Przedmowa
Boczne skrzywienia kręgosłupa (scoliosis) znane są od dawna i ze względu na czę-
stość występowania (2 3% ogółu dzieci i młodzie\
y) stanowią powa\
ny problem spo-
łeczny. Zniekształcenie to jest cię\
ką wadą postawy, której towarzyszą wtórne zmiany
w układzie krą\
eniowo-oddechowym ograniczające w znacznym stopniu ogólną spraw-
ność chorego.
Liczne badania zmierzające do wyjaśnienia przyczyn powstawania bocznych skrzy-
wień kręgosłupa pozwoliły wysnuć pewne koncepcje etiopatogenetyczne, ale nie rozwią-
zują problemu.
Zagadnienie skolioz od wielu lat stanowi jeden z wiodących tematów Warszawskiej
Kliniki Ortopedycznej. Zało\
yciel i wieloletni Kierownik Kliniki Prof. dr med. Adam
Gruca zainteresował tym trudnym problemem zespół swych uczniów i wytyczył kie-
runki badań. Powstało szereg oryginalnych prac teoretycznych, klinicznych i doświad-
czalnych.
Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie  na podstawie najwa\
niejszych
danych z piśmiennictwa i wyników badań przeprowadzonych w Warszawskiej Klinice
Ortopedycznej  ogólnej koncepcji patomechaniki bocznych skrzywień kręgosłupa.
Pracę tę podjęto ze względu na brak w rodzimym piśmiennictwie wyczerpującego omó-
wienia tego tematu.
W monografii, która zdaniem autora, powinna być dostępna nie tylko dla wąskiego
grona specjalistów z zakresu ortopedii i rehabilitacji, ale równie\
dla lekarzy szkolnych,
magistrów wychowania fizycznego i wszystkich, którzy biorą udział w leczeniu skolioz,
przedstawiono podstawowe wiadomości z embriologii, anatomii kręgosłupa, sposobów
badania i oceny postawy. Po dosyć obszernym wprowadzeniu omówiono patomecha-
nikę skolioz o znanej i nie znanej etiologii, zagadnienia kompensacji i uwagi na temat
etiopatogenezy. Zakończeniem ka\
dego rozdziału jest krótkie streszczenie przedstawione
w punktach.
Ujęcie tego zagadnienia jest trudne i dyskusyjne, ale ujednolicenie poglądów na pato-
mechanikę bocznych skrzywień kręgosłupa mo\
e przyczynić się do podjęcia dalszych
badań w tym kierunku i ułatwić wybór właściwych sposobów leczenia.
A utor
1
Osobniczy i rodowy rozwój kręgosłupa
Rozwój kręgów i krą\
ków międzykręgowych
Kręgosłup stanowi najbardziej pierwotny i istotny składnik układu kostnego wszysi-
kich kręgowców. U człowieka kręgosłup chroni rdzeń kręgowy, utrzymuje cię\
ar głowy,
kończyn górnych oraz trzew klatki piersiowej i jamy brzusznej oraz jest centralnym
elementem wią\
ącym kościec w jedną całość.
W rozwoju osobniczym i rodowym kręgosłup jest narządem wtórnym, gdy\
jego
powstanie poprzedza zawsze twór zwany struną grzbietową (chorda dorsalis). Struna
grzbietowa powstaje z grzbietowej części jelita pierwotnego i jest pochodzenia entoder-
malnego. Po wydzieleniu się z jelita pierwotnego struna grzbietowa przesuwa się w stro-
nę tworzącej się cewy rdzeniowej. Struna grzbietowa jest tworem jednolitym i ciągłym,
zbudowanym z du\
ych, pęcherzykowatych komórek spojonych ze sobą osłonką włók-
nistą. Wzdłu\
struny po obu jej bokach uło\
one są odcinkowo somity. Somity zbudo-
wane są z trzech zasadniczych części: z dermatomu, z którego powstanie skóra właści-
wa; z miotomu, stanowiącego zaczątek mięśni szkieletowych; ze sklerotomu, z którego
wytworzy się tkanka łączna, a zwłaszcza układ kostny. Komórki sklerotomu układają
się przede wszystkim wokół struny grzbietowej i cewy rdzeniowej (ryc. 1)
Z części sklerotomu otaczającej strunę grzbietową powstaje trzon kręgowy (corpus
vertebrae), natomiast z części okrywającej cewę rdzeniową wytwarza się łuk kręgowy
(arcus vertebrae).
Sklerotom  jak wszystkie elementy somitu  posiada budowę odcinkową. Ka\
dy
odcinek sklerotomu zbudowany jest z dwóch części uło\
onych jedna nad drugą. Części
te ró\
nią się między sobą strukturą zagęszczenia komórek. Część ogonowa sklerotomu
jest bardziej zagęszczona od części dogłowowej (ryc. 2a), którą stanowią komórki luz
no
9
ze sobą powiązane. Początkowy podział odcinkowy sklerotomu i miotomu jest zgodny.
Wkrótce jednak w przestrzenie pomiędzy pierwotnymi odcinkami sklerotomu zaczyna
wnikać mezenchyma, która łączy ogonową część wy\
szego sklerotomu z dogłowową
częścią ni\
szego. Pomiędzy ró\
nymi strukturalnie częściami pierwotnego odcinka skle-
rotomu zaczyna się tworzyć szczelinowata przestrzeń (ryc. 2 b). Powstaje w ten sposób
wtórne rozczłonowanie sklerotomu. Ogonowa część pierwotnego odcinka po wtórnym
rozczłonowaniu staje się dogłowową częścią nowo wytworzonego odcinka sklerotomu.
Miotom nie ulega wtórnemu rozczłonowaniu i w związku z tym powstające z niego
włókna mięśniowe łączą dwa sąsiednie kręgi (ryc. 2 c). Zjawisko wtórnego rozczłono-
wania sklerotomu posiada więc bardzo istotne znaczenie, gdy\
stwarza warunki do pracy
mięśni i zapewnia im dynamiczny wpływ na sąsiadujące ze sobą kręgi. Przy pierwot-
nym rozczłonowaniu sklerotomów obydwa końce mięśnia przyczepiałyby się tylko na
jednym kręgu, a jego praca nie mogłaby powodować ruchów poszczególnych kręgów.
Z komórek wchodzących w skład bardziej zagęszczonej części sklerotomu wytwarzać
się zaczyna krą\
ek międzykręgowy (discus intervertebralis). Krą\
ek ten powstaje począt-
kowo w części grzbietowej, a więc najbardziej oddalonej od aorty, a bli\
szej cewy rdze-
niowej. Struna grzbietowa w obrębie trzonów kręgowych stopniowo zanika. W prze-
strzeniach oddzielających poszczególne kręgi, a odpowiadających tworzącym się krą\
-
kom międzykręgowym, struna grzbietowa pozostaje, ulega jednak znacznym przekształ-
ceniom tworząc ostatecznie jądro mia\
d\
yste (nucleus pulposus).
Tkanka sklerotomalna nie tylko tworzy otoczkę wokół cewy rdzeniowej oraz struny
grzbietowej, ale wnika wypustkami w głąb miotomu układając się tam w tzw. przegrody
międzymięśniowe i przegrody poziome. W okresie wtórnego rozczłonowania skleroto-
mów tkanka tworząca przegrody równie\
ulega podziałom, dając początek zawiązkom
\
eber (costae). Ka\
de \
ebro powstaje z części przegrody poziomej i dolnego odcinka
przegrody międzymięśniowej. śebra zachowują więc układ zgodny z pierwotnym roz-
członowaniem sklerotomu i dlatego ka\
de z nich łączy się z dwoma sąsiednimi kręgami.
Zaczątki \
eber powstają wzdłu\
całego kręgosłupa, jednak w okolicy szyjnej, lędz
wio-
wej i krzy\
owej oraz ogonowej bardzo wcześnie ulegają one uwstecznieniu i zespalają
się całkowicie z poszczególnymi kręgami. śebra w miarę wzrostu płodu ulrgają stopnio-
wemu wydłu\
eniu, dą\
ąc do połączenia się z \
ebrami strony przeciwnej. Wytwarzanie
mostka polega najpierw na połączeniu końców wszystkich \
eber jednej strony w tzw.
listewkę mostkową. W tworzeniu listewki biorą udział tylko \
ebra mostkowe. Początko-
wo obie listewki mostkowe, lewa i prawa, oddzielone są szczeliną, która stopniowo
zanika i ostatecznie wytwarza się mostek (sternum).
Mezenchymatyczne kręgi zostają powoli przekształcone w twory chrzestne. Ogni-
ska chrzestne pojawiają się w ka\
dym trzonie po obu stronach zanikającej struny grzbie-
towej oraz jako parzyste ogniska uło\
one symetrycznie w bocznych częściach łuków.
Proces chrzęstnienia kręgu rozpoczyna się w drugim miesiącu \
ycia płodowego i postę-
puje stosunkowo szybko, gdy\
w czwartym miesiącu chrzęstnieją ju\
obie połowy łuków,
zamykając światło kanału kręgowego. W trzecim miesiącu \
ycia płodowego rozpoczyna
10
się następna zmiana struktury kręgów, elementy chrzestne zaczynają się stopniowo prze-
kształcać w elementy kostne. Powstają trzy pierwotne ogniska kostnienia: jedno umiej-
scowione centralnie w trzonie oraz dwa dalsze uło\
one symetrycznie w bocznych masach
łuków kręgowych u podstawy wyraz
nie ju\
zaznaczonych wyrostków poprzecznych
(ryc. 3).
W trzonie kręgowym powstają początkowo jakoby dwa punkty kostnienia (Epstein):
jeden w przedniej, a drugi w tylnej części trzonu, oddzielone grubą przegrodą chrzestną.
Kostnienie postępuje jednak zazwyczaj szybko i przegroda chrzestna zanika, a oba
punkty kostnienia łączą się w jeden. Są jednak autorzy, którzy uwa\
ają, \
e punktów
kostnienia jest więcej, maksymalna ilość tych punktów ma wynosić sześć (Gołub, Bolton,
Mamojko).
Pierwsze punkty kostnienia trzonów kręgowych pojawiają się w 9 tygodniu \
ycia pło-
dowego (Epstein) lub 10 (Caffey, Bochenek, Mowszowicz). Kostnienie rozpoczyna się
początkowo w odcinku piersiowo-lędz
wiowym, a następnie stopniowo obejmuje kręgi
le\
ące dogłowowo i doogonowo.
Kostnienie łuków kręgowych występuje nieco wcześniej i głównie w kręgach odcin-
ka szyjnego, pojawiając się następnie stopniowo w odcinkach ni\
ej le\
ących.
Proces kostnienia kręgów pozostaje w ścisłym związku z rozwojem i wnikaniem
w głąb chrząstki naczyń krwionośnych (Kólliker, Bohmig, Mowszowicz). Tworząca się
tkanka kostna nie jest początkowo ściśle ze sobą połączona, lecz tworzy szereg drobnych
punktowanych ognisk, które mogły być oceniane przez autorów jako oddzielne punkty
kostnienia.
W piątym miesiącu \
ycia płodowego proces kostnienia jest ju\
tak daleko posunięty
we wszystkich kręgach, \
e obejmuje 1/a środkową trzonu. W siódmym miesiącu \
ycia
płodowego na górnych i dolnych powierzchniach trzonów komórki chrzestne przybie
rają charakterystyczny warstwowy układ, występujący w chrząstkach nasadowych.
U noworodka mimo daleko posuniętego skostnienia kręgu wyró\
nia się jednak wy-
raz
nie trzy oddzielne punkty, rozgraniczone warstwą chrząstki. W końcu pierwszego
roku \
ycia punkty kostnienia obu łuków łączą się ze sobą u nasady wyrostka kolczy-
stego. Kanał kręgowy zostaje więc zamknięty od strony grzbietowej płaszczem kost-
nym. Pomiędzy trzonem kręgowym a łukiem pozostają jednak przegrody chrzestne zwane
synchondrozami neurocentralnymi (ryc. 4).
Proces kostnienia synchondroz neurocentralnych rozpoczyna się w odcinku szyjnym
kręgosłupa dopiero w trzecim roku \
ycia i stopniowo obejmuje kręgi le\
ące bardziej
obwodowo. Kostne połączenie w jedną całość trzonów i łuków w lędz
wiowym odcinku
kręgosłupa występuje dopiero w szóstym lub siódmym roku \
ycia.
Wyrostki poprzeczne oraz wyrostek kolczysty mimo skostnienia ich części nasado-
wych są a\
do okresu pokwitania w du\
ej mierze zbudowane z chrząstki. W okresie
pokwitania pojawiają się dopiero wtórne punkty kostnienia, umiejscowione w wierz-
chołkowej części wyrostków kolczystego i poprzecznego oraz na górnych i dolnych kra-
wędziach wszystkich trzonów  apophysis (Zawidzka). Te dwa ostatnie trzonowe punkty
kostnienia, oglądane z góry, przybierają kształt półpierścieni, obejmujących od przodu i
boków górne i dolne krawędzie trzonów. Punkty te nie odgrywają roli we wzroście
trzonów kręgowych, a znaczenie ich nie jest dotychczas ostatecznie wyjaśnione. Prawdo-
podobnie tworzą one przyczepy d!a więzadła podłu\
nego przedniego, więzadeł między-
kręgowych i włókien Sharpeya (Bick, Epstein). Omawiane punkty kostnienia łączą się
z pozostałą masą kostną trzonu kręgowego dopiero w wieku 17 22 lat. Punkty kostnie-
nia wyrostków kolczystego i poprzecznych równie\
dosyć długo zachowują swą odręb-
ność i łączą się z całością łuku w okresie od 16 do 20 lat.
