, które znacznie różniły się od
poprzednich. Ponadto wycofanie się osadnictwa z niektórych obszarów w północnej części
Eurazji oraz z Sahary pozwoliło na ponowną kolonizację tych terenów.
W odróżnieniu od przemian kulturowych powiązanych z maksimum pleniglacjalnym procesy
zachodzące w póz
nym glacjale (zlodowaceniu) nie miały charakteru jednokierunkowej
tendencji. Były to zmiany związane przede wszystkim z przyspieszonym rytmem zmian
klimatycznych.
Interglacjał lub okres międzylodowcowy lub okres interglacjalny to okres między dwoma
glacjałami, w którym wskutek ocieplenia czyli wzrostu temperatury powierzchnia lodowca
cofa się lub ustępuje z danego obszaru (deglacjacja). Okres ten charakteryzuje się również
wzrostem poziomu oceanu światowego i przesuwaniem się stref roślinnych ku biegunom.
Dyras III  PreBoreal (9000-8300  8300 6000 lat p.n.e.)
Rytm zmian klimatycznych zachodzących u schyłku paleolitu jest przykładem
obserwowanego w skali globalnej przejścia od warunków pleniglacjalnych do
interglacjalnych, panujących w holocenie. Zmiany klimatyczne były decydującym czynnikiem
modyfikującym sytuację gospodarczo-społeczną oraz obraz kultury materialnej i
symbolicznej. Zmiany te miały dwojaki charakter. Na granicy plejstocenu i holocenu doszło
do przemian gospodarczych, gospodarki łowiecko  zbieracko- rybackie dostosowywały się
do warunków środowiskowych ukształtowanych pod wpływem zmian klimatycznych. Wśród
podstawowych czynników, które doprowadziły do zmian gospodarczych i kulturowych na
początku holocenu- prowadzących zarówno do pojawienia się rolnictwa i hodowli, jak i
modyfikacji gospodarki przyswajającej do nowych warunków środowiskowych znalazły się:
- zmiany klimatu na bardziej ciepły i wilgotny, sprzyjający rozprzestrzenianiu się środowisk
leśnych, przede wszystkim na średnich szerokościach geograficznych, zmiany te pozwoliły na
zajmowanie przez osadnictwo obszarów pustynnych, które zmieniły się częściowo w
sawanny i stepy parkowe
- wycofanie się lądolodów kontynentalnych i górskich( wskutek ocieplenia), co udostępniło
osadnictwu nowe obszary położone na wysokich szerokościach geograficznych i w masywach
górskich
- transgresja postglacjalna mórz i oceanów, która spowodowała zalanie części szelfów
kontynentalnych, a wiec ograniczenie zasięgu ekumeny, przyczyniając się jednocześnie do
zwiększenia koncentracji osadnictwa w sferach przybrzeżnych
Zmiany klimatyczne i środowiskowe na różnych obszarach zachodziły w różnym tempie,
czego konsekwencją jest różne tempo adaptacji ludów zbieracko-łowiecko-rybackich.
Proces adaptacyjny zachodził według dwóch możliwości:
- jako wyemigrowanie ludności w poszukiwaniu tradycyjnego dla niej środowiska
naturalnego, np. wycofywanie się łowców reniferów na początku okresu preborealnego z
Niżu Europejskiego do Skandynawii i północnowschodniej części Europy
- jako przystosowanie gospodarczo kulturowego nowych warunków środowiskowych, np.
przejście od wyspecjalizowanych polowao na renifery do indywidualnych, traperskich
polowao na zwierzynę lasów preborealnych w północnozachodniej części Europy
Trzecią możliwością było wprowadzenie gospodarki wytwórczej, dotyczyła ona jednak tylko
pierwotnych terenów udomowienia roślin i zwierząt.
Wczesne kultury mezolityczne powstały w Europie w okresie 9700-9000 lat p.n.e.. Ich
uformowanie było przede wszystkim wynikiem adaptacji póz
nopaleolitycznych łowców do
wczesnoholoceoskich warunków naturalnych, zmieniających się głownie za sprawą ekspansji
środowisk leśnych. Częśd grup mezolitycznych pojawiła się wskutek wyemigrowania
paleolitycznych łowców reniferów do Skandynawii i NE części Europy. Ich miejsce zajmowali
lepiej przygotowani do życia w lasach holoceoskich mezolityczni zbieracze, łowcy i rybacy.
