Walka szlachty o władzę w Polsce na przełomie XIV-XVI w.
Koniec XV w. przyniósł poważne zmiany polityczne i ustrojowe zarówno w Polsce, jak
i w Europie. Monarchia stanowa przeżywała kryzys, odzywały się głosy krytyki
i niezadowolenia. Przemiany ustrojowe nie wyglądały jednak tak samo w całej Europie.
Kraje Europy Zachodniej ewoluowały w kierunku stworzenia silnej, scentralizowanej władzy
i ustroju, nazywanego absolutyzmem. W inną stronę poszła Polska, w której nie ukształtował
się absolutyzm. Realna władza należała do najmniej licznej, ale najbardziej uprzywilejowanej
grupy społecznej, czyli szlachty. Dominacja tego stanu rozpoczęła się w okresie póz
nego
średniowiecza (XIV w.) i trwała do XVIII wieku, kiedy państwo polskie chyliło się ku
upadkowi. Potwierdzeniem całkowitej przewagi szlachty nad innymi stanami było powstanie
w XV w. ustroju politycznego zwanego demokracją szlachecką.
W okresie póz
nego średniowiecza Rzeczpospolita odnosiła wiele sukcesów. Po długim okresie
rozbicia ziemie polskie zostały zjednoczone, czemu początek dało panowanie Władysława
A
okietka. Polska powoli odzyskiwała swą pozycję w Europie i stawała się liczącą się siłą
polityczną. Kolejni władcy kontynuowali proces integracji ziem polskich oraz umacniali
pozycję państwa na arenie międzynarodowej. Byli to Kazimierz Wielki, panujący w latach
1333-1470, następnie Władysław Jagiełło panujący w latach 1386-1434 i wreszcie Kazimierz
Jagiellończyk, król Polski w latach 1447-1492. Długie rządy tych władców miały dla Polski
bardzo duże znaczenie - sprzyjały stabilizacji wewnętrznej i zewnętrznej kraju, zapewniały
ciągłość politycznej ideologii. Monarchowie ci nie ustrzegli się jednak trudnych wyzwań
i problemów. Okres panowania wspomnianych królów to czas bardzo istotnych zmian
w strukturze społeczeństwa polskiego. Na ten okres przypada ostateczne ukształtowanie się
szlachty jako stanu społecznego. Szlachta wywodziła się z warstwy rycerskiej, która posiadała,
podobnie jak w innych krajach ówczesnej Europy, przewagę nad innymi grupami
społecznymi. W społeczeństwie polskim istniały jeszcze trzy inne warstwy społeczne typowe
dla feudalnego społeczeństwa - chłopi, mieszczaństwo i duchowieństwo. Za rządów dynastii
Jagiellonów rola szlachty w państwie systematycznie rosła. Podstawą tej pozycji były liczne
immunitety oraz przywileje uzyskiwane przez szlachtę w ciągu rządów kolejnych władców.
Przywileje mogły otrzymać różne instytucje, grupy społeczne bądz
pojedyncze osoby.
Gwarantowały one ich odbiorcom korzystne i wyjątkowe uprawnienia. W ciągu trzech stuleci
- od XIV do XVI w. szlachta stała się głównym odbiorcą przywilejów, dzięki którym
ograniczyła władzę króla i pozycję możnowładztwa i zapewniła sobie decydujący wpływ
na rządy w państwie. Uprawnienia, które na mocy przywilejów uzyskiwała szlachta dotyczyły
głównie spraw sądowych i administracyjnych, kwestii gospodarczych oraz politycznych.