Odmienny przebieg kostnienia wykazują krąg szczytowy i krąg obrotowy. W kręgu
szczytowym wprawdzie wyró\
nia się trzy punkty kostnienia, ale czas ich łączenia się
ze sobą oraz umiejscowienie są inne ni\
w pozostałych kręgach. Krąg obrotowy posiada
a\
pięć punktów kostnienia. Kręgi te mają budowę anatomiczną tak dalece ró\
ną, od
pozostałych kręgów, \
e ich odmienny proces kostnienia jest zupełnie zrozumiały. Kręgi
odcinka lędz
wiowego wykazują równie\
nieco odmienny przebieg kostnienia, gdy\
po-
wstają w nich dodatkowe punkty przy dolnych i rzadziej przy górnych wyrostkach sta-
wowych, które są odpowiednikami punktów kostnienia \
eber.
Kość krzy\
owa w okresie \
ycia płodowego składa się z oddzielnych zupełnie kręgów.
W ka\
dym z tych kręgów powstają po trzy punkty kostnienia z tym, \
e uwidaczniają się
one znacznie póz
niej ni\
w kręgach wy\
szych odcinków. Trzy pierwsze kręgi krzy\
owe
wykazują u płodów 6-, 8-miesięcznych jeszcze po dwa symetryczne punkty, uło\
one
bocznie od punktów kostnienia łuków. Punkty te odpowiadają szczątkowym zawiązkom
\
eber, a tworzą boczne części kości krzy\
owej. Te punkty kostnienia łączą się ostatecz-
nie z resztą kręgu między drugim a piątym rokiem \
ycia (ryc. 6). W kręgach tworzą-
cych kość krzy\
ową występuje w okresie nieco póz
niejszym jeszcze szereg innych dodat-
kowych punktów kostnienia, których omawianie zostanie tu pominięte.
W dzieciństwie kość krzy\
owa tylko pozornie tworzy jednolitą całość. Poszczególne
kręgi są połączone ze sobą chrząstkami międzykręgowymi. Zrastanie kręgów krzy\
o-
wych rozpoczyna się w wieku dojrzewania, poczynając od obwodu i kończy dopiero
około 25 roku \
ycia.
Ka\
dy krąg kości guzicznej posiada tylko jeden punkt kostnienia. Kostnienie rozpo-
12
czyna się od kręgu dogłowowego, w drugim do czwartego roku \
ycia i posuwa ku obwo-
dowi. Zakończenie kostnienia kości ogonowej obserwowane jest dopiero około 20 roku
\
ycia.
Rozwój \
eber
Kostnienie \
eber zbiega się w czasie z kostnieniem łuków. W okresie tworzenia się
punktów kostnienia w bocznych częściach łuków kręgowych ujawniają się równie/,
punkty kostnienia \
eber. Pierwotny punkt kostnienia \
ebra po rozszerzeniu się tworzy
trzon \
ebra. Wtórne punkty kostnienia \
ebra, umiejscowione w jego głowie i guzku,
powstają znacznie póz
niej. W okresie wzrostu wtórne punkty kostnienia są oddzielone
od trzonu \
ebra płytką chrzestną podobną w swej warstwowej budowie do chrząstki
nasadowej.
Unaczynienie kręgosłupa
Przebieg kostnienia kręgów związany jest z wnikaniem do tkanki chrzestnej naczyń
krwionośnych. Wnikanie do chrząstki naczyń zapowiada jej ostateczny rozpad i two-
rzenie kości (Patten).
Unaczynienie kręgosłupa u płodów i niemowląt nie zostało dotychczas ostatecznie
poznane, a wyniki badań ró\
nych autorów nie są zupełnie ze sobą zgodne. Fergusson
uwa\
a, \
e kręgosłup jest unaczyniony przez dwie parzyste tętnice okalające od
przodu i boków trzon kręgowy. Tętnice okalające poszczególne kręgi mają układ
segmentalny i biegną na obwód, od\
ywiając wyrostki poprzeczne, stawowe, kolczyste,
mięśnie grzbietu, \
ebra i inne twory anatomiczne, zale\
nie od odcinka kręgosłupa. W
tych tętnicach ze względu na bliskość aorty panuje wysokie ciśnienie krwi. Tętnice
okalające oddają
małe gałązki, które przebijają przednio-boczne powierzchnie trzonów i kończą się w ich
wnętrzu na głębokości ok. 1 mm. Istnieje jednak jedna większa tętniczka przednio--
środkowa trzonu, która wnika głęboko w poziomą szczelinę w tkance chrzestnej i do-
chodzi prawdopodobnie do punktu kostnienia trzonu (ryc. 7).
Tętnica okalająca w okolicy otworu międzykręgowego wytwarza dość du\
ą gałąz
,
która przez wy\
ej wymieniony otwór wnika do wnętrza kanału kręgowego. Gałąz
ta
dzieli się następnie na trzy części:
a) tętnicę tylną wnikającą w tylną część łuku i więzadło \
ółte,
b) tętnicę rdzeniową od\
ywiającą rdzeń i opony,
c) tętnicę trzonową tylną, która łączy się z analogiczną tętniczką strony przeciwnej.
Ostatnia z wymienionych tętnic le\
y pod więzadłem podłu\
nym tylnym i po połą-
czeniu z tętnicą strony przeciwnej oraz z jednoimiennymi tętnicami kręgów wy\
ej i ni\
ej
poło\
onych tworzy śródkanałowy splot tętniczy. Od tego splotu odchodzi pojedynczo
tętniczką przebijająca od tyłu ścianę trzonu kręgowego i wnikająca w jego głąb. Tęt-
nica ta nosi nazwę tętnicy tylno-środkowej trzonu i dochodzi do punktu kostnienia. Tęt-
nica tylno-środkowa w obrębie jądra kostnienia posiada szereg drobnych rozgałęzień,
które kończą się zatokami krwionośnymi.
Bardziej wnikliwy opis ukrwienia tylnej części trzonu kręgowego podał Portych.
Gałąz
tętnicy okalającej po wejściu do kanału kręgowego dzieli się  jego zdaniem 
na przednią i tylną gałązkę kanału kręgowego. Gałązka przednia dzieli się na część
wstępującą i zstępującą, które w połowie wysokości trzonu kręgowego łączą się z ana-
logicznymi gałązkami wychodzącymi z wy\
szych i ni\
szych otworów między kręgowych.
Połączenia poprzeczne występują w połowie wysokości ka\
dego trzonu, a tętniczką łą-
cząca le\
y pod więzadłem podłu\
nym tylnym (ryc. 8). Zdaniem Portycha i Mowszo-
wicza od poprzecznego zespolenia tętniczego odchodzą w głąb trzonu kręgowego jedna
lub nawet dwie tętniczki tylno-środkowe, które dzielą się następnie na szereg drobnych
gałązek, kończących siq zatokami krwionośnymi. W piersiowym odcinku kręgosłupa
tętniczki pionowe często odchodzą bezpośrednio od tętnic podstawowych, a nie od
zespolenia poprzecznego.
Ukrwienie kanału kręgowego oraz łuków i środkowej części trzonu jest bardzo dobre.
Natomiast ukrwienie obwodowych części trzonu jest znacznie gorsze, a strefy chrzestne
i krą\
ek międzykręgowy są praktycznie pozbawione ukrwienia. Te obwodowe części
kręgu oraz krą\
ek międzykręgowy od\
ywiają się głównie na drodze dyfuzji. Ukrwienie
krą\
ków międzykręgowych i jądra mia\
d\
ystego istnieje prawdopodobnie tylko w okre-
sie \
ycia płodowego i pochodzi z nielicznych tętniczek wnikających od strony trzonu,
wzdłu\
struny grzbietowej oraz od obwodu krą\
ka. Po ukończeniu wzrostu kręgosłupa
krą\
ek międzykręgowy jest pozbawiony naczyń krwionośnych.
W trzonie kręgu wnikające od przodu i tyłu tzw. tętniczki przednio- i tylno-środko-
we ulegają licznym rozgałęzieniom i kończą się zatokami krwionośnymi. Bezpośrednich
połączeń pomiędzy tętniczką przednio- a tylno-środkową nie ma, ka\
da z nich jest na-
czyniem końcowym. Powy\
sze spostrze\
enie wskazuje na niebezpieczeństwo zatorów
tych końcowych tętnic. W wyniku zatorów tętniczek przednio- i tylno-środkowych mogą
powstawać rozliczne rozwojowe zaburzenia kręgów, jak np. półkręgi, kręgi klinowe,
rozszczepy łuków kręgowych itp.
Układ \
ylny kręgosłupa dzieli się na dwie zasadnicze części: przednią i tylną.
Z części przedniej kręgów krew odpływa przez parę \
ył przednio-bocznych do splotów
zewnątrzkręgowych przednich. Część tylna układu \
ylnego składa się z dwóch par \
ył
biegnących po tylnej powierzchni trzonów kręgowych oraz dwóch par \
ył biegnących
tu\
przed więzadłami \
ółtymi przedniej powierzchni łuku. Przednie \
yły kanału kręgo-
wego mają szereg połączeń poziomych i poprzecznych oraz są mało ruchome w przeci-
wieństwie do \
ył tylnych, które nie są ściśle połączone z częściami łuków i tworzą splot
ruchomy. śyły wewnątrzkanałowe łączą się z \
yłami międzykręgowymi. Na przestrzeni
Th3 Tli5 po stronie prawej odpływ krwi następuje wprost do \
yły nieparzystej (v. azy-
gos). Wynika stąd niebezpieczeństwo zatorów powietrznych przy uszkodzeniach opera-
cyjnych tej części układu \
ylnego. śyły kręgowe nie mają zastawek.
14
Rozwój mięśni grzbietu
Istotnym czynnikiem wpływającym na kształt kręgosłupa i jego czynność statyczną
i dynamiczną są mięśnie. Powstają one w \
yciu płodowym z miotomów. Rozwijające się
w miotomach włókna mięśniowe przebiegają początkowo w kierunku głowowo-ogono-
wym. Następnie pierwotne masy mięśniowe częściowo zmieniają kierunek przebiegu
włókien i przesuwają się z miejsca swego powstania na dosyć znaczne odległości. Mię-
śnie kręgosłupa i mięśnie między\
ebrowe oraz szereg mięśni tułowia zachowują jednak
pierwotny układ odcinkowy. Przesunięcia mięśni z miejsca pierwotnego ich powstania
mo\
na śledzić na podstawie unerwienia. Zawiązki mięśni bardzo wcześnie zostają odcin-
kowo unerwione. Wrośnięty w zawiązek mięśnia nerw pozostaje w nim na stałe i po
znacznym nawet przesunięciu mięśnia wskazuje wysokość odcinka, z którego zawiązek
powstał. Na podstawie przebiegu nerwu mo\
na więc śledzić drogę, jaką przebył w \
yciu
płodowym mięsień, zanim osiągnął swe ostateczne poło\
enie.
Mięśnie grzbietu i tułowia zachowują z niewielkimi tylko zmianami swój odcinkowy
układ. Układ odcinkowy jest szczególnie typowy dla krótkich mięśni grzbietu, które po-
wstają z głębszych warstw miotomów. Powierzchowne warstwy miotomów wykazują
większe zmiany, które polegają głównie na łączeniu się ze sobą końców poszczególnych
miotomów. Dzięki tym połączeniom powstają mięśnie długie, jak np. mięsień biodrowo -
\
ebrowy (m. iliocostalis), mięsień najdłu\
szy (m. łongissimus) i inne.
Pozapłodowy rozwój kręgosłupa
W \
yciu płodowym człowieka tworzy i kształtuje się narząd ruchu, który nie jest
jeszcze przystosowany do podjęcia czynności, a szczególnie do postawy wyprostnej.
Noworodek człowieka, w przeciwieństwie do większości ssaków, jest całkowicie bez-
radny i wymaga szczególnie troskliwej opieki. W okresie pierwszych miesięcy po uro-
dzeniu mo\
e on przebywać tylko w pozycji le\
ącej. Pierwszy rok \
ycia to przystosowy-
wanie się narządu ruchu do postawy wyprostnej.
Postawa wyprostna stwarza dla kręgosłupa szczególnie wa\
ne zadanie i wymaga jego
specyficznego ukształtowania. U czworonoga kręgosłup stanowi wieloodcinkową sprę-
\
ystą belkę kostną. Poszczególne odcinki tej belki (kręgi) połączone są ze sobą za po-
mocą krą\
ków międzykręgowych z półpłynnym jądrem mia\
d\
ystym oraz więzadeł
i mięśni. Krą\
ki międzykręgowe oraz więzadła zapewniają sprę\
ystość kręgosłupa.
Mięśnie natomiast są elementami czynnymi, które mogą wpływać na jego kształt.
Kręgosłup w płaszczyz
nie horyzontalnej u czworono\
nych ssaków, a czołowej u czło-
15
wieka, stanowi linię prostą. Istotne ró\
nice kształtu występują w płaszczyz
nie strzałko-
wej. U czworonogów kręgosłup ustawiony jest długą osią prawie równolegle do pod-
ło\
a i zawieszony na czterech kończynach (ryc. 9). Kręgosłup czworonoga jest więc bel-
ką, która łączy poszczególne części ciała, a równocześnie stanowi element dz
wigający
podwieszone do niej narządy wewnętrzne klatki piersiowej i jamy brzusznej. Środek cię\

kości ciała zwierzęcia znajduje się nad długą i szeroką czworoboczną podstawą, utwo-
rzoną przez cztery kończyny. Kończyny większości ssaków są ustawione w zgięciu w du-
\
ych stawach, co zapewnia mo\
liwość tłumienia i niedopuszczania do przeniesienia na
kręgosłup wszelkich wstrząsów związanych z chodem, a szczególnie biegiem i skokami.
Zdolność wytłumiania wstrząsów posiada równie\
kręgosłup, który jest belką sprę\
ystą
wygiętą w płaszczyz
nie strzałkowej łukowato ku grzbietowi. Wolne końce belki kręgo-
słupowej (odcinek szyjny i ogonowy) wykraczają daleko poza podpory utworzone przez
kończyny, przyczyniając się do zwiększenia sprę\
ystości kręgosłupa. Lekko zgięte koń-
czyny i sprę\
ysty kręgosłup zapewniają centralnemu układowi nerwowemu zwierzęcia
dostateczną ochronę przeciwwstrząsową. Ciekawą konstrukcję architektoniczną stanowią
wyrostki kolczyste, które u niektórych czworono\
nych ssaków są szczególnie długie
w odcinku szyjno-piersiowym oraz w odcinku krzy\
owym. Długie wyrostki kolczyste
tworzą tzw. kłęby karkowy i krzy\
owy (torus nuchalis et torus sacralis  Poplewski).