Zróżnicowanie póz
no paleolitycznego podłoża kulturowego było jednym z głównych
czynników determinujących uformowanie się podstawowych jednostek mezolitycznych.
Stefan K. Kozłowski wyróżnił pięd techno kompleksów mezolitycznych:
- zachodni  efekt adaptacji kulturowych rozpoczętych już pod koniec paleolitu, widoczny w
powstaniu kultury azylskiej, a także różnych wariantów i grup epimagdaleoskich. Grupy
ludności zachodnioeuropejskiego mezolitu szybko dotarły na wschód, przemieszczając się
wzdłuż pasma wyżyn środkowoeuropejskich
- Pólnocny, maglemowski  związany przede wszystkim z adaptacją do warunków
postglacjalnych łowców ahrensburskich i społeczności wywodzących się z tradycji
Federmesser. Technokompleks ten rozprzestrzenił się na prawie cały Niż Europejski, sięgając
nawet do pólnocno-wschodniej części Polski  Technokompleks północny na Pojezierzu
Mazurskim
- północno-wschodni  związany z migracją do północnej części Niżu Rosyjskiego łowców
reniferów kultury świderskiej i napływem przez Ural ludności z zachodniej części Azji i Syberii
- czarnomorski  będący kontynuacją kultur epigraweckich istniejących we wczesnym
holocenie w strefie stepu, lasostepu oraz na Krymie. W genezie tego kompleksu istotną rolę
odgrywały też wpływy związane byd może z migracja ludności z obszarów zakaukaskich i
nadkaspijskich
epigrawecka kultura, zw. też kulturą tradigrawecką - kultura górnego paleolitu datowana na 24 10
tys. lat temu, występująca na obszarze wybrzeży M. Śródziemnego, między Hiszpanią a Grecją; nazwa
od stanowiska La Gravette (Francja); charakterystyczne narzędzia kam.: ostrza tylcowe, wiórowce,
rylce i drapacze.
- śródziemnomorski  związany z lokalną ewolucją społeczeostw epigraweckich zajmujących Bałkany
i Półwysep Apenioski oraz tereny położone nad dolnym i środkowym Dunajem, a także z rozwojem
tradycji magdaleoskich na Półwyspie Iberyjskim.
Pomiędzy wyróżnionymi technokompleksami dochodziło do interakcji, związanych z dyfuzją
stylów(dyfuzja kulturowa, proces zmian kulturowych przebiegający w warunkach międzykulturowego
kontaktu, polegający na przenikaniu wytworów jednej kultury do drugiej i prowadzący do
kulturowych zapożyczeo, co w konsekwencji powoduje wzrost podobieostw między kulturami;
termin E.B. Taylora.) i elementów kultury symbolicznej, w tym także z migracjami, na co wskazują
wzajemne penetracje obszarów zajmowanych przez ludnośd tych kompleksów.
Zmiany i relacje kulturowe na przełomie paleolitu i mezolitu miały swoje odzwierciedlenie w
prawie wszystkich dziedzinach życia, np.:
- osadnictwie i obiektach mieszkalnych
Najpopularniejszym typem osady w póz
nej fazie górnego paleolitu było obozowisko w jaskini
lub pod nawisem skalnym, oczywiście tam, gdzie występowała odpowiednia rzez
ba terenu.
Ślady osadnictwa skupiają się wyłącznie w widnych i cieplejszych patriach jaskio oraz na
tarasach przedjaskiniowych. Istniała też tendencja do poszukiwania obiektów o przeważnie
południowej, nasłonecznionej ekspozycji. Wraz z zmianami klimatycznymi zmieniały się
konstrukcje, uwarunkowane dostępnością do budulców; kamienia, drewna, kości. W
mezolicie możliwości konstrukcyjne znacznie się powiększyły, na wskutek obfitości drewna,
mchu i skór zwierzęcych. Nie wpłynęło to jednak zasadniczo na zmianę konstrukcji
podstawowych obiektów mieszkalnych. W dalszym ciągu wznoszone były lekkie szałasy oraz
podobne, nieco wgłębione półziemianki. Nowością były natomiast prostokątne szałasy
naziemne oraz prostokątne domostwa z kamiennymi fundamentami.