Z reguły przywileje były swoistym wynagrodzeniem dla szlachty za poparcie, którego ta
udzielała władcy w realizacji jego polityki. Przywilej wydawany przez monarchę dla szlachty
jednej ziemi lub dzielnicy nosił nazwę ziemskiego lub prowincjonalnego, a jeśli został wydany
dla całego stanu szlacheckiego nosił nazwę przywileju generalnego. Zapowiedzią przyszłych
przywilejów szlacheckich były statuty wydane przez Kazimierza Wielkiego dla Małopolski
i Wielkopolski. Pierwszy przywilej o charakterze ogólnopaństwowym został wydany
w Budzie 24.I.1355 r. Wydał go Ludwik Węgierski, kiedy strona polska zaakceptowała
ewentualną sukcesję Ludwika w Polsce. Wyznaczony na tron polski Ludwik obiecał
w nim, że nie będzie pobierał nadzwyczajnych podatków wykraczających poza normę
zwyczajową, będzie powierzał sprawowanie urzędów Polakom, nie będzie korzystał
ze stacji w dobrach szlacheckich podczas podróży, lecz będzie utrzymywał się ze swoich
środków oraz że będzie wypłacał szlachcie wynagrodzenie za jej udział w wojennych
wyprawach za granice kraju. Kolejnym stanowym przywilejem szlacheckim był ten wydany
przez Ludwika Węgierskiego podczas zjazdu w Koszycach (Słowacja) we wrześniu 1374 r.
U genezy tego przywileju tkwiła zgoda strony polskiej na sukcesję żeńskiej linii
Andegawenów (córek Ludwika - Katarzyny, Marii oraz Jadwigi) w Polsce. W zamian za
korzystną dla siebie decyzję polskiej szlachty, król w przywileju koszyckim przyznał szlachcie
wiele ulg - jedyny podatek, jakim obciążona miała być szlachta - poradlne został obniżony
do dwóch groszy (wcześniej 12 groszy), dotychczasowy obowiązek szlachty polegający na
świadczeniu przez nią pomocy w naprawie i budowie zamków został ograniczony. Przywilej
koszycki ograniczył także podatki uiszczane przez duchowieństwo. Rozszerzenie przywilejów
szlacheckich miało miejsce za panowania Władysława Jagiełły. W lutym 1388 r. odbył się
zjazd w Piotrkowie, podczas którego władca ten potwierdził wcześniejsze przywileje.
Zobowiązał się również wykupić szlachtę, która znalazłaby się w niewoli podczas wojen
prowadzonych za granicami kraju. Szlachta miała poza tym otrzymywać żołd za udział w
wyprawach wojennych. Król przyrzekł ponadto, że nie będzie nadawał ziem koronnych
książętom oraz że nie będzie oddawał zamków w obce ręce. Był to przywilej piotrkowski.
Rozszerzenie uprawnień szlacheckich miało miejsce w XV w., kiedy król starał się o
zapewnienie sukcesji w Polsce swojemu potomstwu - synom Władysławowi i Kazimierzowi.
W coraz większym stopniu król uzależniał się od stanu szlacheckiego, zmuszany do kolejnych
koncesji w zamian za poparcie dla swojej polityki. Zależność króla od stanu szlacheckiego
stała się wyraz
na 27.VII.1422 r., kiedy zabrana na pospolitym ruszeniu szlachta, mająca
wyruszyć przeciw Zakonowi Krzyżackiemu zmusiła Jagiełłę do kolejnego ustępstwa. Jagiełło
wydał przywilej, który od miejsca zebrania szlachty - Czerwińska nad Wisłą, nosi nazwę
przywileju czerwińskiego. Przedmiotem tego przywileju były sprawy sądowe oraz
administracyjne. Stanowił on, że jedna osoba nie może piastować jednocześnie urzędu starosty
i urzędu sędziego ziemskiego. Tym samym ustanawiał zasadę rozdziału władzy sądowniczej
