S P R Z 
T
Lampy mocy, część 2
W serii artykuÅ‚Ûw opisujÄ…cych WiÍkszośĘ naturalnych uszkodzeÒ dyskretne Å›wiecenie wewnÍtrznej po-
zasady konstruowania lamp sprowadza siÍ do: wierzchni samych anod jest zjawiskiem
a) utraty emisji katody, naturalnymi nieświadczyo nieprawid-
audiofilskich wzmacniaczy
b) przepalenia wÅ‚Ûkna Å‚arzenia, Å‚owym funkcjonowaniu lampy. Bardzo
lampowych przedstawiamy kolejny
c) pogorszenia prÛÅ‚ni w lampie, korzystne jest wymuszanie chÅ‚odzenia
temat: podstawowe zasady
d) zwarcia lub uszkodzenia izolacji za pomocą małego wentylatora. Dla tet-
eksploatacji prÛÅ‚niowych lamp
miÍdzy elektrodami. rod i pentod niebezpieczne jest odÅ‚Ä…-
mocy oraz najprostsze sposoby
czanie napiÍcia anody przy istnieniu
ich polaryzowania.
napiÍcia na siatce ekranujÄ…cej. CaÅ‚y
prÄ…d,ktÛrego wiÍkszaczÍśĘtrafiazwyk-
v1
Rg2
le do anody (Is2 = 0,15..0,3Ia), płynie
wÛwczas przez siatkÍ ekranujÄ…cÄ… i jeÅ‚e-
1k
li w jej obwodzie nie ma dostatecznie
duÅ‚ej opornoÅ›ci, wydziela siÍ na niej
Rk
TR znaczna moc, powodujÄ…c wzrostjejtem-
470R
peratury, a tym samym wydzielanie siÍ
+430
gazu z materiaÅ‚u, z ktÛrego jest wyko-
Rk
nana, co oczywiÅ›cie pogarsza prÛÅ‚niÍ.
470R
Bywa, Å‚e siatka ekranujÄ…ca ulega sto-
pieniu.
W tym miejscu trzeba wspomnieĘ
v2
Rg2
o konieczności stosowania przełączni-
ka Standby. Jego obecnośĘ, umołliwia-
1k
jÄ…ca ok. 1-minutowe nagrzewanie siÍ
katodyi wszystkich wewnÍtrznychele-
mentÛw bez przepÅ‚ywu prÄ…du przez
Rys. 1. Konfiguracja typu
lampÍ, znacznie przedÅ‚uÅ‚a jej Å‚ywot-
 ultralinear .
nośĘ. NajczÍÅ›ciej jego rola polega na
Maksymalna temperatura baÒki nie odciÍciu napiÍciazasilajÄ…cego,zarÛwno
powinna przekraczaĘ 220oC, o ile nie anody jak i siatki ekranowej, choĘ wy-
podano dla danego typu lampy innej starcza tylko odciÍcie zasilania siatek
wartoÅ›ci, przy temperaturze otoczenia ekranowych. Z powodÛw wyÅ‚ej opisa-
20oC. Nadmierny wzrost temperatury nych, złą metodą realizacji funkcji
elementÛw lampy prowadzi do elektro- Standby jest odÅ‚Ä…czanie wyÅ‚Ä…cznie na-
lizy szkÅ‚a i izolacji grzejnika, uwalnia- piÍcia anodowego. Nie naleÅ‚y rÛwnieÅ‚
nia siÍ tzw. gazÛw okluzyjnych zawar- zbyt dÅ‚ugo zostawiaĘ wzmacniacza na
tych w czÍÅ›ciach metalowych, ktÛrych ìbiegu jaÅ‚owymî! Uszkodzenie lampy
juÅ‚ Å›ladowe iloÅ›ci pogarszajÄ… prÛÅ‚niÍ, wskutek przegrzania drugiej siatki jest
a w formie jonÛw, bombardujÄ…c katodÍ, zjawiskiem dośĘ czÍstym we wzmac-
szybko skracają jej trwałośĘ. Tzw. bom- niaczach gitarowych. Niedopuszczalne
bardowanie jonowe jest szczegÛlnie na- jestodÅ‚Ä…czenie ujemnego napiÍciasiatki
silone po przekroczeniu dopuszczalnych sterujÄ…cej przy normalnych napiÍciach
napiÍĘanodyi siatkiekranowej. Sygna- Ua i Us2. Prowadzi to do natychmias-
Å‚em wskazujÄ…cym na spadek prÛÅ‚ni towego uszkodzenia lampy na skutek
w lampie moÅ‚e byĘ pojawienie siÍ wo- gwaÅ‚townego przegrzania anody i wy-
kÛÅ‚ katody delikatnej zielononiebieskiej dzielenia siÍ gazÛw okluzyjnych.
