http://rcin.org.pl
http://rcin.org.pl
Has. archiwalny JBL
MAURYCY KARNIOL
szeregowiec Wojsk Polskich
Anlysemilyzm polski
na Ile psychiki polskich izieidw
(odczyt wygłoszony w  Zjednoczeniu 8. lutego 1917)
Z przedmowÄ… red. Bron. Laskownickiego
prezesa lwowskiej delegacyi N. K. N.
Lwów 1917.
Nakładem  Zjednoczenia .
http://rcin.org.pl
http://rcin.org.pl
MAURYCY KARNIOL
szeregowiec Wojsk Polskich
Antysemityzm polski
ni ile psychiki polskich dzlejiw
(odczyt wygłoszony w  Zjednoczeniu 8. lutego 1917)
Z przedmowÄ… red. Bron. Laskownickiego
prezesa lwowskiej delegacyi N. K. N.
Lwów 1917.
Nakładem  Zjednoczenia .
I NS TYTUT
BADA ^ LITERACKICH PAN
B IWarszawIa, Oul. TNoE KŚwiał 71
B L A
00-33U wy
Tel, 26-68-63
http://rcin.org.pl
2 2 ./o*-
DRUKIEM ZKKA
HDU DRUKARSKIEGO  GRrtElft
WE LWOWIE, ULICA CHOR^ŻCZYZNY LICZBA 27
http://rcin.org.pl
Do autora.
Wielce Szanowny Panie!
Zaszczyciłeś mię Pan prośbę, abym
cennÄ… Jego pracÄ™ zaopatrzyÅ‚ krótkÄ… przed­
mową. Mogę to uczynić jedynie w słowach
gorÄ…cej podziÄ™ki za to, że tak trafnie ujÄ…­
łeś psychikę dziejów Polski, streszczającą
siÄ™ w zasadzie mi Å‚ oÅ› ci i że na tej wÅ‚a­
śnie podstawie oparłeś próbę rozwiązania
t. zw. kwestyi żydowskiej w Polsce. Jeżeli
bowiem antysemityzm  bez względu na
swe narodowe zabarwienie  jest chorobÄ…
nienawiÅ›ci, to jedynym na tÄ™ chorobÄ™ le­
kiem, jedynem przeciw niej antidotum może
być miłość. Zasada:  kochaj bilz
niego, jak
siebie samego  stanowi klucz do rozwiÄ…­
zania nietylko kwestyi żydowskiej i nietylko
http://rcin.org.pl
4
w Polsce. Niestety, czasy dzisiejsze wÅ‚a­
śnie, są najjaskrawszem jej zaprzeczeniem.
Przyjdzie jednak, przyjść musi chwila,
kiedy ta zasada zatryumfuje na ziemi i kto
wie, czy to, co siÄ™ dziÅ› dzieje, nie przy­
czyni się głównie do jej przybliżenia.
K jeżeli Polska  jak utrzymują nasi
najwznioÅ›lejsi myÅ›liciele i wieszcze naro­
dowi  ma istotnie przekazanÄ… jej przez
Opatrzność misyę dziejową do spełnienia,
to spełni ją jedynie jako apostołka miłości.
ByÅ‚a niÄ… zarówno w okresie swego naj­
świetniejszego rozwoju, kiedy tworzyła unie
ludów, jak w upadku i niedoli, kiedy na
swych sztandarach powstaÅ„czych wywie­
szała hasło: Za naszą wolność i waszą!
I dlatego cokolwiek tchnęło nienawiścią,
nie mogło nigdy zapuścić głębiej korzeni
w duszy polskiej. Stąd też antysemityzm
polski  zresztÄ… zawsze efemeryczny i po­
zostajÄ…cy daleko w tyle poza obcymi wzo­
rami  był tylko sztucznie hodowaną
pÅ‚onkÄ…* nie znajdujÄ…cÄ… tu gruntu, poda­
tnego do rozwinięcia go w silne i szeroko
http://rcin.org.pl
5
rozgaÅ‚Ä™zione drzewo. Należę do tych, któ­
rzy wierzÄ…, iż w przyszÅ‚ej, wolnej i szczÄ™­
śliwej Polsce będzie miał jeszcze mniej
warunków rozwoju. K że PaÅ„ska rozpra­
wka tchnie tą samą wiarą, przeto życzę
jej szczerze, by znalazÅ‚a szerokie rozpo­
wszechnienie w społeczeństwie polskiem
bez różnicy wyznania  jest bowiem je­
dną z tych prac, które, w dobrej myśli
poczęte, tylko dobre mogą przynieść owoce.