i wykonawczej. Z biegiem czasu pochodzący ze stanu szlacheckiego starosta stał się
urzędnikiem, którego kadencja miała być dożywotnia. Poza tym król zobowiązał się, że nie
będzie konfiskował ani zajmował majątków szlacheckich bez uprzedniego prawomocnego
orzeczenia sądu (nietykalność majątkowa szlachty). Decyzje o biciu monety miała
podejmować Rada Królewska, a król był zobowiązany im się podporządkować. Kompetencje
monarchy zostały jeszcze bardziej ograniczone, a jego dominująca pozycja w państwie stawała
się coraz bardziej pozorna. Przywileje szlachty zostały rozszerzone już w następnym roku
- 28.X.1423 r. na sejmie w Warcie. Tym razem nowe zdobycze stanu szlacheckiego dotyczyły
stosunków na wsi i położenia ludności wiejskiej. Od tej pory szlachcic miał prawo rugować ze
wsi krnąbrnych i nielojalnych sołtysów. Kolejna klauzula tego przywileju miała na celu
zahamowanie częstego na wsi zjawiska zbiegostwa - za przyjmowanie i ukrywanie chłopskich
zbiegów groziły poważne kary. W przywileju tym zawarto również pewne przepisy mające
ograniczyć przepływ ludności wiejskiej ze wsi do miasteczek i miast. Te nowe zdobycze
szlachty miały fundamentalne znaczenie dla dalszego rozwoju szlacheckiej gospodarki oraz
fatalne skutki dla sytuacji ludności chłopskiej. Były one wyrazem przemian społecznych
i gospodarczych, jakie zachodziły w tym czasie w kraju. Niewiele czasu minęło i w 1425 r.
pojawił się kolejny przywilej. Jagiełło wystawił go podczas zjazdu w Brześciu Kujawskim
po tym, jak szlachta uznała prawo syna monarchy do tronu polskiego. Przewidywał on
zlikwidowanie stacji królewskich oraz ustanawiał zasadę "neminem captivabimus nisi iure
victum", czyli zapewniał, że żaden szlachcic nie może zostać uwięziony bez uprzedniego
orzeczenia sądu. Jednak losy tego przywileju były dość dramatyczne i ostatecznie nie wszedł
on w życie. Najpierw akt ten złożono na ręce nowo wybranego biskupa Krakowa - Zbigniewa
Oleśnickiego. Rok póz
niej Władysław Jagiełło za namową Witolda oraz cesarza Zygmunta
cofnął postanowienia tego przywileju podczas zjazdu w A
ęczycy, natomiast Oleśnicki
w ostentacyjny sposób zwrócił zebranym akt. Następnie porwali go panowie i na oczach króla
rozsiekali na strzępy. Król wiele wówczas stracił w oczach szlachty i zaczął zjednywać sobie
poszczególne osoby, nadając im liczne uprawnienia. W 1430 r. udało się Jagielle uzyskać od
szlachty zapewnienie, że po jego śmierci tron polski obejmie jego syn. Jednak znów ceną był
kolejny przywilej. Wystawiono go w Jedlni 4.III. tego samego roku. Jagiełło uznał w nim
ważność wszystkich do tej pory wydanych przywilejów. Uprawnienia szlachty zostały
ponownie potwierdzone w Krakowie w 1433 r. Obydwa przywileje - jedlneński i krakowski
stanowiły jakby kodyfikację wszystkich dotychczasowych uprawnień stanu szlacheckiego.
Szczególne znaczenie miała zasada nietykalności osobistej szlachcica; prawo do jej naruszenia
dawał jedynie wyrok sądowy. Z uwagi na rozwój przywilejów szlacheckich okres panowania
Władysława Jagiełły trzeba uznać za jeden z najistotniejszych etapów w procesie
kształtowania się w Polsce ustroju demokracji szlacheckiej. Jednocześnie następowały bardzo
ważne zmiany w polskiej gospodarce - powstała gospodarka folwarczno-pańszczyz
niana.