16
Więzadła karkowe, nadkolcowe i między kolcowe, łączące wyrostki kolczyste, upoda-
bniają zbudowany w ten sposób kręgosłup do konstrukcji wiszącego mostu (ryc 10).
Przyczepiające się do długich wyrostków kolczystych mięśnie mają dłu\
sze ramię dz
wi-
gni, co wybitnie zwiększa ich moment działania. Jest to szczególnie wa\
ne dla długich
i ruchomych odcinków szyjnych i guzicznych kręgosłupa.
Kręgosłup człowieka jest równie\
belką wieloodcinkową, sprę\
ystą i podatną na od-
kształcenia. Belka ta jest jednak ustawiona w przedłu\
eniu wyprostowanych kończyn
dolnych. Posiada on szereg krzywizn w płaszczyz
nie strzałkowej, ró\
nych swym kształ-
tem i umiejscowieniem od występujących u ssaków czworono\
nych (ryc. 11).
Krzywizny s t r z a ł k o w e k r ę g o s ł u p a c z ł o w i e k a : przodowygięcie
w odcinku szyjnym (lordosis cewicalis), tyłowygięcie w odcinku piersiowym (kyphosis
thoracalis), przodowygięcie lędz
wiowe (lordosis lumbalis) i tyłowygięcie krzy\
owe (ky-
phosis sacralis). Znaczenie krzywizn strzałkowych dla utrzymania postawy pionowej
uwidacznia się szczególnie po przeanalizowaniu postawy nagle spionizowanego czworo-
no\
nego ssaka. Postawę spionizowanego czworonoga zgodnie z prawami fizyki cechuje
rzutowanie środka cię\
kości ciała na podstawę utworzoną przez kończyny tylne, speł-
niające w tym ustawieniu rolę podporowych kończyn dolnych. Podstawa posiada bar-
dzo małą powierzchnię, a w związku z tym cały układ znajduje się w stanie równowagi
chwiejnej (ryc. 12).
U spionizowanego czworonoga środek cię\
kości ciała znajduje się daleko ku przo-
dowi od kręgosłupa i jest wysoko uniesiony ponad podstawę. Krótkotrwałe nawet utrzy-
manie postawy pionowej wymaga w wytworzonej sytuacji du\
ego wysiłku ze strony
mięśni grzbietu i mięśni kończyn tylnych.
Stopniowe przystosowywanie się kręgosłupa i innych części ciała do pozycji wyprost-
nej mo\
na prześledzić porównując układ kostny spionizowanej małpy człekokształtnej
i człowieka (ryc. 13). Małpy człekokształtne mogą znacznie dłu\
ej od innych ssaków
przebywać w pozycji zbli\
onej do wyprostnej i w związku z tym budowa ich układu
17
kostnego posiada szereg cech przejściowych. Małpy człekokształtne nie posiadają przo-
dowygięcia w odcinku lędz
wiowym, a środek cię\
kości jest w związku z tym wysunięty
daleko do przodu od długiej osi kręgosłupa. Przodowygięcie lędz
wiowe ustawia w od-
cinku lędz
wiowym kręgosłup człowieka w linii rzutu środka cię\
kości ciała.
Istotne zmiany dotyczą równie\
u k s z t a ł t o w a n i a c z a s z k i . U człowieka 
w porównaniu z innymi ssakami  dochodzi do zmian w stosunku wielkości czaszki
trzewnej do mózgowej. Zmiany kształtu i wielkości poszczególnych części czaszki powo-
dują równie\
zmiany warunków statycznych. U małp człekokształtnych środek cię\
kości
czaszki le\
y ku przodowi od punktów podporu, którymi są kłykcie potyliczne. U czło-
wieka kłykcie potyliczne przesunęły się znacznie do przodu, a tym samym kręgosłup
w odcinku szyjnym znalazł się w rzucie środka cię\
kości czaszki.
Zmiany kształtu k l a t k i p i e r s i o w e j ssaków czworono\
nych i człowieka doty-
czą głównie przekroju poprzecznego. U ssaków czworono\
nych klatka piersiowa ma
kształt czółenkowaty, natomiast u człowieka beczkowaty (Juszko, Poplewski)  ryc. 14.
W typie czółenkowatym klatka piersiowa posiada dłu\
szy wymiar strzałkowy, a krót-
szy wymiar poprzeczny, w typie beczkowatym jest odwrotnie. Przy beczkowatym typie
klatki piersiowej \
ebra w odcinkach przykręgosłupowych wykazują łukowate tyłowy-
gięcie. Przekrój poprzeczny przybiera wtedy kształt nerkowaty, a kręgosłup jest wpuklo-
ny do środka jamy klatki piersiowej.
Z punktu widzenia mechaniki spionizowanego człowieka beczkowata budowa klatki
piersiowej jest korzystna, gdy\
punkt stanowiący środek cię\
kości klatki piersiowej i jej
trzew zbli\
a się do kręgosłupa. Korzystne zmiany zachodzą równie\
w obrębie obręczy
kończyny górnej wolnej. U czworono\
nych ssaków kończyny przednie są nośne, oboj-
czyk jest nierozwinięty, a łopatki znajdują się po bokach czółenkowatej klatki piersio-
wej. U człowieka łopatki znajdują się na tylnej, grzbietowej powierzchni klatki piersio-
wej i są utrzymywane przez silnie zbudowany obojczyk. Obojczyk stanowi belkę kostną
pomiędzy mostkiem a wyrostkiem barkowym łopatki. Chwytne kończyny górne nie zwi-
18
sają ku przodowi jak u małpy człekokształtnej, lecz układają się w płaszczyz
nie czołowej
równolegle do tułowia.
Zmiany w o b r ę b i e miednicy. U czworono\
nych ssaków kości biodrowe
są wąskie, o kształcie wydłu\
onym, natomiast u człowieka kości biodrowe są znacznie
szersze i ustawione tak, aby przy pionowej pozycji ciała mogły podtrzymywać opadające
trzewia jamy brzusznej. Płaszczyzna wchodu miednicy u czworono\
nych ssaków ma
kształt owalu o nieco dłu\
szej osi strzałkowej. U człowieka kształt płaszczyzny wchodu
jest równie\
owalny, lecz posiada większy wymiar poprzeczny. Przekształcenie to spowo-
dowane zostało pionizacją (Poplewski) ryc. 15.
W o b r ę b i e k o ń c z y n d o l n y c h występuje równie\
szereg istotnych zmian
związanych z postawą pionową. Omawianie tych zmian zostanie celowo pominięte, gdy\

nie wią\
ą się one z tematyką. Ogólnie nale\
y jednak stwierdzić, \
e wyprostowane w sta-
wach biodrowych i kolanowych kończyny dolne nie mogą tak skutecznie tłumić wstrzą-
sów, jak czynią to kończyny większości czworono\
nych ssaków. Rolę amortyzatora
wstrząsów u człowieka spełnia częściowo stopa, która zapewnia elastyczność i sprę-
\
ystość chodu. Przy wszelkiego rodzaju większych wstrząsach wywołanych np. biegiem
lub skokiem człowiek  podobnie jak czworonogi  ustawia kończyny dolne w lekkim
zgięciu w stawach i przez kontrolowane napięcie mięśni wytłumia siłę działającego urazu.
Kręgosłup w związku z odcinkową budową mo\
e równie\
wytłumić działający w jego
osi wstrząs i chroni w ten sposób ośrodkowy układ nerwowy przed uszkodzeniem.
Amortyzacyjna rola kręgosłupa jest szczególnie istotna przy wstrząsach w pozycji sie-
dzącej.
Noworodek nie jest przygotowany do przyjęcia postawy wyprostnej. Kręgosłup po-
siada tylko jedną krzywiznę tylną grzbietową, obejmującą wszystkie jego odcinki (ryc.
16). Kręgosłup noworodka jest w swym kształcie zbli\
ony do kręgosłupa czworono\
nych
ssaków. Dalsze krzywizny kręgosłupa wykształcają się w ciągu pierwszych miesięcy i lat
19
\
ycia. Krzywizna szyjna (przodowygięcie  lordosis) zaczyna się kształtować wówczas,
gdy dziecko le\
ąc na brzuszku unosi głowę. Pogłębienie tej krzywizny następuje wtedy,
gdy dziecko zaczyna siadać i utrzymuje głowę w pionie, wią\
e się to z potrzebą swo-
bodnego i szerokiego pola widzenia. Tworzenie przodowygięcia w odcinku lędz
wiowym
(lordosis) rozpoczyna się w momencie prób utrzymania postawy pionowej, a więc około
pierwszego roku \
ycia lub póz
niej. Dalsze kształtowanie się tej krzywizny następuje po
opanowaniu przez dziecko umiejętności chodzenia (ryc. 17).
Kształtowanie krzywizn kręgosłupa człowieka w płaszczyz
nie strzałkowej jest wy-
razem jego przystosowania do postawy pionowej.
Podsumowanie
1. Kręgosłup jest najbardziej istotnym składnikiem układu kostnego wszystkich krę
gowców. Powstanie kręgosłupa poprzedza twór zwany struną grzbietową. Kręgosłup
powstaje z części somitu nazywanego sklerotomem, a mięśnie z części zwanej mioto-
mem.
2. Somity posiadają pierwotną budowę odcinkową. Sklerotom w odró\
nieniu od
miotomu ulega wtórnym podziałom, które odpowiadają poszczególnym kręgom.
W miejscach szczelin wtórnych podziałów wytwarzają się krą\
ki międzykręgowe.
Wtórny podział sklerotomu umo\
liwia dynamiczne oddziaływanie mięśni na poszcze
gólne kręgi.
3. Chrzestne elementy kręgosłupa dzięki wnikającym naczyniom krwionośnym ule
gają stopniowemu przekształceniu w tkankę kostną. W trzonie kręgowym powstaje
pojedynczy, centralnie poło\
ony punkt kostnienia oraz dwa symetryczne punkty kostnie
nia w obrębie łuku.
4. Wrodzone wady kręgów powstają prawdopodobnie w wyniku zaburzeń w una-
czynieniu chrzestnych elementów płodowego kręgosłupa.
5. Mięśnie grzbietu posiadają budowę odcinkową odpowiadającą pierwotnemu po
działowi miotomu.
6. Kręgosłup noworodka człowieka posiada tylko jedną krzywiznę grzbietową.
Przednie i tylne krzywizny strzałkowe tworzą się w \
yciu pozapłodowym i są przeja
wem przystosowywania się kręgosłupa do postawy pionowej.
7. Zmiany przystosowawcze do postawy pionowej występują w całym narządzie
ruchu i polegają na dą\
eniu ustroju do przesunięcia rzutu środka cię\
kości ciała nad
podstawę utworzoną przez stopy.
8. Spionizowany kręgosłup człowieka spełnia główną rolę podporową, wią\
e
w jedną całość wszystkie elementy kośćca oraz spełnia rolę amortyzatora chroniące
go ośrodkowy układ nerwowy przed wstrząsami, wynikającymi z motorycznej roli na
rządu ruchu.
Piśmiennictwo
1. Bick E., Copel J.: The ring apophysis of the human vertebra. JBJS 1951, 33-A, 3,
783.  2. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka, t. 1. PZWL, Warszawa 1952. 
3. Bolton B.: The blood supply of the human spinał cord. J. Neuro psychiat. 1932, 2, 137. 
4. Bóhmig R.: cyt. wg 12. Mowszowicz I. A.  5. Caffey L: cyt. wg 17. Zawidzka W. 
6. Epstein B.: cyt. wg 17. Zawidzka W.  7. Fergusson W.: cyt. wg 17. Zawidzka W.  8.
Golub D.: cyt. wg 12. Mowszowicz I. A.  9. Juszko J.: Filogeneza kręgosłupa a skoliozy
20
2
Anatomia i biomechanika kręgosłupa
Kręgosłup w płaszczyz
nie czołowej poło\
ony jest w linii środkowej ciała i stanowi
jego główną oś mechaniczną. W związku z tym spełnia on rolę podporową, a jego
obcią\
enie narasta stopniowo od góry ku dołowi. Pod wpływem narastających obcią\
eń
kręgi stają się coraz większe i mocniej zbudowane. Kręgosłup dzielimy na odcinki:
szyjny, piersiowy, lędz
wiowy, krzy\
owy i guziczny. W odcinku krzy\
owym obcią\
enia
przenoszone są z kręgosłupa poprzez obie kości miednicy na kończyny dolne. Przy
wyprostnej postawie człowieka odcinek guziczny kręgosłupa nie spełnia roli motorycz-
nej i podporowej, a w związku z tym ulega uwstecznieniu i zanikowi.
W rozdziale tym zostaną omówione dane anatomiczne tylko tych odcinków kręgo-
słupa, w których tworzą się boczne skrzywienia.
Budowa anatomiczna kręgów
U noworodka kręgi ró\
nych odcinków kręgosłupa posiadają niezró\
nicowaną bu-
dowę anatomiczną. Zró\
nicowanie morfologiczne kręgów następuje wraz z ich wzro-
stem i podjęciem zadań, typowych dla ka\
dego odcinka. Krąg składa się z dwóch za-
sadniczych części: mocnego walcowatego trzonu (corpus vertebrae) oraz znacznie
cieńszego, ale bardziej zró\
nicowanego w budowie łuku (arcus vertebrae)  ryc. 18.
Trzon kręgowy i łuk ograniczają przestrzeń nazywaną otworem kręgowym (foramen
vertebrae). Uło\
one jeden na drugim kręgi tworzą kolumnę kręgosłupa, a otwory krę
gowe tworzą kanał kręgowy (canalis vertebralis). W kanale kręgowym znajduje się
rdzeń kręgowy (medulla spinalis). Z łuku typowego kręgu wyrasta siedem wyrostków.