ProszÄ™ przyjąć wyrazy rzetelnego po­
ważania
Bronisław Laskownicki.
http://rcin.org.pl
http://rcin.org.pl
W chwili, kiedy naród stoi w epoce
odbudowy swe] państwowości, musi on
obmyślać każdy, choćby najdrobniejszy
szczegół tej budowli, którą wznosi, iżby
się ustrzedz błędów, popełnionych przezeń
dawniej, w przeszłości.
SiÅ‚a tego nakazu potÄ™guje siÄ™ tern bar­
dziej, gdy idzie nie o szczegóły, ale o rze­
czy wagi zasadniczej, jeÅ›li idzie o funda­
mentalne podstawy państwowej polityki
i o kierunek, jaki paÅ„stwo nadać zamie­
rza rozwiÄ…zaniu trudnych, nierozwiÄ…za­
nych dotychczas problemów.
Problemy te trzeba dokÅ‚adnie rozbie­
rać i ważyć ściśle wszelkie ewentualności
ich rozwiÄ…zania, jeÅ›li faktycznie idzie o nor­
malny pęd narodowego życia i o życia
tego tężyznę i zdrowie. Kle przedewszyst-
http://rcin.org.pl
8
kiem należy problem każdy sprowadzić
do jego prawdziwych, rzeczywistych roz­
miarów, trzeba się starać docierać do
istoty rzeczy. Bo życie współczesne unosi
na swych falach różne problemy w górę,
to znowu spycha je na tychże samych fa­
lach w dół, raz wyolbrzymia, to znowu
pomniejsza wypadki i zjawiska.
W prelekcyi tej mam zamiar rozwinąć
przed Państwem problem antysemityzmu
polskiego, problem  zaznaczam to z gó­
ry  trudny, lecz niezmiernej wagi dla
caÅ‚ego życia polskiego. R nabiera on szcze­
gólnej aktualności dziś, kiedy idzie o takie
ustosunkowanie sił narodowych, któreby
najskuteczniej dopomogło pracy państwo-
twórczej.
Idzie zaÅ› o to, żeby do problemu te­
go, tak niezmiernie trudnego właśnie z ra-
cyi jego aktualności, zastosować należytą
miarÄ™, idzie o to, żeby go ująć z wÅ‚aÅ›ci­
wej strony i postawić odrazu na wÅ‚aÅ›ci­
wym gruncie.
Faktem jest, że z antysemityzmem
http://rcin.org.pl
9
w Polsce liczą się jako z siłą i to siłą
potężną, bo  jak mówią  biorącą swój
poczÄ…tek z najżywotniejszych soków ży­
ciowych narodu. Faktem jest, że tej rze­
komej siły boją się jedni, a budują na
niej drudzy. I faktem jest jeszcze, że  si­
Å‚Ä™ , którÄ… reprezentuje antysemityzm, po­
daje się z niektórych stron jako najlepszy
i najskuteczniejszy sposób rozwiązania
kwestyi trzymilionowej masy żydowskiej
w Polsce.
OkazaÅ‚o siÄ™, że nawet stronnictwa de­
mokratyczne rosyjskie, przy największej
reklamie robionej wielko -książęcej ode­
zwie, zatroskały się już zawczasu o los
tej masy żydowskiej, liczÄ…c siÄ™ z antyse­
mityzmem jako potężnym prÄ…dem współ­
czesnego polskiego życia i narzucając się
żydom w Królestwie na obrońcę przeciw
ewentualnemu ich uciskowi ze strony pol­
skiej.
Takich i t. p. symptomów nie należy
lekceważyć. Dowodzą one tego właśnie,
o czem poprzednio mówiłem, że uważa
http://rcin.org.pl
10
się antysemityzm za siłę wielką i coraz
większą w narodzie polskim.
Dlatego trzeba naprzód zmierzyć siłę
antysemityzmu polskiego, ale do pomiaru
jej użyć trzeba miary należytej, trzeba,
mówiąc słowami Mochnackiego, do tego
obrać  nie chwilowe, ale stateczne, nie­
zmienne stanowisko .
Dlatego też, rozpatrzymy ten problem
z punktu widzenia dziejów, na podstawie
dziejowych zjawisk, na tle  jak o tem
mowa w tytule tego odczytu  psychiki
dziejów, w szczególnoÅ›ci: psychiki pol­
skich dziejów.