System czynszowy właściwy epoce średniowiecza był powoli zastępowany przez
gospodarstwa folwarczne, które cechowały się dużymi rozmiarami oraz tym, że w produkcji
rolnej dużą rolę odgrywała niemal darmowa siła robocza, jaką byli chłopi. Dzięki temu
szlachta mogła znacznie zwiększyć swoje dochody. Szlachta zaczęła uczestniczyć w handlu
zbożowym, który z czasem stał się głównym z
ródłem jej dochodów. Rozwój szlacheckich
folwarków stał się siłą napędową polskiej gospodarki w XV w. Czerpiący swe dochody
z folwarku szlachcic mógł poświęcić wiele czasu oraz środków finansowych na uczestnictwo
w życiu politycznym. Udział w sejmikach oraz sejmach wiązał się bowiem z poważnymi
kosztami. Okazją dla szlachty do zdobycia kolejnych przywilejów była wojna trzynastoletnia.
W 1454 r. szlachta zebrała się na pospolitym ruszeniu pod Cerekwicą niedaleko Chojnic.
Jeszcze przed klęską pod Chojnicami, gdzie wojsko polskie uległo wojskom krzyżackim,
szlachta zdołała wymóc na królu, którym wówczas był Kazimierz Jagiellończyk następne
ustępstwa. Król wystawił najpierw przywilej w Cerekwicy dla szlachty wielkopolskiej,
a następnie 11/12.XI. w Nieszawie dla szlachty małopolskiej. Ogólnie przywileje te określa się
jako cerekwicko-nieszawskie. Do najważniejszych zdobyczy szlachty należały postanowienia,
iż monarcha może zwołać pospolite ruszenie tylko wtedy, jeśli wydadzą na to zgodę sejmiki
ziemskie. Wprowadzono zakaz piastowania urzędów wojewody lub kasztelana oraz starosty
przez jedną osobę. Zaostrzone zostały poza tym przepisy ograniczające zbiegostwo chłopów.
Kolejny okres rozwoju uprawnień stanu szlacheckiego przypadł na przełom XV i XVI w.
W 1492 r. na tronie polskim zasiadł Jan Olbracht. W okresie 28.I.-3.III.1493 r. w Piotrkowie
miał miejsce zjazd przedstawicieli możnowładztwa oraz szlachty, który uznaje się za pierwszy
polski sejm. Sejm ten miał już wyraz
nie dwuizbowy charakter. W skład senatu wchodzili
wysocy urzędnicy, a izbę poselską tworzyli posłowie szlacheccy. Obok senatorów i posłów
w obradach sejmu brał udział król. W 1496 r. ponownie zebrał się sejm w Piotrkowie. Szlachta
uzyskała na nim poszerzenie swoich przywilejów. Wprowadzono ograniczenia praw możnych
oraz mieszczan. Szlachta uzyskała zwolnienie z ceł i gwarancję swobodnego spławu własnych
towarów oraz kolejne prawa ograniczające wychodz
stwo chłopów (rocznie wieś mógł
pozostawić tylko jeden chłop oraz jeden syn w rodzinie). Mieszczanie nie mogli nabywać
majątków ziemskich oraz sprzedawać tych, które już posiadali (przepis ten zaczęto realizować
dopiero póz
niej). Szlachta nadal miało prawo do określania tzw. taks wojewodziańskich.
Wysokie urzędy kościelne mieli sprawować jedynie ludzie pochodzący ze stanu
szlacheckiego. W zamian przedstawiciele szlachty zgodzili się na poparcie królewskiej
polityki - podniesienie wysokości podatków płaconych przez miasta i chłopów, finansowe
wsparcie dla wyprawy przeciw Turcji oraz zebranie się pospolitego ruszenia.
Sejm piotrkowski utrwalił i tak już dominującą pozycję stanu szlacheckiego w państwie.
