MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Ewa Jasińska
Określanie zasad konstruowania obuwia 744[02].Z1.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Małgorzata Smerda
mgr inż. Barbara Jaśkiewicz
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Ewa Jasińska
Konsultacja:
dr inż. Jacek Przepiórka
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 744[02].Z1.01
 Określanie zasad konstruowania obuwia , zawartego w modułowym programie nauczania
dla zawodu obuwnik.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 4
3. Cele kształcenia 5
4. Materiał nauczania 6
4.1. Podstawy anatomii i fizjologii kończyny dolnej 6
4.1.1. Materiał nauczania 6
4.1.2. Pytania sprawdzające 14
4.1.3. Ćwiczenia 14
4.1.4. Sprawdzian postępów 16
4.2. Podstawowe wiadomości o kopytach 17
4.2.1. Materiał nauczania 17
4.2.2. Pytania sprawdzające 26
4.2.3. Ćwiczenia 26
4.2.4. Sprawdzian postępów 28
4.3. Zasady projektowania i konstruowania obuwia 29
4.3.1. Materiał nauczania 29
4.3.2. Pytania sprawdzające 48
4.3.3. Ćwiczenia 48
4.3.4. Sprawdzian postępów 51
5. Sprawdzian osiągnięć 52
6. Literatura 57
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu budowy oraz funkcji
układu kostnego kończyny dolnej, budowy oraz funkcji kopyt, zasad projektowania
i konstruowania obuwia.
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane przed przystąpieniem do realizacji tej jednostki modułowej,
- cele kształcenia, jakie powinieneś osiągnąć w czasie zajęć edukacyjnych tej jednostki
modułowej,
- materiał nauczania, czyli wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych
celów kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,
- zestaw pytań, które pomogą Ci sprawdzić, czy opanowałeś podane treści z materiału
nauczania,
- ćwiczenia, które umożliwią Ci nabycie umiejętności praktycznych,
- sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie
materiału całej jednostki modułowej,
- kartę odpowiedzi,
- wykaz literatury, z jakiej możesz korzystać podczas nauki.
Jednostka modułowa  Określanie zasad konstruowania obuwia , której treści teraz
poznasz stanowi jeden z elementów modułu 744[02].Z1  Podstawy Produkcji obuwia ,
którego struktura jest zilustrowana na stronie 3.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych wynikających z rodzaju
wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.
744[02].Z1
Podstawy produkcji obuwia
744[02].Z1.01
Określanie zasad konstruowania
obuwia
744[02].Z1.03
744[02].Z1.02
Sporządzanie kalkulacji kosztów
Ocena jakości
wytwarzania obuwia
produkcji obuwniczej
Schemat układu jednostek modułowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- charakteryzować materiały podstawowe i pomocnicze stosowane w produkcji obuwia,
- dobierać materiały obuwnicze do realizacji określonych zadań,
- określać wymagania techniczne i przetwórcze dla materiałów na cholewki i spody
obuwia, oceniać ich jakość,
- określać parametry techniczne materiałów pomocniczych stosowanych w produkcji
obuwia,
- dobierać materiały podstawowe i pomocnicze, półprodukty oraz środki wykończalnicze
odpowiednio do konstrukcji, typu, przeznaczenia i techniki wytwarzania obuwia,
- charakteryzować składowe części obuwia,
- charakteryzować podstawowe rodzaje obuwia oraz typy cholewek,
- klasyfikować obuwie według rozwiązań konstrukcyjnych i materiałowych,
- sporządzać szkice elementów, półproduktów i typów obuwia,
- wykonywać szkice obuwia z zastosowaniem różnych rozwiązań kolorystycznych,
- wykonywać rysunki przekrojów obuwia wytwarzanego z zastosowaniem różnych
systemów montażu,
- odczytywać rysunki wykonawcze elementów, półproduktów i wyrobów obuwniczych,
- przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz
ochrony środowiska.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 określić budowę oraz funkcje układu kostnego kończyn dolnych,
 określić wpływ anatomicznej budowy kończyn dolnych na konstrukcję obuwia,
 określić zasady wykonywania pomiarów antropometrycznych kończyn dolnych,
 określić punkty pomiarowe kończyn dolnych,
 dokonać obrysu stopy oraz pomiarów kończyn dolnych,
 określić budowę i funkcje kopyt,
 określić tęgość kopyta,
 określić punkty pomiarowe kopyt,
 dobrać kopyta w zależności od typu i systemu montażu obuwia,
 określić różnice między długością stopy, kopyta i ściółki kopyta,
 określić funkcję kopii kopyta w projektowaniu i konstruowaniu obuwia,
 wykonać średnią kopię kopyta,
 skonstruować podstawowy model wzoru obuwia,
 skonstruować cholewkę obuwia z zastosowaniem różnych metod,
 wykonać wzorniki zaprojektowanego wzoru obuwia,
 sporządzić rysunki wykonawcze i złożeniowe wierzchów obuwia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Podstawy anatomii i fizjologii kończyny dolnej
4.1.1. Materiał nauczania
Znajomość anatomii i fizjologii kończyny dolnej, a w szczególności stopy, ma
podstawowe znaczenie dla procesu konstruowania i wytwarzania obuwia, wiąże się to
z utrzymaniem zdrowia i sprawności fizycznej organizmu. Stopy człowieka są narażone na
wiele przeciążeń i urazów, wynikających zarówno z życia w warunkach współczesnej
cywilizacji, jak również bardzo często z użytkowania nieprawidłowego obuwia. W tej kwestii
nie bez znaczenia jest częsta przypadłość społeczeństw cywilizowanych  nadmierna masa
ciała. Zatem produkowane obuwie powinno nie tylko chronić stopę przed urazami, ale
dodatkowo umożliwiać jej prawidłowy rozwój i spełnianie naturalnych funkcji.
Budowa i podział układu kostnego kończyny dolnej
W układzie kostnym kończyny dolnej można zastosować podział na trzy części: udo,
podudzie, stopa (rys. 1). Wśród kości kończyny dolnej wyróżnia się: kość udową, rzepkę,
dwie kości podudzia (piszczelowa i strzałkowa) oraz 26 kości stopy (rys. 2).
Najdłuższą kością organizmu
ludzkiego jest kość udowa.
Górna nasada kości udowej
łączy się z kością miednicy, a dolna
nasada w połączeniu z kością
piszczelową tworzy staw kolanowy,
osłonięty od przodu rzepką. Dolne
nasady kości piszczelowej
i strzałkowej, łącząc się z kością
skokową, tworzą staw skokowo-
goleniowy.
Powierzchnia przyśrodkowa
dolnej nasady kości piszczelowej
tworzy stożkowy wyrostek
nazywany kostką przyśrodkową.
Zewnętrzna strona dolnej nasady
kości strzałkowej tworzy
wierzchołek nazywany kostką
Rys. 1. Układ kostny kończyny dolnej [3, s. 6].
zewnętrzną [1, s. 18].
Stopa składa się z kości połączonych wzajemnie stawami, więzadłami, mięśniami.
Wszystkie te zespoły są zależne od układu nerwowego, a zasilanie odbywa się przez układ
krwionośny. Stopa dz
wiga ciało człowieka i przenosi ciężar bez względu na rodzaj podłoża,
po którym porusza się człowiek [4, s. 32].
Powszechnie przyjęto podział szkieletu stopy na trzy grupy kości (rys. 2):
- stępu,
- śródstopia,
- palców.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
 Wśród kości stępu wyróżnia się następujące
kości: piętową, skokową, łódkowatą, sześcienną, trzy
kości klinowate.
W skład kości śródstopia wchodzi 5 kości
długich, z których pierwsza, położona najbardziej
przyśrodkowo, jest najkrótsza i jednocześnie grubsza
od pozostałych. Najdłuższa jest druga kość,
a najcieńsza piąta.
Wśród kości palców wyróżnia się 14 kości
zwanych paliczkami. Palec pierwszy, nazywany
paluchem ma 2 paliczki, a pozostałe palce mają po 3
paliczki.
Na stronie podeszwowej stopy, w okolicy stawu
łączącego pierwszą kość śródstopia z pierwszą kością
Rys. 2. Układ kostny stopy [5, s. 21].
palucha, znajdują się dwie okrągłe kostki, zwane
trzeszczkami [1, s. 20].
Kości poprawnie zbudowanej stopy tworzą charakterystyczne sklepienia  łuki
o krzywiz
nie w kierunku podłużnym i poprzecznym. Sklepienia pełnią podwójną funkcję:
ochraniają mięśnie, nerwy, naczynia krwionośne stopy przed uciskiem oraz nadają stopie
odpowiednią sprężystość, amortyzując jednocześnie wstrząsy. A
uki te są wzmocnione
wspornikami biernymi i czynnymi. Dzięki tej specyficznej budowie kośćca stopa wykazuje
dużą odporność na obciążenia oraz jest sprężysta. Jest to bardzo ważne zarówno w czasie
marszu, jak i przy skokach.
Sklepienie poprzeczne ma 3 łuki: tylny, środkowy, przedni [4, s. 68] (rys. 3).
A
uk poprzeczny tylny (rys. 3a) jest
utworzony przez kość łódkowatą, sześcienną
i 3 kości klinowate. A
uk ten styka się
z podłożem jedynie częścią zewnętrzną.
A
uk poprzeczny środkowy (rys. 3b) jest
utworzony przez podstawy pięciu kości
śródstopia. Cechuje go małe wydrążenie oraz
niewielka ruchomość.
A
uk poprzeczny przedni (rys. 3c) jest
utworzony przez głowy pięciu kości
śródstopia. Najwyższy punkt tego łuku
znajduje się na wysokości głowy II kości
śródstopia [3, s. 73].
Wspornikami biernymi łuków sklepień
są więzadła, zaś wspornikami czynnymi są
Rys. 3. Sklepienie poprzeczne stopy: a) łuk tylny,
ścięgna lub mięśnie.
b) łuk środkowy, c) łuk przedni [5, s. 22].
Sklepienie podłużne ma 5 łuków. Pierwsze 3 łuki tworzą sklepienie podłużne
przyśrodkowe. Dwa pozostałe łuki tworzą sklepienie podłużne boczne [4, s. 73].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
W skład sklepienia podłużnego przyśrodkowego wchodzą
kości: piętowa, skokowa, łódkowata, 3 kości klinowate oraz 3
kości śródstopia (I, II, III) (rys. 4a). Sklepienie to jest silnie
uwypuklone, dz
wiga ciężar ciała, amortyzuje wstrząsy. Jego
szczytem jest kość łódkowata, która w prawidłowych warunkach
jest oddalona od podłoża około 18 mm [4, s. 71]
W skład sklepienia podłużnego bocznego wchodzą kości:
piętowa, sześcienna, 2 kości śródstopia (IV, V) (rys. 4b).