Ku tyłowi odchodzi od łuku nieparzysty wyrostek kolczysty (processus spinosus), ku
bokom parzyste wyrostki poprzeczne (processus transversi), ku górze i ku dołowi
równie\
parzyste wyrostki stawowe górne i dolne (processus articulares superiores et
inferiores).
22
Trzony kręgowe, które spełniają rolę podporową i dz
wigają cię\
ar odcinków ciała
poło\
onych powy\
ej, mają kształt walców. Powierzchnie trzonu górna i dolna są poro-
wate, jedynie na obwodzie ulegają wygładzeniu. Powierzchnie te łączą się z chrząstką
tworzącą krą\
ek międzykręgowy. Powierzchnie boczne trzonu oraz powierzchnia
przednia są nieco wklęsłe, a tylna zupełnie płaska.
A
uki kręgów spełniają inną rolę ni\
trzony. A
uki otaczają z trzech stron rdzeń
kręgowy i stanowią jego mechaniczną osłonę. Odchodzące od łuków wyrostki stawowe
łączą poszczególne kręgi ze sobą. Wyrostki kolczysty i poprzeczne są miejscami przy-
czepu więzadeł i mają zasadnicze znaczenie w tworzeniu połączeń międzykręgowych.
Wyrostki poprzeczne i kolczysty są ramionami dz
wigni dla przyczepiających się mięśni,
zwiększając ich moment siły. A
uk kręgu rozpoczyna się w górnej części powierzchni
tylnej trzonu symetrycznymi nasadami (pediculus arcus vertebrae). Na górnej części
nasady łuku istnieje płytkie wcięcie kręgowe górne (incisura vertebralis superior), a na
dolnej głębsze wcięcie kręgowe dolne (incisura vertebralis injerior). Oba wcięcia wraz
z chrząstką krą\
ka międzykręgowego i wyrostkami stawowymi ograniczają otwór mię-
dzykręgowy (foramen intervertebrale). Po obu stronach sąsiadujących ze sobą kręgów
istnieją parzyste otwory międzykręgowe, przez które przechodzą nerwy i naczynia
rdzeniowe. Poło\
ona ku tyłowi od nasady część łuku tworzy tzw. blaszkę łuku kręgo-
wego (lamina arcus vertebrae). Obie symetryczne blaszki łuku, prawa i lewa, ograni-
czają od tyłu otwór kręgowy.
Budowa strukturalna kręgu. Trzon kręgowy zbudowany jest z tkanki kostnej gąb-
czastej, pokrytej warstwą tkanki kostnej zbitej. Tkanka kostna zbita ma przebieg po-
dłu\
ny, podobnie jak to występuje w trzonach kości długich. W tkance kostnej gąbczas-
tej zajmującej wewnętrzną część trzonu znajdują się poziomo i promieniście uło\
one
kanały dla \
ył trzonów kręgowych. Blaszki kostne istoty gąbczastej są uło\
one pro-
stopadle do górnej i dolnej powierzchni trzonu, odpowiednio do kierunku największego
obcią\
enia (ryc. 19). Przestrzenie pomiędzy blaszkami wypełnione są czerwonym szpi-
kiem. W odró\
nieniu od trzonu kręgowego łuk i wyrostki mają grubą warstwę tkanki
kostnej zbitej.
Wzrost trzonu kręgowego odbywa się podobnie jak wzrost ka\
dej z kości długich.
Na górnej i dolnej powierzchni trzonu występuje warstwa chrząstki nasadowej  ryc.
20 (Schmorl, Coventry, Ghomley i Kernohan, Bick, Roaf).
W odró\
nieniu od kości długich w rosnącym trzonie kręgowym człowieka nic
wytwarzają się nasady. Rolę nasad spełnia blaszka hialinowa. U czworono\
nych ssa-
ków w rosnącym trzonie kręgowym wytwarzają się cienkie nasady, które po ukończe-
niu wzrostu łączą się z trzonem w jedną całość (ryc. 21). Obecność nasad stanowi jedną
23
z charakterystycznych cech ssaków, gdy\
u wszystkich innych kręgowców trzony są
beznasadowe (Poplewski). Wzrost łuków kręgowych przebiega jak w kościach płaskich.
Kręgi w zale\
ności od odcinka kręgosłupa wykazują pewne charakterystyczne cechy
budowy morfologicznej.
Odcinek szyjny kręgosłupa
Pierwsze dwa kręgi posiadają zupełnie odmienną budowę od pozostałych wcho-
dzących w skład tego odcinka. Omawianie budowy tych kręgów zostanie celowo po-
minięte, gdy\
nie odgrywają one istotnego znaczenia w patomechanice bocznych skrzy-
24
wień kręgosłupa. Trzony pozostałych kręgów szyjnych są niskie (ryc. 22).
Górna po wierzchnia trzonu jest siodełkowato wklęsła, natomiast dolna
wypukła, odpowiadająca krzywizną wklęsłości górnej powierzchni trzonu
le\
ącego poni\
ej. To siodełkowate ukształtowanie powierzchni trzonów
zapewnia większą ruchomość kręgosłupa w odcinku szyjnym. A
uki kręgów
szyjnych są cienkie i pochylone lekko w dół. Otwory
kręgowe du\
e, o kształcie zbli\
onym do trójkątów. Wyrostki kolczyste w
górnych kręgach krótkie, w dolnych ulegają wyraz
nemu wydłu\
eniu i pochyleniu
do dołu, końce wyrostków z wyjątkiem kręgu siódmego dwudzielne. Wyrostki
stawowe górne i dolne posiadają okrągłe powierzchnie stawowe. Płaszczyzna
powierzchni stawowej wyrostków przebiega 'skośnie od góry do dołu i od
przodu do tyłu, pod kątem ok. 45�. Powierzchnie stawowe wyrostków
górnych są zwrócone ku górze i do tyłu, a dolnych do dołu i do przodu.
Wyrostki poprzeczne są krótkie, skierowane do boku i nieznacznie w dół. W
odró\
nieniu od innych odcinków kręgosłupa utworzone są one przez dwie
listewki, kostne, przednią i tylną, które łączą się na wolnym, bocznym
końcu, tworząc dwa guzki  przedni i tylny (tuberculum anterius et posterius).
Listewki przednia i tylna ograniczają otwór wyrostka poprzecznego (foramen
transversarium). Przez ten otwór, poczynając od szóstego kręgu szyjnego,
biegną tętnica i \
yła kręgowa, a tak\
e splot nerwów współczulnych. Pomiędzy
guzkami, przednim i tylnym, na górnej powierzchni wyrostka poprzecznego
znajduje się rowek dla przedniej gałęzi nerwów rdzeniowych (sulcus nervi
spinalis). W wyrostku poprzecznym kręgu szyjnego tylko listewka tylna
odpowiada zarodkowej części właściwego wyrostka, pozostałe elementy powstają
z za-wiązka \
ebra.
Krąg siódmy, tzw. wystający (vertebra prominens), posiada nieco odmienną
budowę, zbli\
oną do budowy kręgów piersiowych.
Odcinek piersiowy kręgosłupa
Utworzony jest on przez dwanaście kręgów. Trzony tych kręgów zwiększają
się, poczynając od najbardziej dogłowowego ku obwodowi. Trzon pierwszego
kręgu ma wymiary poprzeczny i podłu\
ny w przybli\
eniu równe, natomiast
trzony kręgów ni\
ej le\
ących mają zwiększony wymiar poprzeczny. Kształt
trzonów odpowiednio do istniejącego tyłowygięcia kręgosłupa (kyphosis) jest
lekko klinowy i dlatego wysokość ich jest w części przedniej nieco mniejsza ni\

w części tylnej (ryc. 23).
Począwszy od trzeciego kręgu piersiowego na lewej bocznej powierzchni
trzonów kręgowych wy\
ej le\
ących, a na przedniej powierzchni trzonów kręgów
ni\
szych występuje wyraz
ne spłaszczenie spowodowane przez aortę i nazywane
wyciskiem aorto-wym (impressio aortica). Powierzchnie trzonów górne i dolne
są zupełnie płaskie. Dziewięć górnych kręgów piersiowych ma lekko wklęsłe,
poło\
one bocznie po obu stronach trzonów powierzchnie stawowe, tworzące tzw.
dołki \
ebrowe (foveae costales) słu\
ące do połączeń z głowami \
eber. Pierwszy
krąg posiada dołek \
ebrowy le\
ący poni\
ej górnej krawędzi trzonu i zwykle
sam tworzy połączenie z głową pierwszego
25
\
ebra. Kręgi jedenasty i dwunasty, a niekiedy równie\
dziesiąty, posiadają pojedyncze
dołki dla połączeń stawowych z głowami \
eber.
A
uki kręgów mają wąskie, na przekroju okrągłe lub lekko owalne nasady, które
przechodzą w płaskie szerokie blaszki ustawione pionowo. Otwory kręgowe posiadają
kształt okrągły i w stosunku do odcinka szyjnego mają mniejszą średnicę.
Wyrostki stawowe ustawione są w płaszczyz
nie zbli\
onej do płaszczyzny czołowej.
Powierzchnie stawowe wyrostków są lekko łukowate, stanowiąc wycinek kuli lub
walca.
Wyrostki poprzeczne odchodzą od łuku kręgowego pomiędzy wyrostkami stawo-
wymi górnymi a dolnymi i skierowane są bocznie z lekkim odchyleniem do tyłu. Wy-
rostki poprzeczne w piersiowym odcinku kręgosłupa są mocne, zgrubiałe na końcach.
Na przednich powierzchniach wyrostków poprzecznych znajdują się pokryte chrząstką
dołki \
ebrowe (foveae costales transversariae). Dołki \
ebrowe słu\
ą do połączenia
wyrostków poprzecznych z guzkami \
eber. Na wyrostkach poprzecznych kręgów jede-
nastego i dwunastego dołki \
ebrowe nie występują.
Wyrostki kolczyste od pierwszego do ósmego okręgu piersiowego stają się coraz
dłu\
sze, mają przekrój trójkątny i są silnie pochylone ku dołowi, dachówkowato za-
chodząc na siebie. Od dziewiątego kręgu do dwunastego wyrostki kolczyste są znów
krótsze, a ich przebieg staje się bardziej poziomy, upodabniając się do wyrostków od-
cinka lędz
wiowego.
W odcinku piersiowym kręgi są ściśle połączone z \
ebrami za pomocą stawów \
e-
browo-kręgowych (articulationes costovertebrales). Ka\
de \
ebro łączy się w dwóch
punktach z kręgami. Głowa \
ebra porusza się w dołkach \
ebrowych trzonu, a równo-
cześnie guzek \
ebra obraca się na powierzchni \
ebrowej wyrostków poprzecznych. Me-
chaniczne połączenie głowy \
ebra i guzka \
ebra z kręgiem stanowi jeden staw.
śebra są częściowo zbudowane z kości, a częściowo z chrząstki. Są to sprę\
yste
listewki, które odchodząc od kręgosłupa, tworzą po połączeniu z mostkiem zamkniętą
przestrzeń klatki piersiowej. Klatka piersiowa ochrania znajdujące się w jej wnętrzu
narządy oddechowe i krą\
enia. U człowieka występuje dwanaście par \
eber. Siedem
górnych par \
eber łączy się z przodu z mostkiem  są to tzw. \
ebra prawdziwe (costae
verae). Pozostałe \
ebra to tzw. \
ebra rzekome (costae spuriae). śebra, ósme, dziewiąte
i dziesiąte łączą się swą przednią chrzestną częścią z poło\
onym wy\
ej \
ebrem i tworzą
łuk \
ebrowy (arcus costarum), a jedenaste i dwunaste kończą się swobodnie pomiędzy
mięśniami brzucha i noszą nazwę \
eber wolnych (costae fluctuantes).
Ścisłe połączenie kręgów w odcinku piersiowym z \
ebrami wpływa na wybitne
ograniczenie ruchomości tego odcinka. Budowa kręgów, a szczególnie płaskie po-
26
wierzchnie trzonów, ustawienie wyrostków stawowych w płaszczyz
nie czołowej, da-
chówkowate uło\
enie wyrostków kolczystych  to wszystko równie\
ogranicza rucho-
mość tego odcinka.
Odcinek lędz
wiowy kręgosłupa
Ma on u człowieka z reguły pięć kręgów. Mocno zbudowane trzony kręgów lędz
-
wiowych mają płaskie powierzchnie górną i dolną, o kształcie nerkowatym lub owal-
nym (ryc. 24). Pierwsze cztery kręgi lędz
wiowe mają równą przednią i tylną wysokość
trzonów. Trzon piątego kręgu jest w części przedniej znacznie wy\
szy i przybiera
kształt klina zwróconego ku tyłowi.
Wyrostki poprzeczne odchodzą od trzonu kręgu i podstawy łuku. To odmienne
umiejscowienie wyrostków poprzecznych w porównaniu z innymi odcinkami kręgosłu-
pa uzale\
nione jest od szczątkowych \
eber lędz
wiowych, które stanowią główną masę
opisywanych wyrostków. Wyrostki poprzeczne, nazywane niekiedy wyrostkami \
ebro-
wymi, wzrastają od pierwszego kręgu do trzeciego, a następnie znów ulegają zmniej-
szeniu. Wyrostki poprzeczne są najczęściej wąskie i płaskie oraz nieco odgięte ku ty-
łowi. Właściwy rozwojowo wyrostek poprzeczny tworzy w kręgach lędz
wiowych mały
guzek zwany wyrostkiem dodatkowym (processus accessorius).
A
uki kręgów lędz
wiowych są mocne, zwę\
one i okrągłe lub lekko owalne na prze-
kroju nasad, rozszerzają się ku tyłowi w płaskie, prawie pionowe blaszki. Otwory krę-
gowe dosyć du\
e, o kształcie trójkątnym lub owalnym są szersze w wymiarze czoło-
wym ni\
strzałkowym.