Po śmierci Jana Olbrachta w 1501 r. władzę przejął Aleksander. Jeszcze przed swoją
koronacją zgodził się Aleksander na ustępstwa wobec polskiego możnowładztwa
i wystawił na jego rzecz w 1501 r. przywilej w Mielniku. Oddawał on ster rządów
w kraju w ręce senatu, który był reprezentacją magnaterii. Wszelkie decyzje dotyczące
państwa miały zapadać tylko za zgodą senatu, a z pominięciem zdania szlachty. Przywilej ten
wywołał oburzenie szlachty. Szlachta przystąpiła do działania na sejmie w 1504 r., który
obradował w Piotrkowie od 21.I. do 13.III. Przewodził jej Jan A
aski. Podjęto wówczas szereg
ważnych uchwał, które wymierzone były przeciw pozycji magnaterii. Do najważniejszych
należały: reforma administracji centralnej, zasada "incompatibilitas" dotycząca niełączenia
określonych funkcji publicznych oraz wprowadzenie ograniczeń w dysponowaniu przez króla
dobrami koronnymi (chodziło o ich rozdawnictwo oraz o przywrócenie Koronie dóbr już
rozdanych). Dopiero w 1505 r. szlachcie udało się unieważnić przywilej mielnicki. Stało się to
na sejmie w Radomiu, który obradował od 30.III do 31.V. W tym okresie narodził się
polityczny ruch średniej szlachty - ruch egzekucyjny. Odniósł on na sejmie w Radomiu ważne
sukcesy. Sejm radomski określił zasadnicze podstawy ustroju państwa polskiego,
uporządkował sprawy dotyczące gospodarki i sądownictwa. Najważniejszym aktem prawnym
uchwalonym w Radomiu była konstytucja "Nihil novi" (3.V). Stała się ona prawną podstawą
ustroju demokracji szlacheckiej w Polsce i była realizacją programu ruchu egzekucyjnego.
Określiła ona ostatecznie strukturę polskiego parlamentu, który miał składać się z trzech
stanów sejmujących: króla (reprezentant monarchii), senatu (przedstawicielstwo magnaterii)
oraz izby poselskiej (przedstawicielstwo szlachty, a zarazem gwarant demokracji).
W zamierzeniu szlachty właśnie w izbie poselskiej miał skupiać się cały ciężar rządów
w państwie; miała ona niejako równoważyć działania dwóch pozostałych stanów - króla
i magnatów, a zatem gwarantować ustrój demokracji. Program ruchu egzekucyjnego był więc
wymierzony zarówno w króla, jak i magnaterię. Naczelnym hasłem ruchu szlacheckiego była
egzekucja praw i dóbr, a do innych ważnych postulatów należały: przeprowadzenie reformy
podatków, unifikacja terytorialna państwa, w tym zwłaszcza zacieśnienie związku Polski i
Litwy oraz likwidacja odrębności prawnych i ustrojowych w innych dzielnicach i prowincjach
państwa Jagiellonów, potwierdzenie zasady "incompatibilitas", wprowadzenie równości
wszystkich religii. Wszystkie dotychczas wydane przywileje szlacheckie oraz prawa zostały
zebrane przez Jana A
askiego i wydane w 1506 r. w statucie (tzw. Statut A
askiego).
Lata 1505-1506 r. oznaczały zwycięstwo obozu szlacheckiego. Mimo to szlachta nie
zrezygnowała z dalszej walki o umocnienie swej pozycji, a przede wszystkim o realizację
wymienionych wyżej postulatów egzekucyjnych. W 1518 r. szlachta uzyskała od Zygmunta I
Starego prawo do sądów patrymonialnych w majątkach prywatnych. W latach 30-tych XVI w.
wytworzył się w Polsce układ sił, w którym z jednej strony stała szlachta (obóz szlachecki
spajała opozycja wobec pozostałych stanów), a z drugiej król i magnateria. Magnateria była
podzielona na dwa ugrupowania - jedno skupiło się wokół Bony Sforzy, żony Zygmunta I
Starego, a drugie wokół samego króla. Do starcia między obozem szlacheckim, a królem
doszło w 1537 r. W lipcu tego roku szlachta zebrała się w ramach pospolitego ruszenia pod
Lwowem i miała stamtąd wyruszyć na Mołdawię przeciw Piotrowi Rareszowi (Petryła -
następca hospodara mołdawskiego, Bogdana). Jednak szlachta odmówiła pójścia na wojnę
i zwołała sejm obozowy, który obradował prawie dwa miesiące. W ciągu tego czasu miano
ogołocić okoliczne wioski ze wszystkich kur, stąd określa się ten rokosz szlachecki jako
"wojnę kokoszą". Obradująca szlachta opracowała listę, na której znalazło się 37 żądań
zwartych już w programie egzekucyjnym. Był to dla króla wyraz
ny sygnał, że obóz szlachecki
nie zamierza zrezygnować z dążeń do realizacji swych postulatów. Jeszcze wcześniej - w 1529
r. przeprowadzono elekcję syna Zygmunta I Starego na króla (elekcja "vivente rege").