Sklepienie to jest niższe od przyśrodkowego, pomaga
w utrzymaniu równowagi ciała. Jego szczytem jest kość
Rys. 4. Sklepienie podłużne stopy:
a) łuk przyśrodkowy,
sześcienna, która powinna być oddalona od podłoża o około
b) łuk boczny [5, s. 22]
5 mm [4, s. 69].
Stawy, więzadła, mięśnie, układ naczyniowy i nerwowy kończyny dolnej
Staw jest to ruchome połączenie kości, dzięki któremu układ kostny może wykonywać
swoje naturalne funkcje.
Anatomia czynnościowa dzieli stawy stopy na trzy odcinki [5,s. 23]:
- tylny: staw skokowo  goleniowy i skokowo  piętowy,
- środkowy: staw skokowo  łódkowaty i piętowo  sześcienny, nazywane razem stawem
poprzecznym stępu lub tzw. stawem Choparta,
- przedni: stawy między kośćmi stępu i kośćmi śródstopia, które tworzą tzw. staw
Lisfrancka; stawy między kośćmi śródstopia i śródstopno  palcowe oraz
międzypaliczkowe.
Największy zakres ruchów występuje w stawach odcinka tylnego.
Staw skokowo  goleniowy jest zbudowany z 3 kości: skokowej, piszczelowej
i strzałkowej. Umożliwia wykonywanie tzw. ruchów zawiasowych: grzbietowych
i podeszwowych. Dla stopy bez wad wrodzonych i nabytych zgięcie grzbietowe wynosi 300,
zgięcie podeszwowe wynosi 500 (rys. 5a).
a) b)
ruchy pronacyjne
�! ruchy supinacyjne
Rys. 5. Ruchy w stawie: a) skokowo-goleniowym (zawiasowe), b) skokowo-piętowym (obrotowe) [5, s. 24].
Staw skokowo  piętowy łączy kość skokową i piętową z jednej strony, a łódkowatą
z drugiej. Umożliwia wykonywanie ruchów obrotowych dookoła podłużnej osi: pronacyjnych
polegających na uniesieniu krawędzi bocznej i opuszczeniu krawędzi przyśrodkowej
i supinacyjnych polegających na uniesieniu przyśrodkowej i obniżeniu bocznej krawędzi
stopy (rys. 5b).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Więzadła stawowe są to silne włókniste pasma tkanki łącznej związane z torebką
stawową lub od niej niezależne. Więzadła wzmacniają torebkę stawową, utrzymują kości
stopy we właściwym położeniu, zapewniają kierunek ruchu stawu, chronią przed
zwichnięciem, przeciwdziałają oddalaniu się kości od siebie. W stopie najważniejsze są:
więzadło podeszwowe długie i więzadło piętowo- łódkowo-podeszwowe.
Więzadło podeszwowe długie jest najdłuższym i najsilniejszym pasmem więzadłowym
po stronie podeszwowej stopy. Jest ono bardzo elastyczne i sprężyste. Wspomaga inne
więzadła podeszwowe.
Więzadło pietowo-łódkowo-podeszwowe z jednej strony jest przymocowane do dolnej
powierzchni kości piętowej, z drugiej do dolnej powierzchni kości łódkowatej. W przypadku
osłabienia tego więzadła następuje obniżenie główki kości skokowej, co prowadzi do
spłaszczenia obydwu sklepień.
Mięśnie stanowią dynamiczną składową narządu ruchu. Wzmacniają kości, stawy
i więzadła  czyli statyczne składowe stopy. A
ącząc się w zespoły czynnościowe, dzięki
ścięgnom przenoszą siłę na układ kostny stopy. Jest to możliwe z powodu dużej
wytrzymałości ścięgien na rozerwanie i nieznacznej ich sprężystości.
W każdym ruchu biorą udział mięśnie współdziałające (synergistyczne) i przeciwstawne
(antagonistyczne), ale zawsze jedne z nich pracują silniej od drugich.
Mięśnie stopy w zależności od położenia można podzielić na mięśnie:
- strony grzbietowej,
- strony podeszwowej.
Na grzbiecie występują: prostownik krótki palucha i prostownik krótki palców. Ich
funkcja polega na prostowaniu palców. Mięśnie strony podeszwowej - zginacze powodują
zginanie palców, ich przywodzenie lub odwodzenie od siebie i jednocześnie podtrzymują
konstrukcję sklepienia podłużnego i poprzecznego. Przy podtrzymywaniu sklepienia
podłużnego stopy biorą udział jeszcze dwa mięśnie podudzia i mięsień długi palucha, a przy
podtrzymywaniu sklepienia poprzecznego pomaga mięsień strzałkowy długi.
Układ naczyniowy zajmuje się rozprowadzaniem tlenu i substancji odżywczych oraz
usuwaniem z komórek produktów przemiany materii. Naczynia krwionośne stanowią układ
zamknięty, a krew przepływa w wyniku pracy serca. Naczynia, którymi krew płynie od serca
noszą nazwę tętnic. Sieć tętnicza stopy bierze początek od dwóch tętnic: piszczelowej
przedniej i piszczelowej tylnej, które odchodzą od tętnicy podkolanowej.
Tętnica piszczelowa tylna dostarcza krwi tylnej grupie mięśni podudzia. W okolicy
kostki przyśrodkowej przechodzi na podeszwę, gdzie tworzy przyśrodkową i boczną tętnicę
podeszwową.
Tętnica piszczelowa przednia dostarcza krwi przedniej grupie mięśni podudzia,
przechodzi na stopę jako tętnica grzbietowa stopy [5. s, 27].
Układ nerwowy kieruje czynnością stopy. Reguluje zapotrzebowanie mięśni na krew
i koordynuje ich współpracę. Stopę unerwiają: nerw piszczelowy i nerw strzałkowy wspólny.
Nerw piszczelowy po unerwieniu goleni dzieli się na stopie na nerw podeszwowy
przyśrodkowy i podeszwowy boczny.
Nerw strzałkowy wspólny po przejściu z dołu podkolanowego na goleń dzieli się na nerw
strzałkowy powierzchniowy i strzałkowy głęboki. W przypadku uszkodzenia nerwu
w wyniku urazu lub choroby, mogą wystąpić zaburzenia w pracy mięśni. Na przykład
porażenie nerwu piszczelowego uniemożliwia zgięcie stopy, zginanie palców, powoduje brak
czucia [5, s. 27].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Podstawy chodu człowieka
Naturalne funkcje stopy polegają na utrzymaniu równowagi ciała oraz przenoszeniu masy
ciała podczas chodzenia z jednej stopy na drugą, przy czym zawsze chociaż jedna ze stóp
styka się z podłożem. Chód człowieka jest czynnością złożoną, zachodzącą jednocześnie
w wielu stawach, w trzech płaszczyznach. Bierze w nim udział całe ciało  nie tylko
kończyny dolne.
W czasie stania obunóż masa ciała rozkłada się równomiernie na obie stopy. Przyjmując,
że jedna stopa jest obciążona w 50%, to z ogólnej masy ciała na podstawowe punkty podporu
przypada: guz kości piętowej 20%, głowa I kości śródstopia 17%, głowa V kości śródstopia
13%. Rozkład obciążenia ulega zmianie podczas chodzenia.
W chodzie wyróżnia się cztery następujące po sobie fazy:
- podporu (stopa I całą powierzchnią spoczywa na podłożu, przejmując ciężar ciała; w tym
czasie stopa II jest całkowicie odciążona),
- odbicia (pięta stopy I unoszona jest w górę, stopa opiera się na głowach kości śródstopia,
następuje odbicie przedstopia od podłoża, ciężar przejmuje II stopa),
- wykroku (po odbiciu stopa wysuwa się do przodu, jest odciążona, w tym czasie ciężar
ciała spoczywa na stopie II)
- oparcia pięty (pięta stopy I opiera się o podłoże, w tym czasie również przedstopie II
stopy wspiera się na podłożu).
Cechą charakterystyczną chodu jest różna pozycja skrętu stóp (rys. 6). Normalny chód
wymaga ustawienia palców bezpośrednio do przodu (rys. 6a) lub odchyleniu ich na zewnątrz
o około 150 (rys. 6b). Nieprawidłowy chód występuje wtedy, gdy stopy są ustawione prosto
w linii stąpania  chód Indian (rys. 6c), palce skręcone na zewnątrz o kąt 30-450 (rys. 6d),
palce ustawione do wewnątrz (rys. 6e). Ostatni przykład ustawienia palców jest typowy dla
małych dzieci, a u dorosłych uznawany jest za nieprawidłowy.
Rys. 6. Rodzaje chodu: a), b) chód prawidłowy, c) chód indiański, d), e) chód nieprawidłowy [5, s. 30].
Pomiary antropometryczne kończyny dolnej
Przemysłowa produkcja obuwia musi opierać się na systematycznych, masowych
pomiarach stóp, ponieważ produkt trafia do anonimowego odbiorcy. Gwarantuje to
wytwarzanie obuwia funkcjonalnego, nie powodującego schorzeń i wad stóp.
Metody dokonywania pomiarów można podzielić na:
- pomiary taśmą obuwniczą w celu ustalenia wymiarów długości, szerokości, obwodów,
- pomiary specjalnymi aparatami w celu ustalenia długości, szerokości i wysokości stopy
oraz stałych punktów anatomicznych,
- pomiary plantografem w celu uzyskania obrysu i śladu stopy,
- wykonanie odlewów gipsowych stopy.
Pomiar taśmą obuwniczą jest prostym i rozpowszechnionym sposobem określania
wymiarów kończyny dolnej. Dotyczy pomiarów obwodów i wysokości:
- obwód przedstopia I mierzy się w miejscach główek I i V kości śródstopia (rys. 7a),
- obwód przedstopia II mierzy się tuż za główkami I i V kości śródstopia (rys. 7b),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
 a) b)
Rys. 7. Pomiar obwodu przedstopia: a) obwód I, b) obwód II [5, s. 41].
- obwód podbicia mierzy się w miejscu styku II kości śródstopia z II kością klinowatą
i prowadzi przez guz V kości śródstopia (rys. 8a),
- obwód przez piętę mierzy się przez punkt przegubu i najbardziej wypukłą część pięty
(punkt przegubu znajduje się w miejscu, gdzie podudzie wyraz
nym łukiem łączy się ze
stopą) (rys. 8b),
a) b)
Rys. 8. Pomiar obwodu a) podbicia, b) przez piętę [5, s. 41].
- obwód nad kostkami mierzy się w najwęższym miejscu podudzia, tuż nad kostkami
(rys. 9b),
a) b)
Rys. 9. Obwód nad kostkami i wysokość cholewki: a) wysokość cholewki, b) obwód nad kostkami [5, s. 42].