Wielkich bowiem i doniosÅ‚ych zaga­
dnień nie mierzy się zwyczajnym łokciem
powszedniej oceny, ani potrzebÄ… chwili,
ani tem, co czasem wyczytuje siÄ™ ze szpalt
dziennika. Inna jest miara rzeczy zwy­
czajnych, inna kwestyi doniosÅ‚ych. Nie­
zrozumienie tej prawdy prowadzić musi
i rzeczywiÅ›cie prowadzi nietylko do nie­
porozumień, ale co gorsza do sądów
mylnych i przez to przy ocenie faktów
http://rcin.org.pl
11
i stworzonych przez nie problemów szko­
dliwych, szkodliwych zaś podwójnie, gdy
te sądy mają być przesłankami konkluzyi
0 zasadniczem znaczeniu dla narodowego
życia.
Cóż jednak oznacza okreÅ›lenie: psy­
chika polskich dziejów?
Jest rzeczą znaną, że dzieje nie są
splotem jakichÅ› przypadkowo ze sobÄ… po­
wiązanych przyczyn i skutków. Istota ich
jest daleko głębsza. Są siły władające
dziejami. Czy nazwiemy je  siłami dzie-
jowości , jak je nazwał Brzozowski, czy
 pierwiastkami dziejów , czy wreszcie, jak
chce Mochnacki,  prawdami dziejowemi ,
nie zmieni to tego, że takie sity istnieją
1 że z faktem ich istnienia musi siÄ™ po­
ważnie liczyć historyk, jeśli chce znalez
ć
klucz do zrozumienia dziejów już nie da­
nej epoki, ale dziejów jako takich w ogól­
ności, jeśli chce poznać ich istotę.
Najtrafniej ujmuje istotÄ™ tych dziejo­
wych sił Mochnacki, w słowach zawartych
w jego  Powstaniu narodu polskiego :
http://rcin.org.pl
12
Prawdy, które lud sercem pojmuje  mówi
on  trzeba gruntownie rozbierać, trzeba
mieć zawsze w poważaniu. Niemasz nadto
nic ani wyższego, ani gÅ‚Ä™bszego, w ża­
dnej na Å›wiecie filozofii. Historya po ta­
kich prawdach, jak po szczeblach idzie
do swego kresu; a co siÄ™ w niej poza
tym mieÅ›ci obrÄ™bem, sÄ… to tylko po wiÄ™k­
szej części albo czyny luz
ne, albo ane­
gdoty, albo powiastki mniej wiÄ™cej zaba­
wne, ciekawe .
Te słowa historyka, zawierają już
w sobie określenie psychiki dziejów. Są
nią właśnie te Mochnackiego  prawdy,
które lud sercem pojmuje , tworzÄ… tÄ™ psy­
chikÄ™ sprężyny poruszajÄ…ca dziejami, na­
dajÄ…ce historyi danego narodu jednÄ… je­
dynÄ… w swoim rodzaju, specyficznÄ… cechÄ™,
którą ta historya w sobie zawiera.
K nie jest ta psychika dziejów naro­
dowych, jakimÅ›  przypadkowym fenome­
nem , lecz powstała ona  posługując się
parafrazÄ… poetyckÄ… Przybyszewskiego 
z muzyki naszej krwi, świętego naszego
http://rcin.org.pl
13
/Urna, z hulanki wichru po nagim stepie,
z jego rozmiłowanego poszumu wśród
kwitnących żyt, z właściwości naszego
oka, przystosowanego do dalekich równia-
nych horyzontów, ich tęsknot i bolesnej
zadumy, z organicznej właściwości naszej
krtani, która nawet w żywem sÅ‚owie stwo­
rzyła sobie dz
więki, jakich żaden inny
naród nie posiada, z jęku i mowy naszej
ziemi i muzyki biegu naszych rzek i ry­
tmu, w jakim nasze jeziora falujÄ…, z za­
sadniczego wreszcie tonu duszy polskiej.
Te skÅ‚adniki utworzyÅ‚y psychikÄ™ narodo­
wych dziejów. I na tle tej psychiki, na tle
jej zasadniczych rysów, rozpatrzymy jÄ…­
trzÄ…cÄ… kwestyÄ™ antysemityzmu polskiego,
bo dopiero psychika polskich dziejów utwo­
rzy nam wÅ‚aÅ›ciwe kryteryum dla rozpa­
trzenia tej kwestyi potrzebne. Na tem tle
nie wyolbrzymieje ten problem do nad­
miernych sztucznych rozmiarów, ani też
nie okaże się jakimś drobnym epizodem
narodowego życia, lecz ukaże siÄ™ w Å›wie­
http://rcin.org.pl
14
tle prawdziwem, w swej istotnej, rzeczy­
wistej postaci.
Lecz jakiż jest właściwy, zasadniczy
rys psychiki polskich dziejów,?
W jednem z swych licznych przemó­
wień powiedział prof. Jaworski: Polska
z miłości powstała. I jeśli idzie o lepsze
scharakteryzowanie psychiki polskich dzie­
jów, to rzec trzeba, że takiego niema.