To posunięcie dworu królewskiego wywołało oburzenie szlachty. Odpowiedzią na to było
potwierdzenie zasady elekcyjności tronu na sejmie w Piotrkowie w 1538 r. oraz uznanie prawa
całej szlachty do udziału w elekcji monarchy. Poza tym uproszczono i skrócono procedury w
procesach, których przedmiotem byli chłopscy zbiegowie. Napięte stosunki między królem i
szlachtą zaostrzyło potajemne zawarcie związku małżeńskiego z Barbarą Radziwiłłówną przez
Zygmunta II Augusta. Monarcha ten nie zamierzał współpracować ze szlachtą
w realizacji jej dążeń. Wyrazem jego stanowiska był fakt, że do 1559 r. nie zwołał on sejmu.
W tej sytuacji szlachta wzmocniła swoją opozycję wobec monarchy. Do przełomu doszło w na
początku lat 60-tych XVI w. Król stanął wówczas w obliczu wojny o Inflanty i potrzebował
wsparcia szlachty w sejmie. Zmusiło go to do całkowitej zmiany swej polityki wobec szlachty.
Stało się to na sejmie w Piotrkowie, który obradował od 30.XI. do 25.III.1563 r. Był to
pierwszy z tzw. sejmów egzekucyjnych. Podjęto na nim uchwały dotyczące egzekucji dóbr
- wszystkie królewszczyzny oddane przez króla w zastaw po roku 1504 miały zostać zwrócone
Koronie. Jedna czwarta dochodów z tych dóbr (kwarta) została przeznaczona na utrzymanie
stałego wojska (tzw. wojsko kwarciane). Zniesiono tzw. egzekucję starościńską, a zatem
starosta nie miał już prawa egzekwować wyroków wydawanych przez sądy kościelne
(np. w sprawach dziesięciny czy herezji). Kolejny sejm zebrał się w Warszawie i obradował
od 22.IX.1563 r. do 1.IV.1564 r. Sejm ten całkowicie ograniczył możliwość swobodnego
poruszania się chłopów. W okresie od 18.I.1565 r. do 14.IV.1565 r. sejm zebrał się do
Piotrkowa. Zapadły na nim bardzo ważne decyzje. Na sejmie tym potwierdzono wszystkie
dotychczasowe uprawienia szlachty w dziedzinie gospodarki. Poza tym dokonano unifikacji
systemu miar i wag, utworzono ekonomie gospodarcze. Potwierdzony został zakaz
wykonywania przez starostów wyroków dotyczących spraw wiary. Realizacją postulatu
unifikacji terytorialnej państwa zajął się sejm zwołany w 1569 r. do Lublina. Doszło wówczas
(28.VI.1569) do zawarcia unii Polski i Litwy, choć sprzeciwiła się temu litewska magnateria.
1.VII.1569 r. podpisany i ogłoszony został akt unii. Była to unia realna, a państwo, jakie w jej
wyniku powstało zaczęto określać mianem Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W 1572 r.
zmarł Zygmunt II August i nie pozostawił po sobie potomstwa. Sprawa sukcesji tronu
polskiego pozostawała więc otwarta. Elekcja nowego monarchy znów stała się elementem
rywalizacji pomiędzy szlachtą i magnaterią. Szlachta powołała konfederacje zwane
kapturowymi. Przejęły on ciężar zarządu w państwie oraz zapewniły szlachcie przewagę.