- obwód łydki mierzy się w najgrubszym miejscu podudzia (rys. 10a),
- obwód pod kolanem mierzy się tuż pod rzepką kolana (rys. 10b),
Przy pomiarach obwodów można dokonać pomiarów określonych wysokości:
- wysokość łydki  h mierzy się od strony przyśrodkowej, stanowi ona odległość od
podłoża do linii pomiaru obwodu łydki (rys. 10a),
- wysokość do kolana  h1 mierzy się od strony przyśrodkowej, stanowi ona odległość od
podłoża do linii pomiaru obwodu pod kolanem (rys. 10b).
a) b)
Rys. 10. Pomiar obwodu i wysokości: a) łydki ; 1  obwód łydki, h  wysokość łydki, b) pod kolanem;
2  obwód pod kolanem, h1  wysokość do kolana [5, s. 42].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
 Taśmą obuwniczą można dokonać również pomiaru długości stopy. Jest to odległość na
płaszczyz
nie poziomej zawarta między najdalej wysuniętym do tyłu punktem wypukłości
pięty i najdalej wysuniętym do przodu punktem palucha lub drugiego palca.
Do najnowocześniejszych i najdokładniejszych sposobów dokonywania pomiarów
zalicza się metodę fototechniczną. Badana stopa jest fotografowana w trzech płaszczyznach,
można jednocześnie uzyskać cztery obrazy stopy: podeszwowy, przyśrodkowy, zewnętrzny,
grzbietowy.
Do wykonywania śladu i obrysu stopy służy plantograf. Urządzenie jest zaopatrzone
w gumową płytę i poduszkę nasyconą tuszem. Płytę gumową przyciska się do poduszki
z tuszem, który zabarwia dolną jej płaszczyznę. Następnie wyjmuje się poduszkę i w jej
miejsce umieszcza arkusz papieru. Na arkuszu ustawia się stopę. Pod naciskiem stopy tusz
zabarwia dolną powierzchnię papieru i w ten sposób otrzymuje się dokładną odbitkę stopy. Po
wykonaniu odbitki stopy można również sporządzić jej obrys. Ślad prawidłowo zbudowanej
stopy powinien wykazywać wyraz
ne punkty podporu w miejscu pięty, nasady małego
i dużego palca oraz głęboką zatokę od strony przyśrodkowej stopy.
Odlewy gipsowe stóp sporządza się zwykle w przypadkach kalectw i zniekształceń, gdy
konieczne jest wykonanie obuwia na zamówienie. Z odlewów korzysta się też przy
wykonywaniu indywidualnych wkładek do obuwia ortopedycznego. Wykonanie odlewu
przebiega dwuetapowo: sporządzenie negatywu, sporządzenie pozytywu. Przy sporządzaniu
negatywu stopę owija się dwoma opaskami gipsowymi. Po stwardnieniu gips rozcina się,
wyjmuje stopę, a rozchylone boki gipsowego buta składa się tak, aby dokładnie przylegały do
siebie. Wykonany negatyw smaruje się od wewnątrz wazeliną, napełnia papką gipsową. Po
wyschnięciu otrzymuje się pozytyw odlewu stopy.
Wady stóp wrodzone i nabyte
Przez pojęcie wada należy rozumieć określoną zmianę w układach: kości, stawów
więzadeł, ścięgien, mięśni. Wady stóp dzieli się na wrodzone i nabyte.
Wady wrodzone
- stopa końsko-szpotawa, wada dotyczy zniekształcenia stawów. Stopa jest zgięta
podeszwowo, wydrążona, odwrócona i jednocześnie przywiedziona. Przyśrodkowy jej
brzeg jest uniesiony i skrócony, natomiast zewnętrzny jest wypukły i w czasie chodzenia
przejmuje cały ciężar ciała (rys. 11a),
- stopa wydrążona, wada związana jest z zaburzeniem równowagi mięśniowej. Cechą
charakterystyczną jest nadmierne wysklepienie spowodowane zaburzeniem równowagi
mięśniowej (rys. 11b),
a) b)
Rys. 11. Wady stóp: a) stopa końsko-szpotawa, b) stopa wydrążona [5, s. 31].
- stopa piętowa, wada polega na zgięciu grzbietowym w stawie skokowym lub pionowym
ustawieniu kości piętowej (rys. 12a),
- zrośnięcie palców, wada ogranicza naturalną ich ruchliwość, polega na połączeniu dwóch
lub więcej palców ze sobą, nigdy palucha (rys. 12b),
- zwielokrotnienie palców, wada polega na pojawieniu się na bocznych stronach stopy
wyrostków lub dodatkowych palców, nawet z rozwiniętą kością śródstopia (rys.12c),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
 a) b) c)
Rys. 12. Wady stóp: a) stopa piętowa, b) zrośnięte palce, c) zwiększona ilość palców [5, s. 32].
- zmniejszona ilość palców, wada przejawia się brakiem któregoś ze środkowych palców
stopy, z jednoczesnym brakiem kości śródstopia,
- całkowity brak palców, wada przejawia się nie wykształceniem kości palców, co utrudnia
chód (szczególnie w fazie odbicia),
- chód gołębi, wada polega na stawianiu stóp w przywiedzeniu lub skręceniu do
wewnętrznej linii marszu, następuje przekolebywanie stopy przez jej boczny brzeg lub V
palec.
Wady nabyte
Przyczyną nabytych schorzeń stóp mogą być skłonności osobnicze, takie jak: osłabienie
układu mięśniowo-więzadłowego, nadmierna masa ciała, dz
wiganie ciężarów oraz noszenie
nieodpowiedniego obuwia. Nieprawidłowe obuwie o wadliwej konstrukcji i niewłaściwych
materiałach może deformować stopę, powodując zaburzenia w prawidłowym jej rozwoju.
Deformacje stopy są zależne od zmian w tkankach miękkich i tkance kostnej.
Wady zależne od zmian w tkankach miękkich:
- odciski, zwane też nagniotkami, występują przede wszystkim na grzbietowej powierzchni
stawów międzypaliczkowych palców i na podeszwowej powierzchni stopy, wywołują
przewlekłe stany zapalne w części brodawkowej skóry i silny ból,
- modzele, podobnie jak nagniotki wywołują stan zapalny i silne bóle, ich powstawaniu
sprzyja skłonność do nadmiernego rogowacenia skóry,
- ostre i przewlekłe zapalenie pochewek ścięgnistych dotyczy pochewek ścięgien mięśni:
piszczelowego przedniego, prostownika i zginacza palucha, mięśni strzałkowych
i ścięgna Achillesa, powstaje w wyniku wielokrotnych, następujących w krótkim czasie
po sobie urazów tych ścięgien,
- zapalenie kaletki maziowej występuje najczęściej w okolicy ścięgna Achillesa lub na
szczycie powierzchni grzbietowej przedstopia, objawia się bólem nasilającym się pod
wpływem ucisku, powstaje w wyniku noszenia obuwia o niewłaściwej konstrukcji,
- torbiel galaretowata rozwija się w ścianie torebki stawowej lub pochewki ścięgna pod
wpływem stale trwającego ucisku, występuje najczęściej po stronie grzbietowo-bocznej
stawu Choparta i na powierzchni przyśrodkowej kości klinowatej oraz stawu klinowo-
śródstopnego,
- paznokieć wrastający dotyczy głównie palucha, powstaje w wyniku noszenia obuwia
o zbyt wąskich czubkach i wysokich obcasach,
- żylaki goleni i stopy są to nadmiernie rozszerzone podskórne żyły, łatwo ulegają stanom
zapalnym nawet w wyniku niewielkiego otarcia.
Wady zależne od zmian kostnych:
- płaskostopie charakteryzuje się bardzo niskimi lub obniżającymi się łukami, może być
koślawo-płaskie lub poprzecznie-płaskie,
- paluch koślawy pojawia się zwykle z płaskostopiem, gdyż równocześnie z zapadaniem
się sklepienia stopy dochodzi do przeciążenia palucha, wada pogłębia się przez chodzenie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
w zbyt wąskim, ciasnym i krótkim obuwiu. Polega na zniekształceniu palucha, który
zachodzi od góry na drugi palec lub od dołu podchodzi pod drugi palec,
- palce młoteczkowane powstają w wyniku noszenia zbyt krótkiego i ciasnego obuwia,
o wadliwej konstrukcji. Zniekształcenie dotyczy głównie drugiego palca, który przy za
krótkim obuwiu zmuszony jest do ustawienia się w pozycji zgięcia,
- ostroga piętowa polega na utworzeniu się na obciążanej części guza piętowego
dziobowatej wyrośli kostnej, powstaje u osób pracujących w pozycji stojącej, podatnych
na zmiany gośćcowe,
- paluch sztywny i paluch zgięty to stan, w którym dochodzi do częściowego lub
całkowitego ograniczenia ruchów w stawie śródstopno-paliczkowym, może powstać
w wyniku urazów chrząstki stawowej lub noszenia zbyt krótkiego obuwia.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Na jakie grupy kości dzieli się szkielet stopy?
2. Ile i jakie kości należą do kości stępu?
3. Ile paliczków posiadają poszczególne palce stopy?
4. Jakie sklepienia tworzone są przez kości prawidłowo zbudowanej stopy?
5. Przez jakie kości przechodzi łuk podłużny boczny i przyśrodkowy?
6. Jakie kości tworzą łuk poprzeczny tylny, środkowy, przedni?
7. W jaki sposób można określić staw?
8. Jakie ruchy wykonywane są w stawie skokowo-goleniowym?
9. Jakie ruchy wykonywane są w stawie skokowo-piętowym?
10. Jak można określić więzadła i jaką pełnią funkcję?
11. Jak można określić mięśnie i jaką pełnią funkcję?
12. Za jakie czynności odpowiedzialny jest układ naczyniowy?
13. Za jakie czynności odpowiedzialny jest układ nerwowy?
14. Czym charakteryzuje się prawidłowy i nieprawidłowy chód?
15. Jakie wyróżniamy fazy stąpania?
16. Jakie znasz miejsca pomiarowe stopy i podudzia?
17. Jakie znasz metody i narzędzia pomiaru stóp?
18. Jakie znasz wady wrodzone stóp?
19. Jakie znasz wady nabyte stóp?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na szkielecie stopy oznacz karteczką z nazwą wszystkie kości. Oznaczone kości
przyporządkuj do odpowiednich grup. Wyniki pracy zapisz na kartce.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać analizy treści ćwiczenia,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) przygotować karteczki z nazwami kości stopy,
4) oznaczyć karteczkami z nazwą wszystkie kości stopy,
5) przyporządkować kości stopy do odpowiednich grup,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
6) wyniki pracy zapisać na kartce,
7) dokonać samooceny wykonanej pracy,
8) zaprezentować wykonaną pracę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- szkielet stopy, plansza obrazująca podział kości stopy na grupy,
- przybory piśmiennicze, taśma klejąca, nożyczki,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Na szkielecie stopy oznacz czerwonym paseczkiem z papieru kolorowego kości tworzące
łuk boczny sklepienia podłużnego, niebieskim paseczkiem oznacz kości tworzące łuk
przyśrodkowy sklepienia podłużnego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać analizy treści ćwiczenia,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) wypisać kości tworzące łuk boczny sklepienia podłużnego,
4) oznaczyć na szkielecie stopy kości tworzące łuk boczny sklepienia podłużnego,
5) wypisać kości tworzące łuk przyśrodkowy sklepienia podłużnego,
6) oznaczyć na szkielecie stopy kości tworzące łuk przyśrodkowy sklepienia podłużnego,
7) dokonać samooceny wykonanej pracy,
8) zaprezentować wyniki pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- szkielet stopy, plansza obrazująca łuki sklepienia podłużnego,
- przybory piśmiennicze, papier kolorowy czerwony i niebieski, nożyczki,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Dokonaj pomiarów własnej kończyny dolnej za pomocą taśmy obuwniczej i aparatów.