 Polska z miÅ‚oÅ›ci powstaÅ‚a , oto najisto­
tniejsza treść psychiki polskich dziejów.
Miłością wzrosła do największej potęgi
i miÅ‚oÅ›ciÄ… siÄ™ w czasach owej potÄ™gi rzÄ…­
dziła. Istnieje pewien ścisły, przyczynowy
związek między datą 1413, a 1569 i 1791.
Istnieje ścisła łączność między słowami
aktu Unii horodelskiej, a treścią i celem
Unii lubelskiej i dalej między czynem 3.
Maja. A
Ä…czy te wiekopomne daty jeden
i ten sam duch miłości, który przenika
nawskróś całe polskie dzieje.
 I nie zaznać nikomu Å‚aski zbawie­
nia, kogo nie zesprze miÅ‚ość; miÅ‚ość two­
rzy prawa, wÅ‚ada narodami i wiedzie wszyst­
http://rcin.org.pl
15
kie stany Rzeczypospolite] ku najlepszemu
końcowi ,  powiadają słowa aktu Unii
w Horodle, w czasach, kiedy największe
mocarstwa ówczesne w Europie powsta­
wały na gruzach zniszczonych przez się
kultur. Polska stała się mocarstwem nie
przez niszczenie kultur i cywilizacyi ob­
cych narodów, ale przeciwnie, przez ich
ochronÄ™ i zapewnienie im możnoÅ›ci swo­
bodnego rozwoju.
To też w żadnem państwie w Euro-
pin, prócz Polski, nie mogło się dokonać
tak Å›cisÅ‚e zespolenie dwóch, zawsze prze­
cie odrębnych organizmów państwowych
i narodowych, jak Polska i Litwa, na naj­
szlachetniejszej zasadzie: wolni z wolny­
mi, równi z równymi. I można rzec śmiało,
że nie stałoby poezyi naszej na hasło:
Polska Chrystusem narodów, gdyby, dzie­
jów polskich nie przenikaÅ‚ on duch mi­
Å‚oÅ›ci. Bo miÅ‚ość jest wÅ‚aÅ›nie tym pierw­
szym etapem na drodze do Odkupienia.
Konstytucya Trzeciego Maja, której
zasadÄ… naczelnÄ…: ktokolwiek na polskÄ…
http://rcin.org.pl
16
ziemię wstąpi wolny jest, która ogarnia
wsżystkie stany i wszystkie wyznania
i łączy je w jedną narodową siłę, jest
najpiękniej szym wykwitem polskiego ducha,
Wszystko, co w ciÄ…gu wieków stwo­
rzyła psyche polskich dziejów, najlepiej
i najpiękniej wystąpiło w dziele Ustawy
majowej. I dlatego Konstytucya 3. Maja
jest dla dziejów polskich faktem o zna­
czeniu epokowem. Dlatego też ona stanowi
punkt wyjścia dla studyów dziejów poroz-
biorowych.
To nie jest, jak chce Mochnacki,
 wielki reflex Polski ginÄ…cej , ale raczej,
jak mówi prof. DembiÅ„ski, to jest  pro­
gram żywego i twórczego narodu .
Nie jest to wcale przypadkowe, że
z wszystkich Å›wiÄ…t narodowych czciÅ‚ na­
ród naród dotychczas najsolenniej święto
3. Maja. Naród odczuwał, że ten dzień r.
1791. stanowi przetom w jego dziejach,
że z tym dniem rozpoczyna on jakieÅ› no­
we, lepsze życie. Nasuwa się tu siłą faktu
analogia z świętem 14. lipca we Francyi,
http://rcin.org.pl
17
Naród pojmuje prawdy dziejowe ser­
cem, pojmuje je nie refleksyjnie, ale odru­
chowo. To też naród nie mógÅ‚ jeszcze po­
jąć, że 3. Maja jest ciągiem dalszym jeno
tej zasadniczej linii polskich dziejów, którą
wytycza miłość, że bez Unii horodelskiej
i lubelskiej nie byłoby Ustawy majowej,
bo w swej najistotniejszej głębi wzięła ona
poczÄ…tek z tej psychiki polskiej historyi,
która i tamte czyny stworzyła. Tylko, że
3. Maja wyraziÅ‚ tÄ™ psychÄ™ polskich dzie­
jów najwspanialej i najpiękniej, przyodział
jÄ… w blaski takiej potÄ™gi i chwaÅ‚y, że do­
piero w tem dziele Sejmu Czteroletniego
w całej pełni zakrólowała.
Powiedziałem, że Konstytucya 3. Maja
stanowi punkt wyjÅ›cia dla studyów dzie­
jów porozbiorów narodu.