poświaty. Ostatnią deską ratun-
ku mołebyĘ natychmiastoweod-
Å‚Ä…czanie napiÍcia anodowego
v1
i siatki ekranujÄ…cej przy utrzy-
C1 R3
manym napiÍciu Å‚arzenia
we
i umoÅ‚liwienieznajdujÄ…cemusiÍ
2k2
100n
wewnątrz lampy pochłaniaczo-
R1
TR
Ub/a
470k
wi (tzw. getter - lustrzana po-
Rg2
włoka wewnątrzkulistego wierz-
chołka) wychwycenie szkodli-
wych jonÛw. Lampa, ktÛra utra- -Ug1
R2
470k
ciÅ‚a prÛÅ‚niÍ jest bezuÅ‚yteczna.
v2
C2
R4
Tu trzeba wspomnieĘ, Å‚e bÅ‚Í-
we
2k2
kitne świecenie (ang. blue glo- 100n
wing) na powierzchni (wewnÍt-
rznej) szklanej baÒki, szczegÛl-
nie w miejscach lełących na-
Rys. 2. Polaryzacja typu  fixed bias .
przeciwotworÛw w anodzieoraz
Elektronika Praktyczna 1/2000
93
100%
43%
43%
100%
S P R Z 
T
Przy stosowaniu we wzmacniaczach nych w katalogach. Dotyczy
w klasie B lub ABlamp o duÅ‚ym nachy- torÛwnieÅ‚ napiÍciaÅ‚arzenia,
v1
leniucharakterystyki Sa, opornośĘ upÅ‚y- ktÛre nie powinno rÛÅ‚niĘ siÍ
C1
R3
wowa Rssiateksterujących powinnabyĘ o ą5% od wartości 6,3V. Za
we
minimalna. ZwiÄ…zane jest to z pojawie- maÅ‚e napiÍcie Å‚arzenia jest
2k2
100n
niemsiÍ prÄ…dutychsiatek w chwili,gdy powodemìzatruwaniaî kato-
R1
TR
amplituda sygnału sterującego przekra- dygazamiszczątkowymi,tym
470k
cza bezwzglÍdnÄ… wartośĘ ujemnego na- znaczniejszego im niÅ‚sza jest
piÍcia siatki. Ma to miejsce szczegÛlnie jej temperatura. Z takim zja-
Rg2
przy sterowaniu sygnaÅ‚em sinusoidal- wiskiem naleÅ‚y siÍ liczyĘ
-Ug1
R2
nym. PrÄ…d ten bÍdzie Å‚adowaÅ‚ konden- w przypadku wzmacniaczy
470k
sator separujÄ…cy do pewnego napiÍcia, fabrycznie wyposaÅ‚onych v2
C2
R4 Ub/a
Ub/g2
przesuwajÄ…cego niebezpiecznie punkt w przeÅ‚Ä…czniki ìdodajÄ…ceî we
100n 2k2
pracy w prawo. W skrajnych przypad- pewnÄ… liczbÍ zwojÛw do
kach prąd katody mołe narastaĘ lawi- uzwojenia pierwotnegotrans-
nowo doprowadzajÄ…c do uszkodzenia formatora sieciowego. Jest to
lampy. StÄ…d staÅ‚a czasowa RC w obwo- ìsztuczkaî nawiÄ…zujÄ…ca do
Rys. 3. Polaryzacja typu  fixed bias - zasilanie
dziesiatkisterujÄ…cejlampy mocy powin- eksperymentÛw E. V. Halena
z dwóch z
ródeł wysokiego napięcia .