Zapisz wyniki pomiarów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać analizy treści ćwiczenia,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) wypisać miejsca pomiarowe,
4) dokonać pomiarów kończyny dolnej taśmą obuwniczą i aparatami, zapisać wyniki
pomiarów,
5) dokonać samooceny wykonanej pracy,
6) zaprezentować wyniki pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- taśma obuwnicza, aparaty miernicze,
- przybory piśmiennicze,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Ćwiczenie 4
Wykonaj ślad i obrys stopy za pomocą plantografu. Porównaj sporządzony ślad stopy
z planszą obrazującą ślady prawidłowo zbudowanych stóp.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać analizy treści ćwiczenia,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) przygotować plantograf do pracy,
4) wykonać ślad stopy, dokonać obrysu stopy,
5) porównać wykonany ślad stopy z planszą obrazującą ślady prawidłowo zbudowanych
stóp,
6) dokonać samooceny wykonanej pracy,
7) zaprezentować wyniki pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- plantograf, plansze obrazujące ślady prawidłowo zbudowanych stóp,
- przybory piśmiennicze,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) dokonać podziału kości stopy na grupy?
�� ��
2) wymienić kości stępu, śródstopia, palców?
�� ��
3) wymienić przez jakie kości przechodzi łuk boczny i przyśrodkowy
sklepienia podłużnego stopy?
�� ��
4) wymienić przez jakie kości przechodzi łuk tylny, środkowy
i przedni sklepienia poprzecznego stopy?
�� ��
5) określić jakie ruchy wykonywane są w stawie skokowo-piętowym i
stawie skokowo-goleniowym?
�� ��
6) określić jaką funkcję pełnią więzadła i mięśnie stopy?
�� ��
7) określić za jakie czynności odpowiedzialny jest układ nerwowy
i naczyniowy stopy?
�� ��
8) wymienić fazy stąpania?
�� ��
9) zaprezentować chód prawidłowy i nieprawidłowy?
�� ��
10) wymienić metody pomiaru stóp?
�� ��
11) wykonać pomiar stopy i podudzia taśmą obuwniczą?
�� ��
12) scharakteryzować wady stóp wrodzone i nabyte?
�� ��
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
4.2. Podstawowe wiadomości o kopytach
4.2.1. Materiał nauczania
Kopyto określane jest jako przemysłowa forma obuwnicza stanowiąca podstawowe
urządzenie służące do projektowania, konstruowania i produkcji obuwia. Wyznacza kształt,
wielkość i wewnętrzną przestrzeń obuwia. Jest podstawą do sporządzania kroju cholewki,
uformowania jej w procesie ćwiekowania oraz połączenia cholewki ze spodem obuwia
w czasie montażu właściwego. Kopyto nadaje obuwiu trwałą formę. Stanowi model stopy, na
którą wykonuje się obuwie.
Budowa i charakterystyka topograficzna kopyt
W układzie topograficznym kopyta można wyróżnić następujące odcinki,
odzwierciedlające podział stopy lub obuwia (rys. 13): czubek, przedstopie, śródstopie, pięta.
Rys. 13. Elementy topograficzne kopyta: 1-czubek, 2-przedstopie, 3-śródstopie, 4-pięta [5, s. 23].
Czubek  jest to przednia część kopyta, odpowiadająca części stopy w miejscu
palców, obejmująca tzw. naddatki funkcjonalne (10 mm) i naddatki wynikające z jego
kształtu (przy wąskim czubku naddatek może wynosić nawet kilka centymetrów).
Przedstopie  jest to część kopyta odpowiadająca części stopy od nasady palców na
wysokości przedniego poprzecznego sklepienia stopy do tylnego łuku poprzecznego
sklepienia.
Śródstopie  jest to część kopyta odpowiadająca części stopy między przedstopiem
a częścią piętową.
Pięta  jest to tylna część kopyta, odpowiadająca części pięty w stopie.
W topografii kopyt można jeszcze wyróżnić strony: zewnętrzną, przyśrodkową,
podstawę, podbicie (rys. 14).
Strona zewnętrzna  jest to bok podłużny kopyta,
odpowiadający bokowi stopy od środka tyłu pięty, przez
nasadę małego palca do jego czubka.
Strona przyśrodkowa  jest to bok podłużny kopyta,
odpowiadający bokowi stopy od środka tyłu pięty, przez
nasadę palucha do jego czubka.
Podstawa  jest to dolna powierzchnia kopyta.
Odwzorowanie tej powierzchni na płaszczyz
nie nazywa się
ściółką kopyta. Stanowi ona podstawę do konstruowania
wszystkich elementów spodu obuwia.
Rys. 14. Określenie stron bocznych
Podbicie  jest to górna część kopyta, odpowiadająca
i podstawy kopyta [3, s. 22].
górnej części stopy od nasady palców do przegubu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Z kopytem związane są również następujące określenia: podbicie, grań, próg, grzbiet
pięty, grzbiet podbicia (rys. 15), wyznaczniki oraz wzniesienie czubka i pięty (rys. 16).
Rys. 15. Nazwy części kopyta i określenia [1, s. 13].
Grań  jest to krawędz
podstawy kopyta.
Próg  jest to górna część pięty kopyta.
Grzbiet pięty  jest to linia największej wypukłości tyłu pięty, biegnąca od górnej
krawędzi progu do grani kopyta.
Grzbiet podbicia  jest to linia największej wypukłości podbicia, biegnąca od nasady
palców do przegubu.
Rys. 16. Wzniesienie pięty WPi czubka WCz, wyznaczniki [1, s. 14].
Wyznaczniki  są to punkty wyznaczone na kopycie, wskazujące miejsce sprawdzania
wymiarów kopyta.
Rozróżnia się następujące wyznaczniki przedstopia:
a) zewnętrzny, wykonany na zewnętrznym boku kopyta w miejscu nasady małego palca;
b) przyśrodkowy, wykonany na przyśrodkowym boku kopyta w miejscu nasady dużego
palca;
c) środkowy, wykonany u podstawy grzbietu podbicia na linii łączącej dwa poprzednie
wyznaczniki.
Wyznacznik podbicia znajduje się w najwyższym punkcie podbicia.
Wyznaczniki oznacza się na kopycie nakłuwakiem. Mogą to być okrągłe otwory mające
średnicę do 1 mm lub mosiężne gwoz
dzie o gładkich główkach wbite równo z powierzchnią
kopyta.
Wzniesienie pięty  jest to odległość od płaszczyzny, na której spoczywa kopyto, do
najdalej wysuniętego do tyłu punktu grani kopyta w miejscu pięty. Przy mierzeniu
wzniesienia pięty, czubek powinien znajdować się na właściwej wysokości.
Wzniesienie czubka  jest to odległość od płaszczyzny, na której spoczywa kopyto, do
najdalej wysuniętego punktu grani kopyta w miejscu czubka. Przy mierzeniu wzniesienia
czubka, pięta powinna znajdować się na wysokości obcasa przewidzianego do produkcji.
Wzniesienie czubka i pięty nosi nazwę wygięcia lub skłonu kopyta.
Podział i budowa kopyta
Kopyta w zależności od ich konstrukcji oraz roli jaką spełniają w procesie projektowania
i wytwarzania obuwia można podzielić na dwie grupy: kopyta zasadnicze i pomocnicze.
Kopyta zasadnicze służą do projektowania i wytwarzania obuwia (ćwiekowanie).
Natomiast kopyta pomocnicze są wykorzystywane w procesie wykończania obuwia
montowanego w systemach, przy których w fazie montażu właściwego zachodzi potrzeba
wyzucia kopyt zasadniczych (na przykład w systemie przeszywanym, przeszywano-
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
dublowanym, kołkowanym, śrubowanym). Ponowne umieszczenie kopyta w obuwiu jest
utrudnione, a nawet niemożliwe. Dlatego w celu wykonania operacji wykończeniowych
stosuje się kopyta szczuplejsze, o mniejszych wymiarach, z zaokrągloną piętą, posiadające
taką samą konstrukcję jak kopyta zasadnicze.
Wśród kopyt zasadniczych można wyróżnić:
- klinowe,
- przegubowe (łamane).
Kopyto klinowe (rys. 17) stosowane jest przede wszystkim do ręcznego wytwarzania
obuwia. Kopyto takie składa się z trzonu i klina, połączonych ze sobą kołkami
umieszczonymi w miejscu najgłębszego wycięcia klina oraz progu kopyta. Klin ułatwia
zdejmowanie (wyzuwanie) obuwia z kopyta. W górnej części klin posiada otwór służący do
jego wysunięcia z obuwia.
Rys. 18. Elementy składowe kopyta zasadniczego
całokutego: 1  łącznik sprężynowy, 2  sworznie
łącznika, 3  płytka podstawy, 4  ochraniacz progu
Rys. 17. Kopyto klinowe: a) z nasadzonym klinem,
kopyta, 5 - tulejka, 6  korki do przymocowania
b) z wysuniętym klinem; 1 - trzon, 2  klin, 3  kołki
podpodeszwy, 7  trzpień, 8  korek do oznaczania
[5, s. 25].
tęgości [5, s. 24].
Kopyto przegubowe (rys. 18) stosuje się do mechanicznej produkcji obuwia. Składa się
ono z dwóch zasadniczych części: stopki i piętki połączonych ze sobą spoidłem, w skład
którego wchodzi łącznik i dwa sworznie. A
ącznik spełnia rolę sprężyny utrzymującej piętkę
i stopkę w położeniu styku ich podstaw (w tym położeniu łącznik jest naprężony, a kopyto
przygotowane do ćwiekowania). Przez tzw. złamanie kopyta, tzn. przygięcie ku sobie stopki
i piętki odległość między sworzniami zmniejsza się, naprężony łącznik ulega skróceniu, co
umożliwia łatwe wyjęcie go z obuwia.