Zdaje mi się, że nie potrzeba dowodu,
by wykazać słuszność tego twierdzenia.
Przecież niema artykuÅ‚u konstytucyi, któ­
rego motywa nie miałyby znaczenia po
dzieÅ„ dzisiejszy. Co wiÄ™cej, ilekroć naro­
dowi ukazywała się choćby nadzieja wol-
2
http://rcin.org.pl
18
ności i państwowego bytu, zawsze wracał
on do Ustawy majowej, jakgdyby do z
ró-
dlisk siły i mocy. Bo zaprawdę jest Kon-
stytucya 3. Maja z
ródłiskiem siły i mocy
narodowej, a jest niem właśnie dlatego, że
tak w całej pełni zawiera w sobie psychę
polskich dziejów.
A teraz przystÄ™pujÄ™ do kwestyi zasa­
dniczej. Jaki związek zachodzi między
psychiką polskich dziejów  sądzę, że
teraz już każdy pojmuje, co pod tem okre­
śleniem rozumiem  a kwestyą żydowską,
w szczególnoÅ›ci zaÅ› problemem antysemi­
tyzmu polskiego?
Przypominam, że szło o to, aby ten
problem antysemityzmu postawić odrazu
na wÅ‚aÅ›ciwym gruncie, i dlatego wybra­
Å‚em psychikÄ™ dziejów jako jedynie wÅ‚a­
ściwe kryteryum dla jego rozpatrywania,
że szło o to, aby tą miarą zmierzyć siłę
antysemityzmu polskiego, teraz zaÅ› dodam,
że idzie jeszcze o to, by okreÅ›lić jego sto­
sunek do imperatywów polskiej historyi,
wynikajÄ…cych z jej psychiki,
http://rcin.org.pl
19
Stanowczo zaÅ› nie jest celem tego od­
czytu, badanie istoty antysemityzmu w ogól­
ności, polskiego zaś w szczególności, bo
wszelki antysemityzm da się sprowadzić
do ekonomicznego podÅ‚oża z którego po­
wstał, definicyę każdego antysemityzmu
można zawsze ująć w aforyzm niemiec­
kiego publicysty: Der Antisemitismus ist
ist der Socializmus des dummen Kerls.
Jeżeli przyjmiemy, że zasadniczą
cechÄ… psychiki polskiej historyi jest mi­
Å‚ość, jeżeli przyjmiemy, że ta cecha prze­
jawia siÄ™ najdobitniej w trzech wielkich 
pomijajÄ…c inne  wskaz
nikach narodowej
woli, które zwiemy aktem Unii w Horodle,
w Lublinie i Trzecim maja, jeśli wreszcie
przyjmiemy, że w tym Trzecim Maja ta
psyche polskich dziejów objawia siÄ™ naj­
pełniej, to wysnuć konsekwencye z tych
przesÅ‚anek dla kwestyi antysemityzmu pol­
skiego jest rzeczÄ… zaiste nietrudnÄ….
Antysemityzm podawany jako sposób
sanacyi narodowego życia na tle właśnie
tego  programu żywego i twórczego na-
2*
http://rcin.org.pl
20
rodu  którym jest konstytucya 3. Maja,
staje się środkiem, którego skuteczność
jest więcej niż problematyczna.
Nie nienawiść rasowa i wyznaniowa,
ale miłość, ta  która tworzy prawa i włada
narodami ,  jakeÅ›my już sÅ‚yszeli kiero­
wała pracami Sejmu Czteroletniego.
Przecież Polska nie burzyła nigdy,
jeno budowała. Czyż więc antysemityzm,
który szerzy nienawiść wyznaniowÄ… i ra­
sową może być uznanym jako współbu-
downiczy gmachu narodowego Jutra przez
psychę polskich dziejów ?
Z caÅ‚Ä… pewnoÅ›ciÄ… można teraz po po­
znaniu istoty narodowych dziejów powie­
dzieć, że nie.
Nienawiść nie może żadną miarą być
wytyczną postępowania narodu, choćby
nawet ta nienawiść nosiÅ‚a na sobie sfaÅ‚­
szowany napis z archiwum narodowych
cnót: pro publico bono.
I ten wÅ‚aÅ›nie zwiÄ…zek zachodzÄ…cy miÄ™­
dzy psychiką polskich dziejów, a kwestyą
antysemityzmu w Polsce należy przede-
http://rcin.org.pl
21
wszystkiem poruszyć, wyÅ›wietlić i z na­
ciskiem podkreślić.