Wyrostki stawowe są ustawione pionowo, a płaszczyzna stawu międzykręgowego
przebiega w płaszczyz
nie strzałkowej. Górne wyrostki mają powierzchnie stawowe
wklęsłe, skierowane ku tyłowi i przyśrodkowo. Dolne wyrostki posiadają powierzchnie
lekko wypukłe, zwrócone do przodu i boku. Wyrostki stawowe górne obejmują od
zewnątrz dolne wyrostki kręgu wy\
ej le\
ącego. Budowa wyrostków stawowych ogra-
nicza mo\
liwości ruchów obrotowych poszczególnych kręgów, natomiast pozwala na
znaczne ruchy w płaszczyz
nie strzałkowej. Ruchy obrotowe, które obserwuje się
w przejściowym odcinku piersiowo-Iędz
wiowym, związane są ze specyficzną budową
wyrostków stawowych kręgów piersiowych, jedenastego i dwunastego oraz pierwszego
lędz
wiowego. W tych trzech kręgach wyrostki stawowe stopniowo zmieniają swą
płaszczyznę przechodząc z ustawienia czołowego, typowego dla odcinka piersiowego,
w ustawienie strzałkowe, charakterystyczne dla odcinka lędz
wiowego.
Wyrostki kolczyste odchodzą od łuku wprost do tyłu i mają kształt płytek pio-
27
nowych, lekko wygiętych w dół. W tylnej części wyrostki kolczyste wykazują zgrubie-
nie.
Piąty kręg lędz
wiowy często posiada szereg cech przejściowych. Typowy, omówio-
ny ju\
powy\
ej, klinowy kształt trzonu ró\
ni go od pozostałych kręgów lędz
wiowych.
Wyrostki poprzeczne tego kręgu są krótkie, silne, szerokie u podstawy, skierowane
w stronę boczno-tylną i niekiedy lekko ku górze. W tym kręgu dość często obserwu-
jemy niespojenie łuku (spina bifida).
Kość krzy\
owa (os sacrum)
Powstaje ona ze zrośnięcia się ze sobą pięciu kręgów krzy\
owych. Całkowite
zrośnięcie się tych kręgów występuje dopiero u ludzi dorosłych między 20 a 25 ro-
kiem \
ycia. Kość ta ma w całości kształt klina, którego górna część nazywa się podsta-
wą (basis), a dolna wierzchołkiem (apex ossis sacri). Kość krzy\
owa wraz z dwiema
kośćmi miednicznymi tworzy pierścień kostny zwany miednicą. Najmocniej zbudowa-
ne są trzy pierwsze kręgi krzy\
owe, które przenoszą główne obcią\
enie kręgosłupa
na kości miedniczne, a następnie poprzez stawy biodrowe na kończyny dolne. Kość
krzy\
owa widziana z boku wykazuje znaczne tyłowygięcie (kyphosis sacralis). Przy
pionowej postawie kość krzy\
owa widziana z boku jest pochylona od góry i przodu
ku tyłowi i w dół. Kąt utworzony między lędz
wiowym odcinkiem kręgosłupa a kością
krzy\
ową waha się w granicach 130  170�. Wierzchołek tego kąta znajduje się na
kość krzy\
owa jest poło\
ona bardziej poziomo ni\
u mę\
czyzn. Powierzchnia ucho-
wata \
eńskiej kości krzy\
owej jest krótsza i znajduje się na bocznych częściach tylko
dwóch pierwszych kręgów krzy\
owych.
Kość krzy\
owa w rozwoju rodowym jest wykładnikiem stanu
anatomicznego i czynnościowego kończyn dolnych. U większości ssaków
czworono\
nych występuje tzw. długi typ kości krzy\
owej w odró\
nieniu od typu
szerokiego, występującego u człowieka (Poplewski). Przyczyną tego zró\
nicowania
kości krzy\
owej u ludzi jest nośna i podporowa rola kończyn dolnych.
Połączenia kręgów
Istotne znaczenie dla wyjaśnienia patomechaniki bocznych skrzywień kręgosłupa
posiada znajomość budowy anatomicznej więzadłowych połączeń pomiędzy kręgami,
połączeń kręgów z \
ebrami i połączeń kości krzy\
owej z kośćmi miednicznymi.
Połączenia trzonów kręgowych
Kręgi łączą się ze sobą za pośrednictwem krą\
ków międzykręgowych (disci inter-
vertebrales). Krą\
ki międzykręgowe są zbudowane z płaskich, uło\
onych ró\
nokie-
runkowo płytek chrząstki włóknistej, wypełniających przestrzeń między zwróconymi
ku sobie powierzchniami trzonów. Połączenie krą\
ków z trzonami następuje za po-
mocą cienkiej warstwy chrząstki szklistej. Średnica krą\
ków międzykręgowych jest
nieco większa od powierzchni trzonów i w związku z tym uwypuklają się one poza ich
obrys. Wysokość krą\
ków jest ró\
na i wzrasta od odcinka dogłowowego ku obwodowi.
Wysokość wszystkich krą\
ków międzykręgowych równa się ok. ]/4 długości kręgosłu-
pa. W zale\
ności od istniejących przodo- lub tyłowygięć kręgosłupa wysokość krą\
ków
jest wy\
sza lub ni\
sza w części przedniej w porównaniu do tylnej części tych samych
bli\
ej tylnej części trzonu. W obrębie jądra mia\
d\
ystego panuje du\
e ciśnienie, które
ujawnia się po miejscowym nacięciu pierścienia włóknistego gwałtownym wypłynię-
ciem półpłynnej jego zawartości. Wewnętrzne ciśnienie jąder mia\
d\
ystych powoduje
stałe sprę\
enie kolumny trzonowo-krą\
kowej (ryc. 26).
Pierścień włóknisty silnie łączy powierzchnie sąsiadujących trzonów kręgowych,
a tym samym utrudnia ruchy poszczególnych kręgów. Jądro mia\
d\
yste jest natomiast
kulistym i sprę\
ystym przegubem, który sprawia, \
e trzon kręgowy le\
ący powy\
ej
znajduje się stale w równowadze chwiejnej. Jądro mia\
d\
yste ma mo\
liwość drobnych
przesunięć i przy ruchach kręgosłupa przesuwa się zawsze w stronę wypukłości powsta-
łego skrzywienia (ryc. 27).
Wszystkie trzony kręgowe połączone są między sobą przez dwa długie więzadła:
więzadło podłu\
ne przednie (ligamentum longitudinale anterius) i więzadło podłu\
ne
tylne (ligamentum longitudinale posterius).
Więzadło podłu\
ne przednie biegnie na przedniej powierzchni trzonów kręgowych.
Więzadło to rozpoczyna się na guzku gardłowym części podstawnej kości potylicznej,
a kończy się na przedniej powierzchni kości krzy\
owej. W przebiegu swym od góry
30
ku dołowi więzadło ulega rozszerzeniu, przechodząc stopniowo z przednich równie\
na
boczne powierzchnie trzonów, przykrywając częściowo więzadła głów \
eber (ryc. 28).
Więzadło podłu\
ne przednie od odcinka dogłowowego ku kości krzy\
owej ulega wy-
raz
nemu zgrubieniu z tym, \
e w odcinku lędz
wiowym jest ono wzmocnione przez
włókna ścięgniste przyczepów przepony. W odcinku lędz
wiowym więzadło podłu\
ne
przednie osiąga grubość 2 mm. W skład więzadła wchodzi kilka warstw włókien ró\
nej
długości, jedne z nich łączą tylko dwa sąsiednie kręgi, a inne przebiegają przez cztery
do pięciu kręgów. Więzadło podłu\
ne przednie jest szczególnie mocno powiązane z
pierścieniem włóknistym krą\
ków międzykręgowych.
Więzadło podłu\
ne tylne przebiega we wnętrzu kanału kręgowego i le\
y na tyl-
nych powierzchniach trzonów. Więzadło to rozpoczyna się na stoku kości potylicznej
i przednim brzegu otworu potylicznego wielkiego, a kończy w górnej części kanału
krzy\
owego (ryc. 29). Więzadło podłu\
ne tylne rozszerza się na wysokości krą\
ków
międzykręgowych i ściśle się z nimi wią\
e, a zwę\
a na trzonach, gdzie wnikają pod
nie sploty naczyniowe (rozdz. 1).
Więzadło tylne podobnie jak przednie składa się z włókien o ró\
nej długości.
Połączenia łuków i wyrostków kręgów
Wyrostki stawowe poszczególnych kręgów tworzą stawy międzykręgowe, natomiast
łuki oraz wyrostki poprzeczne i kolczyste są połączone tylko więzadłami.
Wyrostki stawowe górne i dolne stykając się swymi chrzestnymi powierzchniami
tworzą stawy międzykręgowe (articulationes intervertebrales). Torebki tych stawów są
cienkie i przyczepiają się do krawędzi powierzchni stawowych wyrostków. W odcinku
szyjnym kręgosłupa w związku z jego du\
ą ruchomością torebki stawowe są luz
ne
i dłu\
sze ni\
w odcinkach piersiowym i lędz
wiowym.
A
uki kręgowe połączone są przez więzadła \
ółte (Ugamenta flava). Więzadła te gru-
bości ok. 2 mm łączą zwrócone ku sobie brzegi łuków kręgowych (ryc. 30). Przebie-
gają one bezpośrednio ku tyłowi od torebek stawów międzykręgowych, stanowiąc ich
dodatkowe wzmocnienie. Więzadła te mają zabarwienie \
ółte i składają się z piono-
wych włókien. Więzadła \
ółte tworzą dwie warstwy, przednią i tylną, rozdzielone
bardzo wąską szczeliną.
31
Wyrostki poprzeczne kręgów połączone są ze sobą przez więzadła międzypoprzecz-
ne  ligamenta intertransversaria (ryc. 31). Więzadła te, zbudowane z tkanki łącznej
włóknistej, najmocniejsze są w odcinku piersiowym, a najsłabsze w odcinku szyjnym.
Wyrostki kolczyste połączone są przez więzadła międzykolcowe (ligamenta interspi-
nalia) oraz przez więzadło nadkolcowe (ligamentum supraspinale), a w odcinku szyj-
nym przez więzadło karkowe (ligamentum nuchae).
Więzadła międzykolcowe łączą w postaci płaskich pasm zwrócone ku sobie brzegi
wyrostków kolczystych. Włókna tych więzadeł przebiegają skośnie od góry i przodu
ku dołowi i do tyłu. Więzadła międzykolcowe w odcinku szyjnym łączą się z w.ę-
zadłem karkowym, a w pozostałych odcinkach z więzadłem nadkolcowym (ryc. 32).
Więzadło karkowe rozpięte jest pomiędzy kością potyliczną, guzkiem tylnym kręgu
szczytowego i wierzchołkami wyrostków kolczystych pozostałych kręgów szyjnych.
Więzadło nadkolcowe przebiega wzdłu\
kręgosłupa od siódmego kręgu szyjnego
do środkowego grzebienia kości krzy\
owej, przyczepiając się do końców wyrostków
kolczystych. Włókna więzadła mają ró\
ną długość i przebiegają między dwoma są-
siednimi wyrostkami lub łączą trzy, a nawet cztery wyrostki kolczyste. Więzadło nad-
kolcowe stanowi mocne pasmo łącznotkankowe, które napina się podczas zginania
kręgosłupa i ogranicza zakres tego ruchu.
Połączenia kręgów z \
ebrami
śebra połączone są z kręgosłupem stawami \
ebrowo-kręgowymi (articulationes
costovertebrales). śebro łączy się z trzonami kręgowymi głową \
ebra umieszczoną
w dołku \
ebrowym. Powierzchnie stawowe pokryte są chrząstką włóknistą lub szklistą.
Głowa \
ebra połączona jest z trzonami kręgowymi przez dwa więzadła: więzadło
głowy \
ebra promieniste (ligamentum capitis costae radiatum), które wachlarzowato
biegnie na przedniej powierzchni torebki stawowej i łączy głowę \
ebra z boczną po-
wierzchnią trzonów kręgowych i krą\
ka międzykręgowego, więzadło głowy \
ebra śród-
stawowe (ligamentum capitis costae intraarticulare) przebiegające śródstawowo od
grzebienia głowy do krą\
ka międzykręgowego i dzielące staw na komorę górną i dolną
(ryc. 33). śebra pierwsze, jedenaste i dwunaste nie posiadają tego więzadła.
Stawy \
ebrowo-poprzeczne występują w \
ebrach od pierwszego do dziesiątego.
'Letora. jedenaste i dwunaste, tzw. wolne, połączone są z wyrostkami kręgów tylko wię-
zadłami. Powierzchnie stawowe są pokryte chrząstką szklistą i otoczone torebką sta-
wową. Stawy te wzmacniają następujące więzadła: więzadło \
ebrowo-poprzeczne
32
górne (ligamentum costotransversarium superius), więzadło \
ebrowo-poprzeczne boczne
{ligamentum costotransversarium laterale), więzadło szyjki \
ebra (ligamentum colli co-
siae) przebiegające od tylnej powierzchni szyjki \
ebra do przedniej powierzchni wyrost-
ka poprzecznego, więzadło guzka \
ebra (ligamentum tuberculi costae) łączące wierz-
chołek wyrostka poprzecznego z powierzchnią tylną guzka \
ebra.
Połączenie kręgosłupa z kością krzy\
ową
Pomiędzy piątym kręgiem lędz
wiowym a kością krzy\
ową istnieje krą\
ek między-
kręgowy. Ponadto piąty krąg lędz
wiowy połączony jest z kością krzy\
ową przez wię-
zadła: podłu\
ne przednie i tylne, więzadło \
ółte i więzadła między- i nadkolcowe.