na byĘ mniejsza niÅ‚ 0,02. NiektÛrzy pro- z zasilaniem caÅ‚ego wzmac-
ducenci stosujÄ… staÅ‚Ä… RC = 0,01! We niacza obniÅ‚onym napiÍciem za pomocÄ… nej serii, od jednego producenta i gdy
wzmacniaczach, w ktÛrych w sposÛbza- autotransformatora (Variac). Zwyczajo- nie dysponujemy odpowiednim mierni-
mierzony przesterowujemy stopieÒ mo- wo, natylnejÅ›ciance znajdujemy wtedy kiem (np. P-508), moÅ‚na je zgrubnie
cy naleÅ‚y stosowaĘ rezystory Rs=100k&! przeÅ‚Ä…cznik Variac Mode lub Spongy/ ìrozstawiĘî poprzez pomiar napiÍcia na
i kondensatory sprzÍgajÄ…ce o wartoÅ›ci Bold. Z kolei podwyÅ‚szenie napiÍciaÅ‚a- rezystorzekatodowym, np.10&!/1%, przy
22..47nF (vide Marshall Super Lead). rzenia juł o 10% podnosi jej tempera- ustalonym, jednakowym ujemnym na-
Rezystory blokujÄ…ce siatki sterujÄ…ce, jak turÍ o ok. 3%, powodujÄ…c jednoczeÅ›nie piÍciu na siatkach sterujÄ…cych. ZasadÄ…
i siatki ekranowe powinny byĘ przylu- 2..3-krotne skrÛcenie jej trwaÅ‚oÅ›ci. moÅ‚e byĘ (w przypadku czterech lamp)
towane bezpoÅ›rednio do podstawki. Re- Przekroczenie dopuszczalnego prÄ…du wstawienie np. do ìwewnÄ…trzî dwÛch
zystory w obwodzie zasilania siatek ek- katody jest rÛwnoznaczne z przekro- lampo najwiÍkszym prÄ…dziekatody,a na
ranujÄ…cych muszÄ…byĘobliczone na dośĘ czeniem dopuszczalnego prÄ…du emisyj- ìzewnÄ…trzî o najmniejszym. Z kolei
duÅ‚e obciÄ…Å‚enie. Siatka S2 lampy EL34 nego, okreÅ›lanego w mA/cm2, ktÛry dla w parze po stronie np. prawej powinny
moÅ‚e oddawaĘ moc do 12W, dlatego, wiÍkszoÅ›ci spotkanych lamp wynosi siÍ znaleüĘ lampy o wiÍkszym prÄ…dzie,
ze wzglÍdu na moÅ‚liwośĘ staÅ‚ego prze- 20..150mA/cm2 oraz wzrostem oporu a po stronie lewej o mniejszym. Taka
sterowania lamp koÒcowych, najlepiej skroÅ›nego warstwy emisyjnej katody. konfiguracja umoÅ‚liwi ustawienie przy-
jest stosowaĘ osobne rezystory dla kaÅ‚- PrzykÅ‚adowo, przy umiarkowanych zwoitej symetrii i rÛwnomiernÄ… dystry-
dej siatki, o wartoÅ›ci 470..1000&!/ gÍstoÅ›ciach prÄ…du emisyjnego trwaÅ‚ośĘ bucjÍ oddawanej mocy. RÛÅ‚nica suma-
5..10W. DziÍki nim podczas przestero- katody wynosi ok. 5000godzin. Po prze- rycznego prÄ…du na biegu jaÅ‚owym oby-
wywania powstaje, niejako automatycz- kroczeniu 200mA/cm2 maleje ona gwał- dwu par nie powinna przekraczaĘ
nie, znaczny spadek napiÍcia zasilajÄ…- townie, spadajÄ…c do kilkudziesiÍciu go- 5..10mA. Asymetria powyÅ‚ej 10mA za-
cego te siatki, przesuwajÄ…cy punkt pra- dzin. Analiza wielu rÛÅ‚nych schematÛw owocuje wyraünie sÅ‚yszalnym przy-
cy w lewo, tym samym ograniczajÄ…cy fabrycznych wzmacniaczy wiedzie do düwiÍkiem 100Hz. W amatorskich kon-
oddawaną moc. Takie rozwiązanie jest wniosku, łe powstały one w czasach, strukcjach mołna z powodzeniem stoso-
szczegÛlniekorzystne w przypadku pra- w ktÛrych nie liczono siÍ z problemem waĘ caÅ‚Ä… gamÍ lamp, zwykle nie spo-