Bo płyną z tego związku konsekwen-
cye doniosłego znaczenia, dla trwałości
tak antysemityzmu samego z jednej strony
jak i dla budowy opartej na antysemity­
zmie z drugiej strony. Wszak powiedzia­
łem na początku, że antysemityzmu boją
siÄ™ jedni, a budujÄ… na nim drudzy. Z tego
związku dalej wypływa to, o czem także
już mówiłem, a mianowicie pomiar siły
antysemityzmu polskiego. Że, bowiem nie
może być narodowÄ… mocÄ… to, co nie znaj­
duje siÄ™ w poczcie siÅ‚ narodowych dzie­
jów  jest jasne, jak również jasne jest
i to że coÅ› takiego nie może być dla na­
rodowej siły pożytecznem.
K życie?  mógłby kto zapytać, 
które jest dla nas jedynym sprawdzianem
prawd dziejowych, w jakim stosunku stoi
ono do poruszanego problemu? Racya,
odpowiem, życie musi być z konieczno­
ści sprawdzianem prawd dziejowych, ale
życie przepuszczone przez pryzmat dzie­
http://rcin.org.pl
22
jowej perspektywy. I tu odważę się na
paradoksalne twierdzenie, że problem an­
tysemityzmu polskiego rzucony na ekran
psychiki polskich dziejów przedstawia się
też tak samo jakgdyby rzucony był na
ekran polskiego życia, lecz życia rozpa­
trywanego  sub specie dziejowości.
To co zaraz powiem niech posłuży
za dowód.
Momentem życia polskiego, w którym
antysemityzm polski doszedł do punktu
kulminacyjnego był okres bojkotowy. Ten
wÅ‚aÅ›nie moment polskiego życia należy za­
nalizować dokładnie, bo mogłoby się zdawać
że już sam ten moment przeczy poprze­
dnim wywodom. K jednak w głębszem
jego pojÄ™ciu jest on raczej rzeczÄ… w wy­
sokim stopniu pocieszajÄ…cÄ…, niż pobudza­
jÄ…cÄ… do smutnych refleksyi. Z czego bo­
wiem wynikł bojkot ekonomiczny żydów
w Królestwie ? WynikÅ‚ on  proszÄ™ wy­
baczyć śmiałość tego twierdzenia, ale tak
jest w istocie  wynikÅ‚ on raczej ze sÅ‚a­
bości antysemityzmu, niż z jego siły. Bo
http://rcin.org.pl
23
na to godzą się wszyscy, że jako środek
walki jest on Å›rodkiem nieetycznym. Åšrod­
ków zaś nieetycznych chwyta się zawsze
ten, kto wie, że bankrutuje, ale do tego
za wszelkÄ… cenÄ™ dopuÅ›cić nie chce. An­
tysemityzm w Królestwie, czując że upada,
uderzył po raz ostatni już, w wielki dzwon
alarmu.
Przez zrÄ™czne uogólnienie niebezpie­
czeÅ„stwa litwackiego na niebezpieczeÅ„­
stwo żydowskie wywoÅ‚aÅ‚ on po raz osta­
tni na wielkie rozmiary zakrojonÄ… nagonkÄ™
antysemicką, która jednakże w zupełności
zawiodła. Gruzy wielkiego gmachu bojkotu,
opartego jednak na kruchych fundamen­
tach, zasypaÅ‚y w zupeÅ‚noÅ›ci partyÄ™ anty­
semickÄ…, tak, że z tego upadku nie pod­
niesie się już nigdy. Ilustracyą zaś tego
upadku sÄ… wypadki doby najnowszej.
Oto w Warszawie, w dawniejszem cen­
trum bojkotowego ruchu odprowadza na
cmentarz żydowski zwÅ‚oki legionisty kil­
kadziesiąt tysięcy polskiego tłumu. A nie
byta to jakaÅ› zorganizowana manifestacya.
http://rcin.org.pl
24
Przypominam, że naród pojmuje  prawdy
dziejowe odruchowo.
Lud warszawski czuł, że ten żyd który,
w rowie strzeleckim zginÄ…Å‚ za PolskÄ™ jest
prawdziwym Polakiem, który posiadać wi­
nien te prawa, co każdy inny Polak, a był
to ten sam lud warszawski, który kilka
lat temu uznawaÅ‚ i pochwalaÅ‚ odezwy wzy­
wajÄ…ce do bojkotu.
Tłum w swej zbiorowości nie czci
nigdy zasług jednostki, lecz w tej jednostce
widzi reprezentanta idei. To też reprezen­
tanta idei widział ten tłum warszawski
w żydzie co za Polskę życie w ofierze
oddał, i tej idei tłum ów hołd złożył, lecz
zaprawdę, nie była to idea antysemityzmu.