W pięcie umieszczona jest tulejka (przelotowa lub nieprzelotowa), a w górnej części pięty
znajduje się ochraniacz progu. Dolna powierzchnia kopyta okuta jest ocynkowaną blachą
stalową grubości 1 mm, w części piętowej podstawy znajduje się trzpień. Na powierzchni
kopyta umieszczone są korki do przymocowania podpodeszew oraz kolorowe korki do
oznaczania tęgości.
Stopka jest to przednia część kopyta
łamanego, obejmująca czubek, przedstopie,
śródstopie.
Piętka jest to tylna część kopyta
łamanego, obejmująca piętę.
Kopyta pomocnicze nazywane są
potocznie nazuwakami. Mogą być
Rys. 19. Kopyto pomocnicze: 1  stopka, 2  piętka,
wytwarzane także jako klinowe lub
3  tulejka, 4  łącznik, 5  sworznie łącznika, 6 
przegubowe (łamane). Najczęściej stosuje się
ochraniacz progu, 7  korek kolorowy do znaczenia
kopyta łamane z uwagi na łatwiejsze
tęgości [5, s. 21].
wkładanie ich do obuwia (rys. 19).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Wielkość i tęgość kopyt i obuwia, przeliczanie miar długości
Wielkość kopyta określana jest jego długością i tęgością.
Przy omawianiu sposobów określania długości kopyta należy zwrócić uwagę na
zależności jakie występują między długościami stopy, ściółki kopyta i kopyta.
Zależność między długością stopy, ściółki kopyta i kopyta jest zilustrowana na rys. 20.
Rys. 20. Charakterystyczne wymiary i punkty służące do określenia długości stopy i kopyta: l1  długość kopyta,
l2  długość stopy, l3  długość podstawy kopyta, A  najbardziej wysunięty punkt pięty, B  najbardziej
wysunięty punkt podstawy kopyta (ściółka kopyta) w części piętowej, J  najbardziej wysunięty punkt stopy
w części palców (najczęściej zakończenie palucha lub drugiego palca), K  punkt zakończenia naddatku
funkcjonalnego, L  najbardziej wysunięty punkt podstawy kopyta w części czubka, odcinek KJ  stały naddatek
funkcjonalny długości kopyta, odcinek KL  naddatek długości kopyta uzależniony od kształtu czubka kopyta
[8, s.28].
Z rysunku wynika, że długość kopyta jest znacznie większa od długości stopy. Jest to
spowodowane anatomiczną budową stopy  występowaniem sklepień (łuków podłużnych
i poprzecznych), które podczas obciążenia stopy zmieniają swoją długość. Przyjęto, że
wydłużenie to sięga do 10 mm, dlatego długość każdego kopyta powinna być dłuższa od
długości stopy o ten naddatek, zwany potocznie naddatkiem funkcjonalnym. W obuwiu
stosuje się jeszcze drugi naddatek związany z wydłużeniem czubka. Jego wielkość waha się
od zera do kilku centymetrów, w zależności od zwężenia i wydłużenia czubka obuwia.
Oznacza to, że kopyta mogą być dłuższe od stopy nawet o kilka centymetrów.
Długość kopyt określana jest w różnych systemach miar. W Polsce przemysł obuwniczy
stosuje trzy podstawowe numeracje długości kopyt: metryczną, francuską (sztychową),
angielską (calową).
Numeracja metryczna wyrażona jest w centymetrach, a w systemie Mondopoint
(system światowy) w milimetrach. W Polsce przyjmuje się zasadę, że jednostką podstawową
jest centymetr, a numer metryczny wyraża długość stopy. Aktualnie wg SWW numeracja
rozpoczyna się od numeru 91/2, a kończy na numerze 31 z tym, że obuwie w numeracji 91/2,
10, 101/2 jest przeznaczone dla dzieci nie chodzących i nie jest produkowane na kopytach;
kopyta służą jedynie jako modele do wzorcowania części składowych tego obuwia.
W systemie tym stosuje się również połówki numerów, a więc różnice między kolejnymi
pełnymi numerami wynoszą 10mm, a połówkami numerów 5 mm [8, s. 27].
1
Numeracja angielska (calowa) oparta jest na podstawowej jednostce równej /3 cala
angielskiego (2,54 cm), a więc 1 numer angielski wynosi w przybliżeniu 8,46 mm. Dla
większej dokładności jednostkę tę podzielono na połówki, oznacza to, że pół jednostki
stanowi 4,23 mm. Klasyczna numeracja calowa rozpoczyna się od numeru 1 i wzrasta co pół
numeru do numeru 13 tworząc tzw. podgrupę numeracji małej (dla dzieci). Następne kolejne
numery zaczynają się również od numeru 1 i wzrastają do numeru 12. Jest to tzw. podgrupa
numeracji dużej (dla młodzieży i dorosłych). Jednostki i podział numeracji angielskiej
ilustruje rys. 21 [8, s. 28].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Rys. 21. Oznaczenie numeracji angielskiej (calowej): a) jednostki podstawowej, b) połowy jednostki
podstawowej, c) podgrupy małej i podgrupy dużej [8, s. 29].
Należy pamiętać, że numer 1 podgrupy numeracji małej zawiera 12 jednostek
nieoznaczonych i jedną oznaczoną, a numer 1 podgrupy numeracji dużej zawiera ogółem 12
jednostek nieoznaczonych, 13 jednostek oznaczonych podgrupy małej i jedną jednostkę
oznaczoną podgrupy dużej [8, s. 28].
Numeracja francuska (sztychowa) wywodzi się od francuskiego sztycha, którego
długość wynosi 2/3 cm, tj. w przybliżeniu 6,6 mm (rys. 22). Numeracja sztychowa klasyczna
zaczyna się od numeru 18 i wzrasta pełnymi numerami do numeru 47.
Rys. 22. Oznaczenie numeracji francuskiej (sztychowej) w porównaniu z podziałką centymetrową [8, s. 29].
Tęgość kopyt
Drugim podstawowym elementem służącym do określania wielkości kopyt jest ich
tęgość. Tęgość kopyt ma ścisły związek z tęgością stopy, która zależy od masy (ciężaru)
człowieka, rodzaju pracy jaką wykonuje, trybu życia, odżywiania, warunków klimatycznych
w jakich żyje itp. Tak więc stopy o jednakowej długości mogą mieć różne tęgości.
Każda tęgość kopyta określana jest przez 4 zasadnicze wymiary (rys. 23)[8, s. 31]:
a) szerokość podstawy w przedstopiu,
b) szerokość podstawy w pięcie,
c) obwód w przedstopiu,
d) obwód w podbiciu.
Numeracja kopyt w Polsce obejmuje 8 pełnych tęgości i 7 tęgości połówkowych,
oznaczonych symbolami: D, D1/2, E, E1/2, F, F1/2, G, G1/2,H, H1/2, J, J1/2, K, K1/2, L.
Najszczuplejsze stopy oznaczone są tęgością D. Stopy grube, tęgie, o największych
wymiarach szerokości i obwodów oznaczone są tęgością L. Jednostką pomiaru tęgości kopyta
jest milimetr.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Rys. 23. Oznaczenie podstawowych wymiarów tęgości kopyt: a  szerokość podstawy w przedstopiu,
b  szerokość podstawy w pięcie, c  obwód w przedstopiu, d - obwód w podbiciu [8, s. 32].
Tabela 1 Oznaczanie tęgości kopyta za pomocą kolorowych korków [5, s. 56].
Tęgość kopyta Kolor korka
D, D1/2 niebieski
E, E1/2 czarny
F, F1/2 żółty
G ,G1/2 czerwony
H ,H1/2 zielony
I, I1/2 fioletowy
K, K1/2 nie oznacza się
Przeliczanie numeracji
Przystępując do przeliczenia numeracji musimy pamiętać, że numeracja kopyt w systemie
angielskim i francuskim odnosi się do długości kopyta, w której ukryty jest naddatek
funkcjonalny 10 mm. Natomiast numeracja metryczna kopyta odzwierciedla długość stopy.
W tej sytuacji jeżeli będziemy numer metryczny przeliczać na angielski i francuski do jego
wymiaru dodajemy 10 mm lub 1 cm, w zależności jaką jednostkę długości zastosujemy.
W odwrotnej sytuacji, przy przeliczaniu jednostek angielskich lub francuskich na jednostki
metryczne (mm lub cm) od otrzymanego wyniku odliczamy 10 mm lub 1 cm i wynik
zaokrąglamy do najbliższego numeru (pełnego lub połówkowego).
Przeliczanie numeracji metrycznej na francuską wg wzoru:
(M +1)�"3
F =
2
gdzie: F - numeracja obuwia w sztychach,
M - numeracja obuwia w centymetrach.
Przykład: przelicz nr M  23 na nr F.
(23 +1) �"3 72
F = = = 36
2 2
Z przeliczenia numeracji wynika, że numer M  23 odpowiada numerowi F  36.
Przeliczanie numeracji metrycznej na angielską wg wzoru:
(M +1)
A = -12 (lub 25)
0,846
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Gdzie: A - numeracja obuwia w jednostkach angielskich (1/3 cala),
M  numeracja obuwia w centymetrach.
(M +1)
0,846
Uwaga: jeżeli iloraz znajduje się w przedziale od 13 do 25 jednostek to od tej
wartości odejmuje się 12 jednostek nieoznaczonych, a w przypadku kiedy iloraz będzie
większy od 25, to od otrzymanego wyniku odejmuje się liczbę 25 (12 jednostek
nieoznaczonych i 13 jednostek oznaczonych).
Przykład: przelicz nr M  27 na nr A.
(27 +1)
A = - 25 = 8,096
0,846
Z przeliczenia wynika, że numer M  27 odpowiada numerowi A  8 w podgrupie dużej.
Przeliczanie numeracji francuskiej na metryczną wg wzoru:
F�" 2
M = -1
3
gdzie: M - numeracja obuwia w centymetrach,
F - numeracja obuwia w sztychach.
Przykład: przelicz nr F  36 na nr M.
36 �" 2 72
M = -1 = -1 = 24 -1 = 23
3 3
Z przeliczenia wynika, że numer F  36 odpowiada numerowi M  23.
Przeliczanie numeracji francuskiej na angielską wg wzoru:
F �" 2
A = -12 (lub 25)
0,846 �"3
gdzie: A  numeracja obuwia w jednostkach angielskich,
F - numeracja obuwia w sztychach.
Przykład: przelicz nr F  42 na nr A.