6.I.1573 r. zebrał się w Warszawie sejm konwokacyjny, obradował do 28.I. Zdecydowano
na nim, że urząd "interrexa" sprawować będzie prymas Polski (metropolita gniez
nieński),
którym był wówczas Jakub Uchański. Ustalono sposób i miejsce elekcji - miała być ona
"viritim", czyli bezpośrednia oraz miała odbyć się w miejscowości położonej niedaleko
Warszawy. Pod koniec obrad uchwalony został akt konfederacji warszawskiej, który
gwarantował wszystkim wyznaniom w Polsce równe prawa. Zanim doszło do elekcji
opracowano zestaw warunków, które miano przedstawić kandydatowi do tronu polskiego.
Elekt zobowiązany był do zaprzysiężenia tych postulatów. Część z nich zebrana została w tzw.
"pacta conventa" i stanowiła doraz
ne zobowiązania każdego nowego władcy wobec szlachty.
Zasadnicze znaczenie miały natomiast warunki, które określane były mianem artykułów
henrykowskich. Odnosiły się one do kwestii ustrojowych Rzeczypospolitej - gwarantowały
utrzymanie dotychczasowych przywilejów szlacheckich i innych praw, zobowiązywały króla
do zwoływania sejmu raz na dwa lata, ograniczały kompetencje króla na rzecz sejmu.
Stwierdzały poza tym, że w przypadku nie dotrzymania zobowiązań przez króla szlachta miała
prawo wypowiedzieć mu posłuszeństwo ("articulus de non praestanda oboedientia").
Pierwsza elekcja zakończyła się wyborem Henryka Walezego na tron polski. Jednak władca
ten niedługo po objęciu tronu, w nocy z 18/19.VI.1574 r. potajemnie opuścił Polskę. Szlachta
stanęła więc przed koniecznością kolejnej elekcji. W maju zebrał się sejm w Stężycy, który
oficjalnie ogłosił w Polsce stan bezkrólewia. Wybór króla nie okazał się jednak prosty (była to
pierwsza podwójna elekcja). Senatorowie opowiedzieli się za cesarzem Maksymilianem II,
natomiast szlachta wybrała Annę Jagiellonkę i Stefana Batorego jako jej męża. Władca ten
ostatecznie zwyciężył i został królem Rzeczypospolitej. W 1578 r. utworzył on Trybunał
Koronny, w skład, którego weszła szlachta, co ograniczyło jego kompetencje w dziedzinie
sądownictwa. Szlachta wciąż miała dominującą pozycję, choć ruch egzekucyjny zaczął
wyraz
nie słabnąć.
Z czasem demokracja szlachecka z jej niepodważalnymi zasadami okazała się być elementem
najbardziej zgubnym i prowadzącym do upadku Rzeczpospolitej. Ewoluowała w
niebezpieczną stronę, wypaczyła się dając możliwość kupczenia i manipulowania dobrem
Rzeczpospolitej. O ile demokracja szlachecka z XVI i XVII wieku z obrazami posłujących
szlachciców, błogiego życia w wiejskich dworach czy wypraw wojennych może budzić
pobłażanie o tyle sytuacja z XVIII wieku to już prawdziwa groza i realnie istniejące
zagrożenie utraty suwerenności. Z perspektywy czasu czymś niewyobrażalnym wydaje się
krótkowzroczność polskich elit szlacheckich, zapamiętanie w obronie wolności szlacheckich i
brak jakiejkolwiek realistycznej oceny wydarzeń. Ślepy opór przeciw reformom połączony z
zupełnym niedostrzeganiem sytuacji w osiemnastowiecznej Europie, w której podstawowym
ustrojem był absolutyzm powodują negatywną ocenę postawy polskich elit politycznych,
ceniących przede wszystkim prywatę, własny interes i przywileje, z których nic jeśli przestaje
istnieć własne państwo.