I kto znał dobrze psychikę Warszawy,
tego już nie z
dziwiło, że póz
niej w skład
grona profesorskiego wszechnic warszaw­
skich powołano żydów.
Å»ycie biegnie dalej w raz wytyczo­
nym, przez niezmienne dziejowe potrzeby,
kierunku. Ostatnio doszły nas wiadomości
o składzie rządu polskiego, o składzie
http://rcin.org.pl
25
Rady stanu. Ta najwyższa obecnie magi­
stratura państwowa Polski posiada również
w swem gronie żyda.
Å»yd minister polski! proszÄ™ sobie do­
brze uzmysÅ‚owić ten fakt na tle nieda­
wnego jeszcze bojkotu.
I to jest polskie życie w swej istot­
nej, prawdziwej postaci. Jeśli ono ma być
z konieczności sprawdzianem psychiki
polskich dziejów, to sądzę, że oglądane
z tego punktu widzenia, sprawdziło ono
jej założenia w zupełności. Okazało się
bowiem, że antysymityzm jest prądem
w zupeÅ‚noÅ›ci przeciwnym kierunko­
wej polskiego życia, i jako taki pozostaje
z nią w walce, której wynik jest z góry
na korzyść polskiego życia przesądzony.
Å„ teraz wracajÄ…c do wÅ‚aÅ›ciwego te­
matu, do antysemityzmu na tle psychiki
polskich dziejów, pytam, czy nie nasuwa
siÄ™ jakiÅ› zwiÄ…zek tego co chciaÅ‚a w ży­
dzie widzieć Konstytucya 3-go Maja, ztem
czem go dzisiejsze życie polskie uznało.
Czyli innemi słowy, czy nie zachodzi
http://rcin.org.pl
26
pewien stosunek wynikania miÄ™dzy du­
chem Ustawy majowej, który chciaÅ‚ uczy­
nić z żyda, obywatela Polaka, a powoÅ‚a­
niem na najwyższy urząd polski żyda, dziś,
u kolebki nowego państwowego bytu ?
Musi siÄ™ odpowiedzieć że taki stosu­
nek istnieje. R w takim razie sprawdza
się i to twierdzenie, że przecież moty-
wa Konstytucyi 3-go Maja, z racyi naj­
wybitniejszego skupienia w sobie psychy
polskich dziejów, zachowały swą wartość
aż po dzień dzisiejszy i dlatego stanowi
Konstytucya 3-go Maja punkt wyjścia
dla badania dziejów porozbiorowych na­
rodu.
W ostatecznej wiÄ™c konkluzyi, docho­
dzi siÄ™ do tego, że psychika polskich dzie­
jów jest jedynem właściwem, bo przez życie
polskie sprawdzonem, kryteryum dla roz­
patrywania problemu antysemityzmu pol­
skiego, że na tem tle przedstawia się ten
antysemityzm, jako przeciwny zasadni­
czemu rysowi psychiki narodowych dzie­
jów, a wobec tego niema widoków rozwo­
http://rcin.org.pl
27
ju, że co z tego wynika nie należy się
z antysemityzmem liczyć jako z siłą i to
z siłą pożyteczną, bo jest siły narodowej
antytezą i jako taki jest szkodliwy, gdyż
szkodliwe dla narodu jest wszystko co
nie jest właśnie wzięte w kategoryach
narodowej siły.
To sÄ… wiÄ™c wyniki rozpatrywania an­
tysemityzmu na tle psychiki polskich
dziejów, wyniki sprawdzone przez życie
polskie.
hby je lepiej uwydatnić pozwolÄ™ so­
bie jeszcze przedstawić, ciekawy, związek,
zachodzący między życiem polskiem, a
polską twórczością i konsekwencye tegoż
dla idei antysemityzmu polskiego.
PowiedziaÅ‚ ktoÅ›, że twórca polski mo­
że mieć tylko jedno zagadnienie, póki go
nie rozwiąże polskie życie. I w tem kryje
siÄ™ wielka prawda. Å»ycie polskie rozwiÄ…­
zuje w istocie zagadnienia polskiej myśli
twórczej. Lecz skąd się bierze polska myśl
twórcza ? Rodzi się z głębin polskiego ży-
ęia. Ten związek twórczości polskiej z poi-
http://rcin.org.pl
28
skiem życiem, jest jedyny w swoim ro­
dzaju. Kto wie, czy Wyspiański nie miał
tego właśnie związku na myśli, rzucając
w  Wyzwoleniu hasło: Edyp-Poezya.