cy w trybietriodowym,gdy S2jest przy- dostÍpnoÅ›ci lamp! Lampa prawidÅ‚owo tykanych w konstrukcjach profesjonal-
łączana przez ten rezystor do anody eksploatowana we właściwiezaprojekto- nych. Od małych,typu trioda- pentoda:
i bierze bezpośredni udział we wzmoc- wanym i wykonanym obwodzie, w spo- ECL (PCL) -82, -85, -86 oraz pentod EL
nieniu sygnaÅ‚u. Ten mechanizm jest sÛb naturalny, po kilkutysiÄ…cachgodzin (PL) 81, E84L, EL86, po duÅ‚e,stosowane
rÛwnieÅ‚ odpowiedzialny za powstanie pracy, traci zdolnośĘ do prawidÅ‚owego jako wzmacniacze odchylenia poziome-
sÅ‚ynnej ìlampowejî kompresji. Nie jest funkcjonowania wskutek utraty emisji go w starych typach telewizorÛw, EL
zalecane montowanie wspÛÅ‚czeÅ›nie pro- katody, spadku nachylenia charakterys- (PL)36, EL(PL)500, -504, E130L czy ro-
dukowanych lamp w pozycji poziomej tyki, pojawieniasiÍ prÄ…dujonowegosiat- syjskÄ… 6P45S. Te ostatnie sÄ… - w prze-
lub pionowejìdogÛry nogamiî. Zwyczaj kisterujÄ…cej. W przypadku wzmacniaczy ciwieÒstwie do EL34 - lampami ìprÄ…do-
ten utrwaliÅ‚ siÍ w czasach (ok. 1972 ro- wyjÄ…tkowoostroeksploatowanych,szcze- wymiî o znacznym dopuszczalnym prÄ…-
ku), kiedy firma Fender stosowaÅ‚a gÛlniegdykoÒcÛwka mocyjestgÅ‚Ûwnym dzie katody, siÍgajÄ…cym nawet 400mA!
w swoich produktach tetrody 6L6GC- ürÛdÅ‚emìprzesteruî,lampy mogÄ…ìpaśĘî PosiadajÄ… one takÅ‚e wyprowadzonÄ… na
STR,specjalnie dla niejopracowane, wy- juÅ‚ po 100..200 godzinach! Przyjmuje wierzchoÅ‚ku baÒki anodÍ, co czyni je
trzymujÄ…ce napiÍcieanody do 500Vi ce- siÍ, Å‚e obniÅ‚enie parametrÛw o 10..25% odpornymi na przebicie izolacji cokoÅ‚u,
lowo do takiego montaÅ‚u przystosowa- czyni lampÍ niezdolnÄ… do dalszej eks- przy wysokich napiÍciach anodowych.
ne. Jako ciekawostkÍ warto wspomnieĘ ploatacji. Wymiana powinna obejmowaĘ Schematy na rys. 1..3 ilustrujÄ… wy-
fakt, łe pierwszy model lampy 6L6 (po- cały komplet, gdył pozostawienie np. brane konfiguracje stopnia mocy dla
wstał w 1936r.) posiadał metalową obu- jednej pozornie dobrej lampy mołe spo- lamp EL34. Jak widaĘ, są to układy
dowÍ i moc zaledwie 12,5W. W przy- wodowaĘ przyspieszone zuÅ‚ycie pozo- zarÛwno o polaryzacji automatycznej
padku samodzielnego konstruowania staÅ‚ych. Ponadtozachwianazostaniebar- (rys. 1), jak i staÅ‚ej - zewnÍtrznej (rys.
wzmacniacza lampowego naleÅ‚y Å›ciÅ›le dzo istotna dla ukÅ‚adu przeciwsobnego 2, 3). Dla lamp innych typÛw moÅ‚na
przestrzegaĘzasady nieprzekraczania do- symetria. W przypadku nieposiadania z powodzeniem stosowaĘ te same kon-
puszczalnych parametrÛw, napiÍĘ i prÄ…- lamp firmowo dobieranych w pary (ang. figuracje.
dÛw poszczegÛlnych elektrod, okreÅ›lo- matched tubes), ale przynajmniej z jed- Tomasz Wojkowski
Elektronika Praktyczna 1/2000
94