42 �" 2 84
A = - 25 = - 25 = 33 - 25 = 8
0,846 �"3 2,538
Z przeliczenia wynika, że numer F  42 odpowiada numerowi A  8 w podgrupie dużej.
Przeliczanie numeracji angielskiej na metryczną wg wzoru:
M = (A +12 lub 25) �"0,846 -1
gdzie: M  numeracja obuwia w centymetrach,
A  numeracja obuwia w jednostkach angielskich.
Uwaga: jeżeli A podana jest dla podgrupy małej, to dodajemy 12 jednostek, natomiast jeżeli
odnosi się do podgrupy dużej dodajemy 25 jednostek.
Przykład: przelicz nr A  8 podgrupy dużej na nr M.
M = (8 + 25) �" 0,846 -1 = 26,918
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Z przeliczenia wynika, że numer A  8 w podgrupie dużej odpowiada numerowi M  27.
Przeliczanie numeracji angielskiej na francuską wg wzoru:
3�"(A +12 lub 25) �" 0,846
F =
2
gdzie: F - numeracja obuwia w sztychach,
A  numeracja obuwia w jednostkach angielskich.
Przykład: przelicz nr A  8 podgrupy dużej na nr F.
(8 + 25) �" 0,846 �"3 33�" 2,538
F = = = 42
2 2
Z przeliczenia wynika, że numer A  8 w podgrupie dużej odpowiada numerowi F  42.
Przy przeliczeniach należy pamiętać, że otrzymany wynik obliczeń zaokrągla się do
numeru pełnego lub numeru połówkowego. Numeracja metryczna i angielska są stopniowane
co pół numeru, ale numeracja francuska jest określana w pełnych numerach.
Na przykład przy przeliczaniu nr M  24 na nr F otrzymamy
(24 +1) �"3 75
F = = = 37,5
2 2
Co oznacza, że numer 24 nie odpowiada jednoznacznie numerowi F  37, a także
numerowi F  38. Zaleca się, aby numer M  24 był odpowiednikiem numeru F  38,
natomiast jeżeli otrzymany wynik będzie z końcówką poniżej 0,5, to odpowiednik stanowi
niższy pełny numer.
Dobór kopyt w zależności od typu obuwia, systemu montażu i przeznaczenia
W zależności od przeznaczenia w procesie wytwarzania obuwia i zastosowanego systemu
montażu kopyta dzieli się na: ćwiekacze całokute, pasowe, sandałowe, okute w pięcie
i śródstopiu oraz nie posiadające okuć.
Ćwiekacze całokute są używane do ćwiekowania cholewek za pomocą teksów lub
klamerek. Podstawy stopki i piętki okute są stalowymi ocynkowanymi płytkami.
Przeznaczone są do ćwiekowania cholewek obuwia montowanego systemami:
przeszywanym, kołkowanym, gwoz
dziowanym, klejonym.
Ćwiekacze pasowe są przeznaczone do ćwiekowania cholewek obuwia montowanego
systemem pasowym. W czubku i pięcie kopyta te są zaopatrzone w stalowe płytki. Płytka
czubka wzmacnia i chroni kopyto przed działaniem dużego nacisku kleszczy formujących
przednią część cholewki. Na płytce piętki zaginają się teksy przy ćwiekowaniu cholewki
w pięcie.
Ćwiekacze sandałowe są przeznaczone do ćwiekowania cholewek obuwia montowanego
systemem sandałowym i różnią się od ćwiekaczy pasowych tym, że płytka stalowa jest
umocowana tylko w pięcie.
Ćwiekacze okute w pięcie i śródstopiu są stosowane w produkcji niektórych odmian
obuwia montowanego systemem klejonym i sandałowym. Przednia część podstawy kopyta
nie ma płytki, gdyż przód cholewki jest ćwiekowany na klej lub jest wywijany na podsuwkę
lub podeszwę (w przypadku odmiany obuwia sandałowego).
Ćwiekacze nie posiadające okuć są stosowane głównie do obuwia produkowanego
systemami: wywrotkowym, opankowym, gdynkowym, a więc w takich systemach gdzie nie
występuje klasyczna podpodeszwa i nie zachodzi potrzeba przymocowania brzegu cholewki
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
do podpodeszwy za pomocą gwoz
dzi i klamer. Kopyta te mogą być również stosowane do
ćwiekowania niektórych typów obuwia produkowanego systemem klejonym [8,s.26].
Kształt kopyta określa się na podstawie kształtu czubka, podstawy kopyta, pięty, progu
oraz skłonu kopyta. Jest zależny od typu obuwia i wieku użytkownika dla którego obuwie jest
przeznaczone. W celu przybliżenia zagadnień dotyczących kształtów kopyt w zależności od
grupy wiekowej użytkowników obuwia można dokonać następującego podziału:
- kopyta do obuwia niemowlęcego - charakteryzują się szerokim, w kształcie łopatki,
czubkiem i wąską piętą. Skłon kopyta powinien być niewielki; obcasa do tego typu
obuwia nie przewiduje się,
- kopyta dla dzieci mniejszych (wiek 2 � 41/2) powinny charakteryzować się nadal wąską
piętą i szerokim czubkiem, z tym że ich zewnętrzne strony powinny być już lekko
zaokrąglone. Stopa dziecka w tym wieku wydłuża się i zarysowuje się już wyraz
nie
podłużne sklepienie stopy. Wzniesienie pięty ma być przystosowane do obcasa niskiego,
nie przekraczającego 0,5 cm,
- kopyta dziecięce (wiek 5 � 71/2) mają kształty podobne do poprzednich, ale ich tęgość
w stosunku do długości jest większa. Wysokość obcasa nie może przekraczać 1 cm.
- kopyta chłopięce i dziewczęce mniejsze (wiek 8 � 10) powinny zachować szeroki,
zaokrąglony kształt czubka, pięty powinny być nieco szersze. Wysokość obcasa nie
powinna przekraczać 1,5 cm,
- kopyta chłopięce i dziewczęce (wiek 101/2 � 14) kształtem czubka i pięty mogą już być
zbliżone do kopyt kobiecych i męskich typu roboczego lub turystycznego. Wysokość
obcasa nie może przekraczać 2 cm,
- kopyta do obuwia damskiego i męskiego powszechnego użytku mogą uwzględnić
wymagania aktualnej mody tylko wówczas, kiedy obuwie zapewni stopie dostateczną
wygodę w czasie użytkowania. Czubek takich kopyt powinien być dostatecznie szeroki,
najczęściej zaokrąglony. Wysokość obcasa nie powinna przekraczać 3 cm,
- kopyta do czółenek damskich są przeznaczone do wykonania obuwia najczęściej
uzależnionego od trendów panujących w modzie. Charakteryzują się one wąskim
czubkiem, węższą piętą i zwężającym się grzbietem podbicia w celu uzyskania lepszej
pasowności obuwia. Skłon powinien być dostosowany do wyższego obcasa,
- kopyta do obuwia męskiego typu wieczorowego lub spacerowego charakteryzują się
najczęściej wysmukłym kształtem i węższym czubkiem,
- kopyta sportowe mają kształt wynikający ze specyfiki określonej dyscypliny sportu.
Wspólną ich cechą jest zaokrąglony czubek i zazwyczaj niskie wzniesienie pięty. Skłon
ich jest wyższy, węższa pięta (na przykład w przypadku kopyt do obuwia
lekkoatletycznego),
- kopyta do półbuta damskiego z paskiem przez podbicie mogą być pełniejsze w górnej
części podbicia w porównaniu z czółenkami, gdyż pasek podtrzymuje obuwie na stopie.
Czubki tych kopyt są zazwyczaj szersze, skłony kopyt mogą być dostosowane do
obcasów niskich lub wysokich,
- kopyta do obuwia męskiego ciężkiego są stosowane w produkcji obuwia roboczego,
wojskowego lub turystycznego. Obuwie takie powinno zapewniać stopie wygodę
i swobodną pracę mięśni dlatego charakteryzuje się szerokimi i wysokimi czubkami,
pełnymi piętami i szerokimi progami. Skłony tych kopyt są dostosowane do obcasów
niskich.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. W jaki sposób można określić kopyto?
2. Na jakie odcinki dzieli się kopyto wzdłuż jego osi?
3. Jakim częściom stopy odpowiadają odcinki topograficzne kopyta oznaczone jako czubek,
przedstopie, śródstopie i pięta?
4. Jakie strony można wyróżnić w kopycie?
5. Co oznaczają określenia: grań, próg, grzbiet pięty i podbicia, wyznaczniki, wzniesienie
pięty i czubka?
6. W jaki sposób można podzielić kopyta?
7. Czym charakteryzują się i jak są zbudowane kopyta zasadnicze i pomocnicze?
8. Jaka jest różnica pomiędzy długością kopyta i stopy i od czego zależy?
9. Jakie znasz systemy oznaczania długości kopyt i obuwia, i czym się charakteryzują?
10. Co rozumiesz pod pojęciem tęgość kopyt i obuwia, i jakie wymiary określają tęgość?
11. Czy znasz zasady przeliczania numeracji kopyt i obuwia?
12. Jakie znasz podstawowe kształty kopyt i od czego one zależą?
13. Czy moda wpływa na długość kopyta, jeśli tak to w jaki sposób?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na otrzymanej planszy oznacz części podziału kopyta wzdłuż jego osi, strony kopyta,
grań, próg, grzbiet pięty i grzbiet podbicia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać analizy treści ćwiczenia,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) oznaczyć części kopyta położone wzdłuż jego osi, nazwać i zdefiniować je,
4) oznaczyć strony kopyta, nazwać i zdefiniować je,
5) oznaczyć grań, próg, grzbiet pięty i grzbiet podbicia, zdefiniować pojęcia,
6) dokonać samooceny wykonanej pracy,
7) zaprezentować wykonaną pracę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- plansza ilustrująca widok kopyta,
- przybory piśmiennicze,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Na otrzymanej planszy z przekrojem podłużnym stopy i kopyta oznacz wymiary: długość
stopy, długość ściółki kopyta, długość kopyta, naddatek kopyta oraz obwody przez
przedstopie i podbicie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
 Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać analizy treści ćwiczenia,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) dokonać analizy otrzymanej planszy,
4) oznaczyć wielkości podane w ćwiczeniu,
5) zapisać nazwy oznaczonych wielkości,
6) dokonać samooceny pracy,
7) zaprezentować wykonaną pracę.
Wyposażenie stanowiska:
- plansza ilustrująca przekrój podłużny kopyta i stopy,
- przybory piśmiennicze,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Spośród otrzymanych od nauczyciela kopyt wybierz te, które są stosowane do
ćwiekowania obuwia pasowego, sandałowego i gdynkowego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać analizy treści ćwiczenia,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) dokonać oględzin otrzymanych kopyt,
4) wybrać kopyta zgodnie z poleceniem,
5) uzasadnić swój wybór,
6) zaprezentować wykonaną pracę.