- obrządkach pogrzebowych
Obrządek pogrzebowy w górnym paleolicie i mezolicie wykazuje wyraz
ny postęp w stosunku
do paleolitu środkowego. Wzrasta liczba grobów oraz skomplikowaniu ulega ich konstrukcja i
sposób traktowania zmarłych. Pojawiają się miejsca wyodrębnionych pochówków. Z
dotychczasowych badao można wysnud wniosek, ze dla paleolitu charakterystyczny jest
prawie wyłącznie obrządek szkieletowy, a dopiero w mezolicie pojawia się ciałopalenie. Z
początkiem mezolitu groby zaczęto wyposażad, w stosunkowo rzadkie w paleolicie narzędzia
i broo. Częśd grobów paleolitycznych i większośd mezolitycznych znajduje się na
cmentarzyskach. Na cmentarzyskach mezolitycznych, w odróżnieniu od paleolitycznych
układy są bardziej chaotyczne.
- stroju i ozdobach
Stroje schyłkowo paleolityczne, zarówno męskie jak i żeoskie zbliżały się do znanych z
dzisiejszych czasów ubiorów społeczeostw grenlandzkich. Szczególna troską łowców
tundrowych było zabezpieczenie szczelności odzieży. Ubiory były często przyozdabiane
naszywanymi paciorkami lub innymi ozdobami z kości, rogu, itp. Ich rozmieszczenie pozwala,
przy braku zachowanych skór zrekonstruowad wygląd ubioru.
Poza ozdobami naszywanymi bezpośrednio na ubiór, ludzie paleolitu i mezolitu znali ozdoby
takie jak: diademy, zawieszki, naszyjniki z paciorków oraz bransolety, przy czym nie udało się
zaobserwowad związku poszczególnych typów ozdób z określoną płcią.
- sztuce
- organizacji społecznej
Wielkośd grupy ludzkiej związanej wspólnymi więzami społecznymi, ekonomicznymi oraz
kulturowymi, a także zapewne pokrewieostwem, uzależniona byłą w pierwszym rzędzie od
środowiska naturalnego. Środowisko to określało zasobnośd bazy żywieniowej i jej typ, co z kolei
ściśle determinowało gospodarkę człowieka oraz określało górną granicę liczebności każdej grupy.
Dostępne nam fakty świadczą o istnieniu trzech zasadniczych pod względem liczebności grup
ludzkich:
- Grupa typu schyłkowo paleolitycznego liczącego przeważnie do 7-8 osób.
- grupa typu przejściowego licząca 10-20 osób.
- grupa typu stepowo-leśnego liczyła nawet od 20 do 70 osób.
Wewnętrzny podział grupy może byd odtworzony także na podstawie analizy struktury osad i
wielkości obiektów mieszkalnych., Możemy przypuszczad, że mała grupa typu schyłkowo
paleolitycznego nie podlegała już wewnętrznemu podziałowi, była więc podstawową jednostką
społeczną. Grupy przejściowe z reguły dzieliły się na 2-4 jednostki podstawowe, co wynika z
rozplanowania osad. W wypadku grup stepowo-leśnych obserwujemy podział na jednostki
podstawowe różnej wielkości od ok. 5 do ok. 10 osób. Wynika to z analizy rozmiarów obiektów
mieszkalnych, które najczęściej maja średnicę do 3m lub 5-7m. Struktury społeczne w paleolicie i
mezolicie były uzależnione przede wszystkim od bazy ekologiczno-ekonomicznej, natomiast nie
podlegały stadialnemu rozwojowi.
- wiedza
Człowiek paleolitu i mezolitu dysponował dośd dużym zasobem informacji o otaczającym go świecie,
które w znacznej mierze umiał praktycznie wykorzystad, nawet wtedy, gdy nie całkiem rozumiał
charakter lub przyczyny poszczególnych zjawisk.