Dla nas ważnÄ… jest rzeczÄ… o ile od­
bija w sobie polska twórczość ten pro­
blem życia polskiego, który zwiemy pol­
skim antysemityzmem. Bo jakkolwiek twór­
czość narodowa nie zawsze jest obrazem
psychiki dziejów narodu, to jednak zawsze
jest obrazem psychiki samego narodu
w jego zbiorowej masie. Ta zaÅ› psychika
narodu, jest również jednym ze skÅ‚adni­
ków psychiki jego dziejów.
I tu stwierdzić trzeba, że niema w ca­
łej polskiej twórczości,  rozumie się tej,
która wywarła przemożny na ten naród
wpływ,  w całej polskiej twórczości
niema ani jednej apoteozy antysemityzmu,
jako narodowego nakazu.
K zawiera literatura polska wiele
symbolów, które drogowskazami sÄ… pol­
skiemu życiu.  Są słowa u nas mające
wartość chlebów i amuletów , jak mówi
http://rcin.org.pl
29
poeta współczesny: Takimi symbolami
sÄ…: Gustaw i Konrad, i Ks. Piotr i An-
helli i Wernyhora i Chochoł. Niema w ich
szeregu apoteozy antysemityzmu, przeciw­
nie jest co innego. Twórczość polska któ­
ra bierze swój poczÄ…tek z gÅ‚Ä™bin polskie­
go życia, nie mogła nie natrafić na kwes-
tyÄ™ żydowskÄ…, która nie schodziÅ‚a z je­
go powierzchni od utraty państwowego
bytu. I ta twórczość polska stworzy­
Å‚a symbol, jako wskaz
nik narodowej ra-
cyi stanu w stosunku do żydów, ale
wskaz
nik to wprost przeciwny idei anty­
semityzmu.
Między gotujące się do walki dwa
obozy zaściankowej szlachty, rzucona jest
przepiękna postać żydowskiego cymbalisty,
co na instrumencie tym wygrał z siebie
tę Polskę całą, którą w sercu nosił. Oto
symbol i prawdziwy wskaz
nik w czem
naród ma szukać rozwiązania kwestyi
żydowskiej. Powiadam wskaz
nik prawdzi­
wy, bo wzięty z najistotniejszego wnętrza
narodowej psychy, którą odtwarza zawsze
http://rcin.org.pl
30
geniusz narodu; geniusz zaÅ› narodu jest
emanacyÄ… duszy narodu, która też wpÅ‚y­
wa na rodzaj psychiki jego dziejów.
Na tem tedy tle zarysowuje się już
sposób rozwiązania kwestyi żydowskiej,
lecz i z tego także wynika, że nie polega
on na antysemityz
mie, a wiÄ™c na wyÅ‚Ä…­
czeniu żyda poza nawias narodowego
życia, lecz przeciwnie na wciągnięciu go
w koło narodowej pracy, pracy wielkiej
i twórczej, pracy obywatela polskiego.
Kto zaś ma dla narodu tworzyć, ten
musi cały ten naród ogarniać w jednej
wielkiej, przepotężnej miłości, ten musi
mieć jak ów Jankiel Polskę całą w swej
duszy.
NapeÅ‚niajmy wiÄ™c PolskÄ… dusze na­
szych żydów, mówi wskaz
nik narodowej
twórczości i wytyczna narodowych dziejów.
R to jest przeciwieństwem antysemityzmu.
WyspiaÅ„ski w swem  Weselu pró­
bował odmalować współczesną Polskę.
Jest izba weselna, panów peÅ‚na i cha­
mów, poetów i prostaczków, stańczyków-
http://rcin.org.pl
31
skłch dziennikarzy i żydowskich arenda-
rzy. Plany snujÄ… górne o Polsce. R po­
tem przyszedł słomiany śmieć i na lada
patykach dwóch zagrał swą pieśń, i izba
cała tańczyć poczęła w takt jego muzyki.
I to miała być Polska.
Ale nie, dziÅ› nie przygrywa już na­
rodowi do życiowego tańca Chochoł,
uosobienie wszelkich bezdziejowych pier­
wiastków duszy polskiej, ale do pracy
narodowej nawołuje go głos wewnętrzny
jego dziejów, który woła: Miłość tworzy
prawa włada narodami i wiedzie wszystkie
stany Rzplj. ku najlepszemu końcowi .
I ten głos psychiki polskich dziejów
przesÄ…dza już z góry kwestyÄ™ antysemi­
tyzmu polskiego.
http://rcin.org.pl
_ I MSTYTUr
E U R i " . C:' ' CiB I B L I O T E K A
W " l  w * i u l - N 0 . . 7 s * « . n
Tel, 26-68-63
http://rcin.org.pl
http://rcin.org.pl
http://rcin.org.pl
http://rcin.org.pl
http://rcin.org.pl