Wyposażenie stanowiska:
- zestaw kopyt o różnym przeznaczeniu,
- plansze obrazujące kopyta do ćwiekowania obuwia pasowego, sandałowego
i gdynkowego,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 4
Na modelu przekroju podłużnego kopyta łamanego całokutego lub planszy obrazującej
ten przekrój oznacz nazwy jego elementów i części składowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać analizy treści ćwiczenia,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) dokonać analizy otrzymanej planszy lub modelu przekroju podłużnego,
4) oznaczyć części i elementy składowe kopyta,
5) zapisać nazwy oznaczonych części,
6) dokonać samooceny wykonanej pracy,
7) zaprezentować wykonaną pracę.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
 Wyposażenie stanowiska:
- model przekroju podłużnego kopyta lub plansze obrazujące przekrój,
- przybory piśmiennicze,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 5
Przelicz numer metryczny 23 na numer francuski i angielski.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać analizy treści ćwiczenia,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) scharakteryzować przeliczane systemy numeracji,
4) zapisać wzory według, których nastąpi przeliczanie numeracji,
5) dokonać stosowanych obliczeń i ewentualnych zaokrągleń,
6) zapisać odpowiedniki numeru 23 w numeracji francuskiej i angielskiej,
7) dokonać samooceny wykonanej pracy,
8) zaprezentować wyniki pracy.
Wyposażenie stanowiska:
- przybory piśmiennicze,
- papier formatu A4,
- kalkulator,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) określić rolę kopyta i jego przeznaczenie w procesie produkcji obuwia?
�� ��
2) dokonać podziału kopyta wzdłuż jego osi?
�� ��
3) określić jakim częściom stopy odpowiadają odcinki topograficzne kopyta
oznaczone jako czubek, przedstopie, śródstopie, pięta?
�� ��
4) przedstawić strony kopyta, dokonać podziału kopyt?
�� ��
5) zdefiniować: grań, próg, grzbiet pięty i podbicia, wyznaczniki, wzniesienie
pięty i czubka?
�� ��
6) określić budowę kopyt zasadniczych i pomocniczych?
�� ��
7) wykazać i uzasadnić różnicę pomiędzy długością stopy, kopyta i ściółki?
�� ��
8) scharakteryzować miary długości kopyt, przeliczać numeracje kopyt
i obuwia?
�� ��
9) zdefiniować pojęcie tęgości i wskazać wymiary określające tęgość?
�� ��
10) określić podstawowe kształty kopyt?
�� ��
11) dobrać kopyto w zależności od typu obuwia, systemu montażu
i przeznaczenia?
�� ��
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
4.3. Zasady projektowania i konstruowania obuwia
4.3.1. Materiał nauczania
Zakres prac projektanta i konstruktora obuwia wymaga od niego przygotowania
plastycznego, znajomości anatomii stopy oraz wiedzy w zakresie materiałoznawstwa,
konstrukcji, techniki i technologii wytwarzania obuwia.
Prace początkowe nad projektem składają się z wielu etapów, w wyniku których
następuje opracowanie pomysłu: obserwowanie zarysów ubiorów, barw, fragmentów
architektury otoczenia, wykonywanie szkiców nowego pomysłu z opracowaniem proporcji,
formy, zdobienia.
Kolejnym etapem jest graficzne opracowanie projektu, które może być również
wykorzystane w reklamie wzoru. Są to rysunki żurnalowe prezentowane w magazynach
mody, katalogach. Poprzez zastosowanie koloru rysunki te pokazują nowe cechy projektu na
zasadzie analogii kolorystycznej lub kontrastu
Po wykonaniu wielu szkiców i rysunków żurnalowych projektant wybiera konkretny
rysunek wzoru obuwia i korzystając z dowolnej metody projektowania i konstrukcji
przystępuje do opracowania konstrukcyjnego cholewki.
Metody projektowania i konstruowania wierzchów obuwia
Metoda R. Kn�fla nazywana jest metodą geometryczną lub siatki konstrukcyjnej. W tej
metodzie wzory projektowane są na płaszczyz
nie, a siatkę konstrukcyjną cholewki wykreśla
się na podstawie przekroju podłużnego stopy. Do wykonania siatki należy uwzględnić
wymiary: długość stopy, obwód przez palce, obwód przez piętę, obwód przez kostkę,
wysokość obcasa. W przypadku obuwia z wysoką cholewką uwzględnia się dodatkowo:
obwód w najszerszym miejscu łydki, obwód w miejscu zakończenia cholewy.
Metodą geometryczną można sporządzać wzory podstawowe wszystkich typów obuwia
(rys. 24), a szczególnie jest zalecana przy opracowaniu konstrukcji obuwia z cholewką
sięgającą powyżej kostki.
Rys. 24. Wykres siatki konstrukcyjnej cholewki na podstawie przekroju stopy [9, s. 247].
Wykreślanie siatki konstrukcyjnej na podstawie przekroju stopy
Konstrukcję siatki rozpoczyna się od wykreślenia linii poziomej zwanej linią
podstawową (lub podstawą dolną), na której oznacza się punkt A  punkt pięty. Z punktu A
prowadzi się linię prostopadłą do podstawy dolnej  nazywaną tylną prostopadłą. Przez punkt
A przechodzi również linia pięty nachylona do podstawy dolnej pod kątem 400. Na tej linii
wyznacza się odcinek AE równy � obwodu przez piętę. Punkt E nazywany jest punktem
zgięcia. Odcinek AE dzieli się na połowę oznaczając punkt H. Przez punkt E prowadzi się
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
linię prostopadłą do podstawy dolnej, zwaną przednią prostopadłą, a przez punkt H prowadzi
się linię zwaną środkową prostopadłą. Linia ta jest równoległa do przedniej i tylnej
prostopadłej.
Na linii podstawowej z punktu A wykreśla się odcinek równy T! długości stopy i oznacza
punkt B, zwany punktem palców. Z punktu B pod kątem 1100 do podstawy dolnej
wyprowadza się linię palców, na której oznacza się odcinek BF równy S! obwodu przez palce.
W metodzie Lunatiego punkt F nazywa się punktem Calzata i oznacza się jako C.
Na linii środkowej odmierza się z punktu H wartość odcinka HE i oznacza punkt J. Przez
punkt J pod kątem 820 do środkowej prostopadłej prowadzi się linię zwaną linią kostki,
wyznaczając na niej odcinek IJK. Punkt I powstaje w miejscu przecięcia linii kostki
z przednią prostopadłą, a punkt K powstaje w miejscu przecięcia linii kostki z tylną
prostopadłą.
Z punktu M określającego wysokość łydki pod kątem 820 do środkowej prostopadłej
wykreśla się linię łydki, zaznaczając na niej odcinek LMN równoległy do odcinka IJK.
W miejscu przecięcia linii łydki z przednią prostopadłą powstaje punkt L, a w miejscu
przecięcia linii łydki z tylną prostopadłą powstaje punkt N [9, s. 249].
Kąt nachylenia linii palców i linii pięty do podstawy dolnej ulega zmianie w zależności
od wysokości obcasa. Na każdy 1cm wysokości obcasa kąt nachylenia linii pięty rośnie o10,
a kąt nachylenia linii palców maleje o 20 (patrz tab. 2).
Tabela 2 Zmiana kąta nachylenia linii pięty i linii palców w zależności od wysokości obcasa [9, s. 248].
Wysokość obcasa Nachylenie w stopniach
w mm
linii pięty linii palców
0 40 110
10 41 108
20 42 106
30 43 104
40 44 102
50 45 100
60 46 98
70 47 96
80 48 94
90 49 92
Wykonanie modelu podstawowego cholewki obuwia damskiego
Model podstawowy jest to wzornik wzoru podstawowego, służący do sporządzenia
kompletu wzorników dla danej cholewki.
Punktem wyjścia do wykonania modelu podstawowego cholewki jest siatka
konstrukcyjna, którą należy uzupełnić liniami pomocniczymi. Sposób wykonania siatki
konstrukcyjnej z liniami pomocniczymi jest zilustrowany na rysunku 25. Rysunek ten
przedstawia siatkę konstrukcyjną cholewki sięgającej do wysokości łydki.
W przypadku, gdy wysokość cholewki sięga poniżej łydki jej wartość odmierza się na
środkowej prostopadłej od miejsca przecięcia tej linii z podstawą dolną (punkt H1) mierząc
w kierunku do góry. Punkt wysokości cholewki oznacza się wtedy tak, jak punkt wysokości
łydki M. Linię wysokości cholewki wyprowadza się pod kątem 820 do środkowej
prostopadłej. Punkt przecięcia linii z przednią prostopadłą oznacza się L, a z tylną prostopadłą
oznacza się N.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Rys. 25. Siatka konstrukcyjna cholewki sięgającej do wysokości łydki [2, s. 121].
Czynności początkowe wykonania siatki konstrukcyjnej cholewki są takie jak przy
wykreślaniu siatki na podstawie przekroju stopy. Wykonując kolejne czynności należy
uwzględnić odpowiednią wysokość obcasa, zaznaczając punkt wysokości obcasa A1 na tylnej
prostopadłej. Podstawa dolna jest podniesiona o wysokość obcasa i stanowi odcinek A1B
(patrz rys. 25).
Na linii podstawowej z punktu B odmierza się w lewo pozostałą trzecią część długości
stopy i ustala odcinek BC oraz z punktu C odmierza się dodatkowo w tym samym kierunku
odcinek CD, który stanowi dodatek do długości i wynosi � BF + 5 mm. Z punktu D prowadzi
się prostopadłą zaznaczając odcinek DG równy CD [9, s. 251].
W celu wyznaczenia obrzeża potrzebnego do ćwiekowania przedłuża się odcinek BF na
linii palców w dolnej części o 15 mm, odcinek H1M przedłuża się od punktu H1 w dół o 12
mm w obuwiu damskim i 14 mm w obuwiu męskim. Na tylnej prostopadłej od punktu
wysokości obcasa A1 odmierza się w dół 15 mm. Oznaczone punkty przedłużenia łączy się.
Przy wykonaniu siatki konstrukcyjnej bardzo ważne jest ustawienie górnej części
cholewki. W miarę wzrostu wysokości obcasa nachylenie cholewki przenosi się do tyłu
(tab. 3).
Tabela 3 Ustawienie cholewki [9, s. 250]
Wysokość obcasa Odległość od linii pionowej przedniej w mm
w mm
na linii kostki na linii wysokości cholewki
0 5,5 10,5
10 6,0 11,0
20 6,5 11,5
30 7,0 12,0
40 7,5 12,5
50 8,0 13,0
60 8,5 13,5
70 9,0 14,0
80 9,5 14,5
90 10,0 15,0
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Ustawienie górnej części cholewki w zależności od wysokości obcasa przedstawia
rysunek 25 (przy wysokości obcasa 40 mm). Na linii kostki odmierza się od przedniej
prostopadłej 7,5 mm  powstaje punkt I, a następnie odcinek równy � obwodu kostki
zaznaczając punkt K.