Połączenia kości krzy\
owej z kośćmi biodrowymi
Połączenie kości krzy\
owej z symetrycznymi kośćmi biodrowymi następuje stawami
krzy\
owo-biodrowymi. Staw krzy\
owo-biodrowy (articulatio sacroiliaca) utworzony
jest przez powierzchnie uchowate kości krzy\
owej i biodrowej. Powierzchnie stawowe
pokryte sa najczęściej chrząstką włóknistą, a szpara stawowa jest wąska. Torebka sta-
wowa krótka, silnie napięta. Jest to typowy staw półścisły wykazujący bardzo ograni-
czoną ruchomość. Staw krzy\
owo-biodrowy wzmocniony jest przez następujące wię-
zadła:
więzadła krzy\
owo-biodrowe brzuszne (ligamenta sacroiliaca ventralia), łączące
licznymi pasmami przednią powierzchnię kości krzy\
owej z powierzchnią uchowatą
kości biodrowej;
więzadła krzy\
owo-biodrowe grzbietowe (ligamenta sacroiliaca dorsalia), które dzie-
lą się na krótkie i długie;
więzadła krzy\
owo-biodrowe międzykostne (ligamenta sacroiliaca interossea), wy-
pełniające przestrzeń między guzowatością krzy\
ową a biodrową;
więzadła lędz
wiowo-biodrowe (ligamenta iliolumbalia), które w postaci mocnych
pasm łączą wyrostki \
ebrowe czwartego i piątego kręgów lędz
wiowych z tylną częś-
33
cią grzebienia biodrowego oraz z powierzchnią wewnętrzną talerza kości
biodrowej i powierzchnią przednią podstawy kości krzy\
owej (ryc. 34).
Kość krzy\
owa połączona jest ponadto z kością kulszową przez więzadło krzy\
o-wo-
guzowe (ligamentum sacrotuberale) i więzadło krzy\
owo-kolcowe (ligamentum
sacrospinale).
Mechanika kręgosłupa
Jak wynika z nazwy, kręgosłup mo\
e być porównywany do słupa utworzonego
z kręgów (ryc. 35). W odcinku przedkrzy\
owym kręgi stanowią oddzielne elementy
kostne, silnie ze sobą zespolone za pomocą włóknisto-chrzęstnych krą\
ków międzykrę-
gowych oraz stawów międzykręgowych i więzadeł. Znajdujące się wewnątrz krą\
ków
międzykręgowych jądra mia\
d\
yste pozostają w stanie wewnętrznego naprę\
enia, któ-
re po przecięciu więzadeł przejawia się wydłu\
eniem kręgosłupa o długość ok. 3,7 cm
(Ruee, Pusch).
Zakres wychyleń trzonów połączonych krą\
kiem międzykręgowym jest wprost pro-
porcjonalny do kwadratu wysokości krą\
ka i odwrotnie proporcjonalny do kwadratu
powierzchni poprzecznego przekroju trzonu (Durchmesser).
Krą\
ki międzykręgowe w odcinkach szyjnym, piersiowym i lędz
wiowym mają znacz-
ne ró\
nice wysokości, które mo\
na przedstawić następującym stosunkiem liczbowym:
20,7 : 34,9 : 42,85. Wysokość krą\
ków jest zmienna i zale\
na od wielu czynników. Za-
sadniczym elementem warunkującym wysokość krą\
ka międzykręgowego jest jądro
mia\
d\
yste, którego objętość zale\
y od stopnia zawartości wody. W dzieciństwie i wie-
ku młodym zawartość wody jest du\
a. W okresie 25 30 lat \
ycia zawartość wody
w jądrze mia\
d\
ystym zaczyna się stopniowo zmniejszać i obni\
a się tym samym wyso-
kość krą\
ka międzykręgowego. Wraz z wiekiem zmniejsza się równie\
rozciągliwość
krą\
ka międzykręgowego (Galante, Hirsch).
Powierzchnie poprzecznych przekrojów kręgów w odcinkach szyjnym, piersiowym
i lędz
wiowym mają następujący stosunek liczbowy: 225 : 640 : 784 (Weber).
Dysponując tymi wskaz
nikami mo\
na na podstawie podanej powy\
ej zasady teore-
tycznie obliczyć zakres ruchomości poszczególnych trzonów kręgowych w stosunku do
siebie w odcinkach szyjnym, piersiowym i lędz
wiowym. Obliczenia są jednak tylko
teoretyczne i dotyczą wyłącznie kolumny trzonowo-krą\
kowej, gdy\
ruchomość kręgo-
słupa odbywa się przy stałym i trwałym połączeniu kolumny trzonów i krą\
ków mię-
dzykręgowych z kolumną łuków i wyrostków.
W odcinku szyjnym kręgosłupa wysokość krą\
ka międzykręgowego jest dosyć du\
a
przy stosunkowo niewielkiej powierzchni poprzecznego przekroju trzonu. Zgodnie z za-
sadą Durchmessera występuje więc mo\
liwość znacznych wychyleń bocznych poszcze-
gólnych kręgów w stosunku do siebie. Zakres tych wychyleń zwiększa jeszcze wypukło--
wklęsłe ukształtowanie powierzchni trzonów kręgowych. Płaszczyzna stawów między-
kręgowych tego odcinka przebiega od góry ku dołowi i od przodu ku tyłowi pod ką-
tem ok. 45�. Połączenie powierzchni obu stawów między kręgowych tworzy więc wyci-
nek koła, którego środek znajduje się na trzonie kręgowym nieco ku przodowi od jądra
mia\
d\
ystego. Taki przestrzenny układ płaszczyzny stawów międzykręgowych z rów-
noczesnym korzystnym dla zakresu ruchów stosunkiem wysokości krą\
ka międzykrę-
gowego do wielkości przekroju trzonu zapewnia w tym odcinku du\
ą ruchomość
w płaszczyz
nie strzałkowej, czołowej oraz poziomej (ruchy obrotowe). W odcinku szyj-
nym kręgosłupa kręgi posiadają du\
ą średnicę otworów kręgowych, co umo\
liwia
znaczny zakres ruchów przy zachowanym bezpieczeństwie przebiegającego przez te
otwory rdzenia kręgowego (Poplewski).
W piersiowym odcinku kręgosłupa stosunek wysokości krą\
ka międzykręgowego do
powierzchni poprzecznego przekroju trzonu jest niekorzystny, górne i dolne powierzch-
nie trzonów są płaskie i w związku z tym wzajemna ruchomość poszczególnych trzo-
nów jest znacznie ograniczona. Wyrostki stawowe w tym odcinku kręgosłupa ustawione
są prawie ściśle w płaszczyz
nie czołowej, co rygluje mo\
liwość większych przemieszczeń
obrotowych. W odcinku piersiowym mogą więc praktycznie występować ruchy tylko
w płaszczyz
nie strzałkowej. Ruchy w płaszczyz
nie czołowej i ruchy obrotowe są
blokowane przez układ wyrostków stawowych. W związku z ograniczoną ruchomością
piersiowego odcinka kręgosłupa średnica otworów kręgowych jest mniejsza ni\
w od-
cinku szyjnym.
W lędz
wiowym odcinku kręgosłupa stosunek wysokości krą\
ka międzykręgowego
do powierzchni poprzecznego przekroju trzonu jest bardziej korzystny dla zakresu ru-
chów ni\
w odcinku piersiowym. Powierzchnie stawów międzykręgowych są ustawione
w płaszczyz
nie strzałkowej. Całość mechaniczna tego układu zapewnia znaczny zakres
ruchów zginania i wyprostu przy ograniczeniu ruchów obrotowych oraz ruchów
w płaszczyz
nie czołowej.
35
W przejściowym odcinku piersiowo-lędz
wiowym układ wyrostków stawowych
zmienia się stopniowo z ustawienia czołowego w strzałkowe i podobnie jak w odcinku
szyjnym płaszczyzna obu stawów międzykręgowych stanowi wycinek koła lub nawet
kuli. Mechanicznie korzystny układ zapewnia w odcinku piersiowo-lędz
wiowym du\
y
zakres ruchów w płaszczyznach strzałkowej, czołowej i poziomej (ruchy obrotowe).
Ruchy zginania i prostowania, występujące w płaszczyz
nie strzałkowej, zale\
ne są
głównie od stosunku wysokości krą\
ka międzykręgowego do powierzchni poprzecznego
przekroju trzonu.
Ruchy w płaszczyz
nie czołowej równie\
zale\
ne są od krą\
ka międzykręgowego
i powierzchni przekroju trzonu, ponadto od płaszczyzny stawów międzykręgowych.
Ruchy obrotowe zale\
ą głównie od płaszczyzny stawów międzykręgowych. Płasz-
czyzna stanów międzykręgowych, stanowiąca wycinek koła lub kuli, umo\
liwia du\
y
zakres ruchów.
Kierunek ruchów zale\
y więc od ukształtowania powierzchni stawowych, ale zakres
ograniczony jest przez torebki stawowe i więzadła.
Zakres zginania ograniczają więzadła \
ółte, więzadła międzykolcowe i nadkolcowe,
więzadła międzypoprzeczne oraz tylna część pierścienia włóknistego.
Zakres prostowania ograniczają: więzadło podłu\
ne przednie, przednia część pier-
ścienia włóknistego, zaryglowanie wyrostków stawowych oraz ewentualne zaryglowa-
nie łuków i wyrostków kolczystych.
Wychylenia boczne ograniczają boczne części pierścieni włóknistych, więzadło po-
dłu\
ne przednie i tylne, więzadło \
ółte (po stronie wypukłej), torebki stawowe, więzadła
międzypoprzeczne (po stronie wypukłej), a w odcinku piersiowym \
ebra.
Zakres ruchów obrotowych ogranicza pierścień włóknisty i napięcie torebek sta-
wów międzykręgowych.
Zakres ruchów we wszystkich płaszczyznach ograniczają mięśnie.
Ruchy kręgosłupa są zmienne i w du\
ej mierze zale\
ą od wieku człowieka oraz od
36
jego sprawności fizycznej. Prze\
yciowo ruchy kręgosłupa są na ogół zło\
one i odby-
wają się równocześnie we wszystkich płaszczyznach.
Zakres ruchów zale\
ny jest równie\
od krzywizn fizjologicznych i zwiększa się
w odcinkach kręgosłupa ustawionych w przodowygięciu (Fick).
Wielkość poszczególnych krzywizn kręgosłupa i ich ukształtowanie są zmienne,
zale\
ne od płci, wieku, rasy itp. (ryc. 36). W sposób najprostszy krzywizny mo\
na po
równywać do wycinków koła, ale popełnia się wtedy du\
y błąd. Wielkość krzywizny
jest wzajemnie uwarunkowana. Krzywizny strzałkowe trzonów kręgowych i wyrost-
ków kolczystych mają ró\
ny kształt, co wią\
e się z ró\
ną długością wyrostków kolczy-
stych w poszczególnych odcinkach kręgosłupa. Istnieje jednak między krzywiznami
linii trzonów kręgowych i wyrostków kolczystych ścisła współzale\
ność (Fick).
Bardzo istotne znaczenie z punktu widzenia mechaniki ma wytrzymałość kręgosłupa
na ściskanie osiowe. Wytrzymałość zale\
y od wielkości i kształtu kręgosłupa w prze-
kroju poziomym oraz od układu jego krzywizn.
W przekroju poziomym trzon kręgowy wraz z łukiem i wyrostkami poprzecznymi
przypomina literę T. Jest to układ znany w technice, gdzie przez prostopadłe połącze-
nie elementów uzyskuje się wzrost ich wytrzymałości (ryc. 37). Usunięcie grzebienia
wyrostków kolczystych powoduje sześciokrotne zmniejszenie wytrzymałości belki krę-
gosłupowej (Zschakke).
Krzywizny strzałkowe kręgosłupa przyczyniają się równie\
do zwiększenia jego wy-
trzymałości. Wytrzymałość esowato powyginanej belki w porównaniu z belką prostą
ustala się według wzoru:
Stąd wniosek, \
e dzięki krzywiznom strzałkowym wytrzymałość kręgosłupa wzrasta
siedemnastokrotnie. Przeciętna wytrzymałość kręgosłupa dorosłego człowieka, a tym
samym jego siła nośna, jest bliska 350 kg (Maclister).
Wytrzymałość na obcią\
enie osiowe zmienia się w zale\
ności od odcinka kręgo-
słupa. Najmniejszą wytrzymałość posiada odcinek szyjny (ok. 113 kg), większą odcinek
piersiowy (ok. 210 kg), a największą lędz
wiowy (ok. 400 kg)  Fessler.
Przeciętne obcią\
enia w pozycji wyprostnej ciała poszczególnych odcinków kręgo-
słupa są znacznie ni\
sze od ich wytrzymałości i wynoszą: w odcinku szyjnym ok. 50 kg,
w odcinku piersiowym ok. 75 kg, a w odcinku lędz
wiowym ok. 125 kg (Maisonable).
Przy obcią\
eniu osiowym kręgosłupa najpierw ulegają odkształceniom krą\
ki mię-
dzykręgowe. Odkształcenie pojedynczego krą\
ka jest niewielkie i polega na zmniejsze-
niu jego wysokości przy równoczesnym uwypukleniu pierścienia włóknistego. Odkształ-
cenie to związane jest ze zmianą kształtu półpłynnego jądra mia\
d\
ystego, znajdują-
cego się wewnątrz krą\
ka międzykręgowego (ryc. 38).
W odcinku piersiowym dorosłego mę\
czyzny wytrzymałość na osiowe obcią\
anie
krą\
ka wynosi ok. 200 kg, przy większych obcią\
eniach pierścień włóknisty mo\
e ulec
rozerwaniu, a jądro mia\
d\
yste wypływa.
Odkształcenia krą\
ka przy zgniataniu osiowym są niedu\
e i wynoszą maksymalnie
1 2 mm. Przy próbie rozciągania zmiana wysokości krą\
ka jest większa i przy sile
rzędu 45 50 kg wynosi 4 5 mm (ryc. 39). Przy mimoosiowym jednostronnym roz-
ciąganiu krą\
ka międzykręgowego odkształcenia wynoszą 6 8 mm przy sile równej
45 50 kg. Powy\
sze badania pozwalają wnioskować, \
e przy bocznych skłonach krę-
37
gosłupa jądro mia\
d\
yste przemieszcza się w kierunku strony wypukłej raczej na sku-
tek ssącego działania krą\
ka po stronie rozciąganej ni\
ucisku po stronie wklęsłej (Tyl-
man, Ramotowski).
Wytrzymałość na osiowe obcią\
anie poszczególnych kręgów jest znacznie wy\
sza i
dla odcinka piersiowego wynosi ok. 800 kg, a dla odcinka lędz
wiowego 900 kg (Tyl man,
Ramotowski).
Wytrzymałość łuków kręgowych i wyrostków poprzecznych była badana przy za-
stosowaniu sił rwących. Wytrzymałość na zrywanie wykazuje znaczne ró\
nice w od-
cinkach szyjnym, piersiowym i lędz
wiowym. Siły potrzebne do złamania łuku w krę
gach piersiowych wynoszą 80 100 kg, a w odcinku lędz
wiowym 120 150 kg. Siły
łamiące wyrostki poprzeczne są rzędu 10 15 kg.
Wytrzymałość łuków kręgowych oraz wyrostków zale\
y w du\
ej mierze od wytrzy-
małości więzadeł.
Wytrzymałość więzadeł jest du\
a i tak najmocniejsze z więzadeł kręgosłupa  wię-
zadło podłu\
ne przednie posiada średnie wytrzymałości na zrywanie 2.12 kg/mm-
przekroju. Więzadło podłu\
ne tylne jest słabsze i jego wytrzymałość wynosi 1,98 kg/mm1'
przekroju. Więzadła osób młodych (do 20 roku \
ycia) wykazują w porównaniu z wię-
zadłami osób starszych (po 50 roku \
ycia) o ok. 30% większą wytrzymałość (Tkaczuk).
Kręgosłup posiada trzy zasadnicze zadania: podporowe, ruchowe oraz ochronę
rdzenia kręgowego. Podporowa rola kręgosłupa i charakterystyka wytrzymałościowa
zostały omówione powy\
ej. Omówiono równie\
zakres ruchów kręgosłupa. Ochrona
rdzenia kręgowego związana jest z budową anatomiczną kręgosłupa. Części kostne
i krą\
ki międzykręgowe szczelnie otaczają kanał kręgowy, w którym umiejscowiony
jest rdzeń. Wytłumienie wstrząsów urazowych odbywa się w kręgosłupie dzięki nie-
38
wielkim zmianom wielkości krzywizn i wysokości krą\
ków między kręgowych z zawar-
tym w ich wnętrzu półpłynnym, a nieściśliwym jądrem mia\
d\
ystym.
Fizjologiczny kształt kręgosłupa nie ulega zmianie tylko wtedy, gdy krą\
ki między-
kręgowe i więzadła kręgosłupa, czyli cały bierny aparat równowagi oraz czynny aparat
równowagi utworzony przez mięśnie grzbietu, są w stanie symetrycznego napięcia. Po-
między stanem czynnego napięcia mięśni grzbietu a kształtem kręgosłupa istnieje pro-
sta zale\
ność. Je\
eli zmienia się stan napięcia mięśni, ulega zmianie kształt kręgosłupa
i odwrotnie, ka\
da zmiana kształtu kręgosłupa pociąga za sobą zmianę napięcia w apa-
racie równowagi biernej i czynnej (Wejsflog).
Mięśnie głębokie grzbietu
W czynnym aparacie równowagi kręgosłupa zasadniczą rolę odgrywają głębokie
mięśnie grzbietu. Mięśnie te przebiegają po obu stronach wyrostków kolczystych i oto-
czone są powięzią piersiowo-lędz
wiową (fascia thoracolumbalis), która wraz z kręgo-
słupem tworzy rodzaj kanału kostno-włóknistego. Powięz
piersiowo-lędz
wiową ma
dwie blaszki: tylną zwaną powierzchowną, która le\
y pod mięśniami powierzchownymi
grzbietu (mm. czworobocznym, równoległobocznym i najszerszym grzbietu), i przed-
nią zwaną głęboką, która rozpięta jest od 12 \
ebra do grzebienia biodrowego.
Mięśnie głębokie grzbietu w całości noszą nazwę prostownika grzbietu (erector
spinae). U człowieka pierwotny odcinkowy układ włókien mięśniowych zachowany jest
w najgłębszych warstwach, natomiast w warstwach bardziej powierzchownych pasma
mięśniowe stają się dłu\
sze i w przebiegu swym obejmują większą liczbę kręgów.
Ze względu na przebieg i końcowe przyczepy włókien mięśniowych wyró\
nia się
następujące układy: poprzeczno-kolcowy, międzykolcowy i międzypoprzeczny. Układ
poprzeczno-kolcowy i międzykolcowy tworzą tzw. pasmo przyśrodkowe. Pasmo bocz-
ne utworzone jest przez mięśnie międzypoprzeczne (mm. intertransversarii) oraz mię-
sień prostownik grzbietu (m. erector spinae). Mięsień prostownik grzbietu dzieli się na
mięsień biodrowo-\
ebrowy (m. iliocostalis) i mięsień najdłu\
szy (m. longissimus).
Pasmo boczne mięśni głębokich grzbietu
Mięsień prostownik grzbietu rozpoczyna się na grzebieniu biodrowym, więzadłach
krzy\
owo-biodrowych tylnych, na tylnej powierzchni kości krzy\
owej oraz wyrostkach
kolczystych kręgów lędz
wiowych i 2 3 kręgów piersiowych dolnych. Mięsień ten prze-
biegając ku górze dzieli się na dwa pasma: m. biodrowo-\
ebrowy i m. najdłu\
szy.
Mięsień biodrowo-\
ebrowy dzieli się na część lędz
wiową, grzbietową i szyjną. Część
lędz
wiowa przyczepia się do kątów dolnych \
eber od 9 do 6. Część grzbietowa prze-
biega bardziej przyśrodkowo od części lędz
wiowej i rozpoczyna się od kątów 12 7 \
e-
bra tzw. wiązkami początkowymi, a kończy na kątach 5 lub 6 górnych \
eber. Część
szyjna rozpoczyna się obwodowo wiązkami początkowymi na kątach \
eber od 6 do 3
lub nawet od 7 do 2, a dogłowowo przyczepia się do guzków tylnych wyrostków po-
przecznych od 6 do 3 kręgów szyjnych.
Mięsień najdłu\
szy równie\
zaczyna się obwodowo wspólną masą mięśnia pro-
stownika grzbietu, przebiega bardziej przyśrodkowo od mięśnia biodrowo-\
ebrowego
i dzieli się na dwa pasma: przyśrodkowe i boczne. Podział ten związany jest z ró\
nym
umiejscowieniem przyczepów tych pasm. W swym wymiarze długim dzieli się on na
części: lędz
wiową, grzbietową, szyjną i głowową, które częściowo zachodzą na siebie.
Część lędz
wiowa rozpoczyna się obwodowo we wspólnej masie mięśnia prostowni-
ka grzbietu, a kończy pasmem bocznym na wyrostkach poprzecznych i pasmem przy-
środkowym na wyrostkach dodatkowych kręgów lędz
wiowych.
39
Część grzbietowa mięśnia najdłu\
szego rozpoczyna się od powierzchownej masy
m. prostownika grzbietu na wyrostkach kolczystych górnych kręgów krzy\
owych, krę-
gów lędz
wiowych i dolnych piersiowych, kończy pasmem bocznym na kątach \
eber od
12 do 2, a pasmem przyśrodkowym na wyrostkach poprzecznych wszystkich kręgów
piersiowych.
Część szyjna przebiega przyśrodkowo od mięśnia biodrowo-\
ebrowego, a bocznie
od części głowowej mięśnia najdłu\
szego. Część szyjna mięśnia najdłu\
szego rozpo-
czyna się na wyrostkach poprzecznych górnych 4 6 kręgów piersiowych i kończy nx
guzkach tylnych wyrostków poprzecznych kręgów szyjnych od 5 do 2.
Część głowowa mięśnia najdłu\
szego rozpoczyna się na wyrostkach poprzecznych
górnych kręgów piersiowych od 3 do 1 i dolnych kręgów szyjnych od 7 do 3, a koń-
czyn na wyrostku sutkowatym kości skroniowej.
W skład pasma bocznego mięśni głębokich grzbietu wchodzą równie\
mięśnie
40
międzypoprzeczne (mm. intertransversarii). Mięśnie międzypoprzeczne łączą dwa są-
siednie wyrostki poprzeczne. Mięśnie te występują w odcinku szyjnym i lędz
wiowym
w układzie podwójnym: przednim i tylnym lub bocznym i przyśrodkowym.
W kręgach szyjnych mięśnie międzypoprzeczne przednie łączą guzki przednie wy-
rostków poprzecznych sąsiednich kręgów, a mięśnie międzypoprzeczne guzki tylne
tych samych wyrostków.
W kręgach lędz
wiowych mięśnie międzypoprzeczne boczne łączą sąsiednie wy-
rostki poprzeczne, a mięśnie międzypoprzeczne przyśrodkowe łączą wyrostki dodatko-
we z wyrostkami sutkowatymi.
Pasmo przyśrodkowe mięśni głębokich grzbietu
W skład tego pasma wchodzą mięsień kolcowy, mięśnie poprzecznokolcowe, mię-
śnie międzykolcowe i dz
wigacze \
eber.
Mięsień kolcowy (m. spinalis) jest bardzo cienki i przylega bezpośrednio do wyrost-
ków kolczystych. Mięsień ten biegnie od wyrostków kolczystych kręgów ni\
ej poło\
o-
nych do wyrostków kolczystych kręgów wy\
ej poło\
onych. Początkowy przyczep tego
mięśnia łączy się z mięśniem najdłu\
szym, a przyczep końcowy z mięśniem półkol-
cowym i wielodzietnym.
Mięsień ten dzieli się na trzy części: mięsień kolcowy grzbietu, szyi i głowy.
Mięsień kolcowy grzbietu rozpoczyna się na wyrostkach kolczystych górnych krę-
gów lędz
wiowych od 3 do 1 oraz na wyrostkach kolczystych kręgów piersiowych od 12
do 10, a kończy na wyrostkach kolczystych kręgów piersiowych od 8 do 2.
Mięsień kolcowy szyi rozpoczyna się na wyrostkach kolczystych kręgów od 2 do 1
w odcinku piersiowym i od 7 oraz 6 w odcinku szyjnym, a kończy na wyrostkach koi-
czystych kręgów szyjnych od 4 do 2.
Mięsień kolcowy głowy rozpoczyna się na wyrostkach kolczystych górnych krę-
gów piersiowych i dolnych szyjnych, a kończy na kości potylicznej w okolicy guzo-
watości potylicznej zewnętrznej.
Mięśnie poprzeczno-kolcowe tworzą pasmo ciągnące się od miednicy do czaszki.
Włókna tych mięśni biegną od wyrostków poprzecznych do wyrostków kolczystych.
W masie tych mięśni wyró\
nia się trzy warstwy: warstwa powierzchowna utworzona
przez mięsień półkolcowy, warstwa środkowa utworzona przez mięsień wielodzielny
i warstwa głęboka, którą tworzą mięśnie skręcające.
Mięsień półkolcowy (m. semispinalis)  jego włókna przebiegają przez odcinki 6,
7 kręgów i w związku z tym mają przebieg stromy. Mięsień ten dzieli się na część
grzbietowo-szyjną oraz głowową.
Część grzbietowo-szyjna rozpoczyna się na wyrostkach kolczystych 5 6 kręgów
piersiowych oraz od 7 do 2 kręgu szyjnego.
Część głowowa rozpoczyna się na wyrostkach poprzecznych od 6 do 1 kręgu pier-
siowego oraz na wyrostkach poprzecznych i stawowych od 7 do 4 kręgu szyjnego,
a kończy się na łusce kości potylicznej.
Mięsień wielodzielny (m. multifidus) biegnie od kości krzy\
owej do kręgu obroto-
wego, pokryty jest on przez mięsień półkolcowy. Włókna mięśnia wielodzietnego mają
przebieg mniej stromy, gdy\
mijają tylko 2 4 kręgi. Mięsień ten jest najsilniej rozwi-
nięty w części lędz
wiowej. Rozpoczyna się on na tylnej powierzchni kości krzy\
owej,
więzadłach krzy\
owo-biodrowych tylnych, grzebieniu biodrowym, powięzi lędz
wiowo--
grzbietowej oraz na wyrostkach suteczkowatych kręgów lędz
wiowych, wyrostkach po-
przecznych wszystkich kręgów piersiowych i wyrostkach stawowych 7 5 kręgu szyj-
nego. Koniec mięśnia znajduje się na wyrostkach kolczystych kręgów lędz
wiowych,
piersiowych i kręgach szyjnych od 7 do 2.
Mięśnie skręcające kręgosłup (mm. rotatores) są najgłębiej poło\
oną warstwą ukła-
41
du poprzeczno-kolcowego i w układzie tym posiadają najmniej stromy przebieg wią-
zek mięśniowych. Rozpoczynają się one na wyrostkach poprzecznych Jub ich odpo-
wiednikach i kończą na wyrostkach kolczystych kręgów wy\
ej le\
ących lub te\
mijają
jeden krąg.
Mięśnie międzykolcowe (mm. interspinales) nale\
ą do mięśni pasma przyśrodkowe-
go i występują w odcinku szyjnym i lędz
wiowym kręgosłupa. Mięśnie te łączą ze sobą
wierzchołki wyrostków kolczystych sąsiadujących kręgów. W odcinku szyjnym przebie-
gają one parzyście, łącząc guzki rozszczepionych wyrostków kolczystych.
Mięśnie dz
wigacze \
eber (mm. levatores costarum) poło\
one są do tyłu od stawów
\
ebrowo-poprzecznych. Początkowe przyczepy tych dwunastu mięśni rozpoczynają się
na wyrostkach poprzecznych 7 kręgu szyjnego i 11 górnych kręgów piersiowych, koń-
czą na \
ebrze ni\
ej poło\
onym z tym, \
e w 3 4 najni\
szych odcinkach mijają jedną
przestrzeń między\
ebrową i kończą się na następnym kolejnym \
ebrze.
Miomechanika głębokich mięśni grzbietu
Mięśnie głębokie grzbietu tworzą tzw. układ grzbietowy właściwy, w odró\
nieniu
od układu grzbietowo-barkowego, który stanowią mięśnie powierzchowne grzbietu (Po-
plewski). Głębokie mięśnie grzbietu utrzymują właściwy kształt kręgosłupa w płaszczy-
z
nie czołowej oraz w płaszczyz
nie strzałkowej, współpracując głównie z mięśniami
brzucha.
Mięśnie głębokie poprzeczno-kolcowe z punktu widzenia miomechaniki kręgosłupa
zaliczone są do tzw. I układu odniesienia (Wejsflog). 11 układ odniesienia stanowią dłu-
gie mięśnie grzbietu, tzn. oddziaływające na elementy szkieletowe bezpośrednio zwią-
zane z kręgosłupem, a 111 układ  mięśnie oddziaływające na kręgosłup i kończyny
dolne.
Czynność poszczególnych głębokich mięśni grzbietu najłatwiej rozpatrywać w po-
szczególnych pasmach: bocznym i przyśrodkowym.
Pasmo boczne mięśni głębokich grzbietu utworzone jest przez mięśnie biodrowo--
\
ebrowy i najdłu\
szy oraz mięśnie międzypoprzeczne. Mięsień biodrowo-\
ebrowy dzia-
łając jednostronnie silnie pochyla kręgosłup w kierunku bocznym. Boczne pochylanie
kręgosłupa jest ułatwione przez długie ramię siły mięśnia biodrowo-\
ebrowego. Do-
głowowe przyczepy tego mięśnia znajdują się na kątach \
eber i są oddalone o kilka
centymetrów od kręgosłupa. Mięsień biodrowo-\
ebrowy wraz z mięśniem najdłu\
szym
działając obustronnie prostują tułów. Wspólne symetryczne napięcie obu mięśni utrzy-
muje kręgosłup w ustawieniu pionowym. Mięśnie międzypoprzeczne kurcząc się jedno
stronnie pochylają kręgosłup do boku. Obustronny skurcz mięśni wspomaga stabiliza-
cję kręgosłupa w płaszczyz
nie czołowej. Mięsień najdłu\
szy głowy działając jedno-
stronnie prostuje ją i pochyla ku bokowi. Mięsień prostownik grzbietu, a więc biodrowo-
\
ebrowy i najdłu\
szy współdziałając razem biorą zasadniczy udział w procesie
oddychania. Obustronne napięcie mięśni prostuje tułów, zmniejsza tyłowygięcie piersio-
we kręgosłupa i ustawia klatkę piersiową w pozycji wdechu.
Pasmo przyśrodkowe mięśni głębokich grzbietu jest utworzone przez: mięsień kol-
cowy, mięsień półkolcowy, mięsień wielodzietny, mięśnie skręcające i międzykolcowe.
Mięsień kolcowy przy jednostronnym skurczu pochyla kręgosłup do boku, obustronne
działanie mięśni kolcowych powoduje prostowanie kręgosłupa. Mięsień kolcowy jest
synergistą mięśnia krzy\
owo-grzbietowego.
Mięśnie półkolcowe grzbietu i karku działając jednostronnie pochylają kręgosłup
w kierunku bocznym. Obustronne działanie powy\
szych mięśni powoduje wyprost krę-
gosłupa i jego stabilizację pionową.
42
Mięsień wielodzielny przy skurczu obustronnym prostuje i stabilizuje kręgosłup,
przy działaniu jednostronnym pochyla kręgosłup do boku i obraca wy\
szy odcinek
w stronę przeciwną. Analogiczne działanie posiadają mięśnie skręcające, których czyn-
ność obrotowa w związku z mniej stromym przebiegiem wiązek mięśniowych jest wiek
sza od działania obrotowego mięśnia wielodzielnego.
Mięśnie międzykolcowe prostują szyjny i lędz
wiowy odcinek kręgosłupa.
Mięśnie dz
wigacze \
eber współdziałają w ruchach prostowania kręgosłupa oraz przy
bocznych skłonach i w ruchach obrotowych. Mięśnie te nie odgrywają istotnej roli
w procesie oddychania i dlatego są zaliczone do mięśni grzbietu.
Mięśnie układu poprzeczno-kolcowego, a szczególnie mięsień wielodzielny, mięśnie
skręcające, międzykolcowe i dz
wigacze \
eber, łącząc poszczególne kręgi ze sobą, odgry-
wają rolę krótkich stabilizatorów kręgosłupa. Działanie tych mięśni nie wywołuje du\
e-
go zakresu ruchów, a spełnia raczej działanie  czynnych więzadeł".
Czynność wszystkich wy\
ej omówionych mięśni w utrzymaniu pionowego ustawie-
nia kręgosłupa jest skoordynowana, co upowa\
nia do określenia ich wspólną nazwą
prostownika grzbietu (m. erector trunci).
Najwa\
niejszym antagonistą mięśnia prostownika grzbietu jest mięsień prosty brzu-
cha, zwany ze względu na swą czynność ,,zginaczem grzbietu" (Poplewski). Prostow-
nik grzbietu i mięsień prosty brzucha działają na przeciwne końce dz
wigni dwuramien-
nej, której punktem podparcia jest jądro mia\
d\
yste i krą\
ek międzykręgowy. Mięsień
prosty brzucha i mięśnie z nim współdziałające (mm. skośne brzucha i in.) posiadają
długie ramię siły (\
ebra), natomiast mięsień prostownik grzbietu ma bardzo krótkie
ramię siły (kąty \
eber, wyrostki poprzeczne i kolczyste). Na korzyść mięśnia prostego
brzucha działa ponadto cię\
ar trzew klatki piersiowej i jamy brzusznej (ryc. 42).
W związku z koniecznością zrównowa\
enia momentów działania mięśnia prostego
brzucha mięsień prostownik grzbietu posiada olbrzymią siłę rzędu 350 kg (Bradford
i Spurling).
Na krą\
ki międzykręgowe działa więc olbrzymi nacisk osiowy, który w odcinku
lędz
wiowym mo\
e wynosić ok. 400 kg (Tkaczuk). Jest to siła wystarczająca do zgnie-
cenia krą\
ków międzykręgowych. Nadmiernemu obcią\
eniu i zgnieceniu krą\
ków prze-
ciwdziała tłocznia brzuszna, która podpiera klatkę piersiową od dołu poprzez przeponę,
częściowo odcią\
ając kręgosłup, szczególnie w odcinku lędz
wiowym (Tkaczuk).
Kręgosłup wbudowany jest w ściany dwóch komór zawierających powietrze, płyn
i elementy półpłynne, a więc mało lub całkowicie nieściśliwe (klatka piersiowa i jama
brzuszna). Układ ten chroni struktury kręgosłupa przed mechanicznym uszkodzeniem,
przejmując część obcią\
enia osiowego (Morris, Lucas, Bresler).
Wszystkie mięśnie stabilizujące kręgosłup, a więc mięśnie grzbietu, klatki piersio-
wej i brzucha, działają na kręgi bezpośrednio lub pośrednio poprzez \
ebra. Mięśnie te
biorą udział w utrzymaniu równowagi poprzecznej (po obydwu stronach kręgosłupa)
43
i równowagi osiowej, która polega na wyrównaniu momentów sił działających na \
ebro
ku górze i ku dołowi (ryc. 43).
2 badań przekrojów fizjologicznych wynika, \
e siła mięśni działających na \
ebra
maleje od Thi do Thg i wzrasta od Thij do Thj2- Przekrój fizjologiczny mięśni po-
przeczno-kolcowych i mięśnia kolcowego grzbietu w odcinku od Thi do Thj2 nie wy-
kazuje większych wahań. Przekrój fizjologiczny mięśnia biodrowo-\
ebrowego oraz
przekrój mięśnia najdłu\
szego zmniejsza się od Thi do Th3, a począwszy od Th:j w dół
ponownie wzrasta. Wysokość trzeciego kręgu piersiowego jest punktem przejściowym,
w którym stabilizacja kręgosłupa w płaszczyz
nie czołowej mo\
e być trudniejsza do
utrzymania od pozostałych odcinków.
Podział kręgosłupa na odcinki o ró\
nym układzie mięśniowym tłumaczy się zró\
ni-
cowaniem działania mięśni. Mięsień najdłu\
szy w odcinku górnym wykazuje wzrost
siły mięśniowej prawdopodobnie ze względu na konieczność stabilizacji kręgosłupa
w odcinku szyjnym w stosunku do tułowia.
Wzrost siły wszystkich mięśni grzbietu od trzeciego kręgu piersiowego w dół zwią-
zany jest z koniecznością zrównowa\
enia i stabilizacji ni\
ej le\
ących i coraz bardziej
obcią\
anych kręgów (W. Ramotowski, A. Marynowski).
Z powy\
szych badań wynika, \
e najbli\
sza okolica trzeciego kręgu piersiowego
posiada najsłabszy układ mięśniowy i \
e mogą w niej stosunkowo łatwo powstawać
zaburzenia równowagi kręgosłupa.
Omówione powy\
ej dane miomechaniczne ograniczają się tylko do głębokich mięśni
grzbietu i częściowo mięśni brzucha. Mięśnie te bezpośrednio biorą udział w utrzymy-
waniu równowagi kręgosłupa. Równowaga kręgosłupa pośrednio zale\
na jest jeszcze
od działania wszystkich mięśni tułowia, a nawet kończyn. Są to jednak zagadnienia
bardzo zło\
one, niedostatecznie jeszcze przeanalizowane.
Przypomnienie w powy\
szym rozdziale podstawowych wiadomości anatomicznych
zawę\
onych do budowy części szyjnego, piersiowego i lędz
wiowego odcinka kręgosłupa
ma ułatwić czytelnikowi zrozumienie mechanizmów powstawania bocznych skrzywień
kręgosłupa.
44
Podsumowanie
1. Kręgosłup stanowi wieloodcinkowy słup kostny powiązany elementami chrzęst-
no-więzadłowymi, wsparty na podstawie utworzonej przez kość krzy\
ową. W związku
z fizjologicznymi krzywiznami przednio-tylnymi wzrasta wytrzymałość kręgosłupa na
obcią\
anie, a równocześnie zwiększa się jego sprę\
ystość i zdolność wytłumiania
wstrząsów.
2. Ruch pomiędzy poszczególnymi kręgami odbywa się w tkankach międzykręgo-
wych oraz w obrębie krą\
ka międzykręgowego. Zakres ruchów jest wprost proporcjo
nalny do kwadratu wysokości krą\
ka i odwrotnie proporcjonalny do kwadratu po
przecznego przekroju trzonu. Zakres i kierunek ruchów w stawach międzykręgowych
zale\
ny jest równie\
od płaszczyzny stawów międzykręgowych.
3. W szyjnym i lędz
wiowym odcinku kręgosłupa na zwiększenie zakresu ruchów
wpływa przodowygięcie w płaszczyz
nie strzałkowej.
4. Wysokość krą\
ków międzykręgowych zale\
y od stopnia zawartości wody w ją
drze mia\
d\
ystym. Jądro mia\
d\
yste przy bocznych wychyleniach kręgosłupa prze
mieszcza się w wypukłą stronę skrzywienia.
5. Zakres ruchów kręgosłupa ograniczony jest przez opory więzadeł. Ruchy zgina
nia ograniczają: więzadła \
ółte, między- i nadkolcowe, więzadła międzypoprzeczne oraz
tylna część pierścienia włóknistego. Ruchy prostowania ograniczają: więzadło podłu\
ne
przednie, przednia część pierścienia włóknistego oraz opory zaryglowanych wyrostków
stawowych lub zaryglowanych łuków i wyrostków kolczystych.
Ruchy boczne ograniczają: boczne części pierścieni włóknistych, boczne części
więzadeł podłu\
nych przednich i tylnych, więzadła \
ółte (po stronie wypukłej), torebki
stawowe, więzadła międzypoprzeczne (po stronie wypukłej), a w odcinku piersiowym
\
ebra.
Ruchy obrotowe ogranicza pierścień włóknisty i opory napiętych torebek stawo-
wych.
6. Osiową równowagę kręgosłupa utrzymuje napięcie aparatu więzadłowo-torebko-
wego oraz działanie mięśni. Zasadnicze znaczenie w utrzymaniu równowagi kręgosłupa
odgrywają mięśnie tułowia, a szczególnie głębokie mięśnie grzbietu.
7. Głębokie mięśnie grzbietu dzielą się na dwa zasadnicze pasma: boczne i przy-
środkowe. Pasmo boczne tworzą mięśnie międzypoprzeczne i mięsień prostownik
grzbietu. Pasmo przyśrodkowe tworzą mięśnie: kolcowy, poprzeczno-kolcowe oraz
dz
wigacze \
eber. Głębokie mięśnie grzbietu ze względów miomechanicznych są wyod
rębnione jako tzw. I układ odniesienia (Wejsflog).
8. Długie, głębokie mięśnie grzbietu utrzymują równowagę kręgosłupa w płaszczyz

nie czołowej, a przy działaniu jednostronnym powodują jego boczne wychylenia. Krót
kie głębokie mięśnie grzbietu w zasadniczej swej masie są stabilizatorami kręgosłupa,
a główne ich działanie ruchowe polega na obracaniu poszczególnych kręgów lub od
cinków kilkukręgowych.
Równowagę kręgosłupa w płaszczyz
nie strzałkowej utrzymuje współdziałanie głę-
bokich mięśni grzbietu z mięśniami brzucha  głównie z mięśniami prostymi brzucha.
9. Głębokie mięśnie grzbietu wykazują najmniejszą masę na wysokości 3 kręgu
piersiowego  Th3. Najbli\
sza okolica tego kręgu mo\
e być szczególnie predyspono
wana do występowania zaburzeń równowagi kręgosłupa.
45