Na linii łydki odmierza się od przedniej prostopadłej odcinek 12,5 mm  powstaje punkt
L, a następnie odcinek równy � obwodu łydki i zaznacza się punkt N.
Odcinek łączący punkty L z I przedłuża się w dolnej części o 10 mm i punkt przedłużenia
łączy się z punktem E. Tylną linię konstrukcyjną prowadzi się jako prostą z N do K. Z punktu
K pod katem 900 do IK odmierza się odcinek 10 mm, z punktu przedłużenia prowadzi się
prostą do A1 (patrz rys. 25).
Dysponując siatką konstrukcyjną przystępuje się do wykonania modelu podstawowego
cholewki. Konstrukcja modelu podstawowego zostanie pokazana na przykładzie obuwia
damskiego derbowego z cholewką sięgającą do łydki.
Odcinek BF na linii palców dzieli się na połowę, dodaje 5 mm w kierunku punktu F
i oznacza punkt O (patrz rys. 26). Wartość odcinka BO przenosi się na odcinek A1K,
wyznaczając punkt P. Po dodaniu 5 mm do góry powstaje punkt R, który łącząc się z punktem
O tworzy prostą pomocniczą służącą do wykreślenia kształtu przyszwy i obłożyny.
Na linii podstawowej podniesionej o wartość odcinka równą wysokości obcasa AA1
oznacza się punkt S. Punkt ten powstaje po odmierzeniu od punktu B w kierunku pięty S!
długości odcinka A1B. Punkty F i S łączy się drugą prostą pomocniczą służącą również do
ustalenia linii elementów składowych cholewki projektowanego wzoru.
Po oznaczeniu wszystkich punktów i linii konstrukcyjnych należy wykreślić linię modelu
podstawowego. Kreślenie linii rozpoczyna się od punktu N do punktu K (patrz rys. 26).
Rys. 26. Cholewka obuwia damskiego: a) zewnętrzny obrys modelu, b) linia wzoru derbowego [9, s. 251].
W odległości 10 mm od punktu K linia wzoru przecina linię pomocniczą biegnąc do
wewnątrz na głębokość 5 mm. W połowie odcinka KP linia wraca do linii pomocniczej A1K,
a w punkcie P przecina ją powtórnie i łagodnym łukiem wybiega na zewnątrz na około 2,5
mm. W ten sposób wykreśla się łuk pięty modelu podstawowego. Linia pięty jest oddalona od
punktu wysokości obcasa o 1,5 mm. Jest to miejsce pozostawione na umieszczenie zakładki.
Szerokość brzegu do ćwiekowania powstaje przez połączenie punktów przedłużenia pod
punktami A1,H1,B. Przyszwa w części przedstopia i śródstopia powinna mieć bardzo
wyraz
nie zaznaczoną różnicę między stroną zewnętrzną i przyśrodkową. Wynika to
z anatomicznej budowy stopy.
Między punktami B i S linia wzoru dla strony przyśrodkowej wybiega na zewnątrz około
4 mm, a między punktami B i C biegnie wewnątrz obrysu w odległości około 5 mm od obrysu
strony zewnętrznej. W przedniej części linia wzoru oddalona jest od linii pomocniczej CG
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
około 8 � 9 mm. Linia wzoru przebiega w odległości 4 mm na zewnątrz od punktu zgięcia E.
W punkcie L linię można zaokrąglić w zależności od inwencji projektanta (patrz rys. 26).
Metoda A. Hasselbertha
Przygotowanie kopyta do kopiowania polega na podziale bryły kopyta wzdłuż grzbietu
podbicia i czubka oraz wzdłuż pięty na część przyśrodkową i zewnętrzną. W czubku przy
grani oraz w górnej części grzbietu podbicia możliwie na środku wbija się teksy (na
głębokość 3 � 5 mm). Elastyczną linię przykłada się krawędzią do teksów kolejno od strony
przyśrodkowej i zewnętrznej i odrysowuje dwie linie możliwie najbliżej środka grzbietu
kopyta. Do tego celu można użyć linii z tworzywa sztucznego, metalu lub paska kartonu.
Uzyskane dwie linie pomocnicze wypośrodkowuje się [6, s. 244].
Podział wzdłuż grzbietu pięty wykonuje się w podobny sposób wbijając teksy w górnej
części przy progu i w dolnej przy grani kopyta (patrz rys. 27).
Rys. 27. Podział kopyta: a) wzdłuż czubka i grzbietu podbicia, b) wzdłuż grzbietu pięty [10, s. 158].
Na powierzchni kopyta oznacza się punkty orientacyjne [6, s. 244]. Na tylnej linii
podziałowej oznacza się punkt wysokości cholewki W (zależnie od wzoru) oraz punkt
największego wybrzuszenia pięty Z, znajdujący się w odległości około S! wysokości pięty
kopyta mierząc od podstawy kopyta (rys. 28c). Na przedniej linii podziałowej oznacza się
punkt podbicia P, znajdujący się w odległości około 13,3% długości linii przedniej
podziałowej, mierząc od góry oraz punkt przedstopia C (rys. 28b). Do wyznaczenia punktu
przedstopia służą dwa punkty pomocnicze znajdujące się w najszerszym miejscu podstawy
kopyta, w miejscu wypukłości małego i dużego palca (rys. 28a). Punkty pomocnicze łączy się
przez górną płaszczyznę kopyta za pomocą wąskiego paska kartonu i w miejscu przecięcia
się linii łączącej te punkty z linią przednią podziałową oznacza się punkt przedstopia C (patrz
rys. 28).
Rys. 28. Położenie punktów pomocniczych: a) w najszerszym miejscu ściółki, b) na przedniej linii podziałowej,
c) na tylnej linii podziałowej [10, s. 159].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Sporządzanie kopii kopyta
Kopia środkowa kopyta jest płaskim wyobrażeniem plastycznej powierzchni bryły
kopyta. Stanowi bazę wyjściową do wyprowadzenia linii konstrukcyjnych cholewki. Może
być wykonana przy pomocy powłoki papieru, tkaniny, taśmy samoprzylepnej lub metodą
komputerową. Jakość i dokładność wykonania kopii środkowej kopyta decyduje o dalszych
pracach konstrukcyjnych.
W metodzie Hasselbertha boczne płaszczyzny kopyta odwzorowuje się za pomocą
papieru. Arkusz papieru składa się na połowę, następnie kopyto układa się na nim bokiem
przyśrodkowym w odległości 25�30 mm od linii zgięcia arkusza (rys. 29a). Kontur kopyta
obrysowuje się ołówkiem trzymanym prostopadle do linii obrysu. Wzdłuż wykreślonego
konturu dodaje się naddatek szerokości 25�30 mm. Obrysowany kontur z naddatkiem wycina
się wzdłuż narysowanej linii ciągłej (patrz rys. 29b).
a) b)
Rys. 29. Wykreślanie konturu kopyta: a) sposób wykreślania, b) kontur z naddatkiem [10, s. 154].
W brzegu wyciętego konturu z naddatkiem wykonuje się klinowate nacięcia. Prawidłowe
nacięcie papieru pozwoli na dokładne jego przyleganie do bryły kopyta. Nacięcia
brzegów wykonuje się w odległości 6�10 mm od siebie prostopadle do linii obrysu natomiast
w miejscach czubka i pięty promieniście. Nacięcia mogą wychodzić poza kontur obrysu
10�15 mm, a w miejscach wklęsłych 20�25 mm. Po wycięciu papier rozkłada się i przecina
wzdłuż zgięcia (patrz rys. 30).
a) b)
Rys. 30. Przygotowanie powłok papierowych: a) z nacięciami, b) po rozłożeniu naciętych powłok [9, s. 255].
Powłokę papieru z nacięciami przyczepia się do jednego z boków kopyta odpowiednio
przygotowanymi teksami. Teksy powinny przy główce posiadać zabezpieczenie z gumy lub
krepy, które powoduje dokładne przyleganie powłoki papieru do bryły kopyta. Profil boku
kopyta powinien w miarę możliwości pokrywać się z profilem wykreślonym na papierze.
Każdy pasek papieru dociska się do kopyta i za pomocą ołówka przenosi na niego linie
podziałowe przednią i tylną oraz linie grani kopyta, tak jak przedstawia to rysunek 31.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Po przeniesieniu konturów i zdjęciu powłoki papierowej obcina się jej brzegi wzdłuż
nowej linii. Analogicznie wykonuje się kopię drugiej strony kopyta [6, s. 246].
Rys. 31. Przenoszenie konturów kopyta na powłokę papierową [9, s. 256].
Rys. 32. Kopie stron kopyta: a) strony przyśrodkowej, b) strony zewnętrznej [9, s. 256].
Kopie strony zewnętrznej i przyśrodkowej służą do wykonania środkowej kopii kopyta.
W tym celu na kartonie modelarskim odrysowuje się kopię jednej ze stron kopyta:
zewnętrznej lub przyśrodkowej, zaznaczając niezbędne punkty pomocnicze przeniesione
z bryły kopyta. Następnie odrysowuje się kopię drugiej strony nakładając ją na poprzednią
w taki sposób, aby zachowane zostały punkty styczne w tylnym górnym rogu kopyta
i punkcie największej wypukłości czubka (patrz rys. 33).
Rys. 33. Wykreślanie środkowej kopii kopyta [9, s. 256].
Obrysy nałożonych na siebie konturów kopii bocznych wypośrodkowuje się. Linię
środkową wyprowadza się w miejscu górnej linii grzbietowej, linii czubka i pięty (w części
tylnej i dolnej). Różnice występujące w śródstopiu i przedstopiu (linie oddalone od siebie
więcej niż 3 mm) pozostawia się bez zmian, czyli zgodnie z obrysem strony zewnętrznej
i przyśrodkowej.
Otrzymana kopia środkowa służy do wykonania modelu podstawowego cholewki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Wykonanie modelu podstawowego półbuta derbowego
Sposób wykonania modelu podstawowego metodą Hasselbertha zostanie opisany na
podstawie wzoru półbuta derbowego.
Punktem wyjścia do wykonania modelu podstawowego cholewki dowolnego wzoru jest
sporządzona wcześniej środkowa kopia kopyta, którą wrysowuje się w linie siatki
geometrycznej.
Linie siatki przygotowuje się zgodnie z wcześniejszym opisem uwzględniając kąty
nachylenia linii pięty i linii palców do podstawy dolnej w zależności od wysokości obcasa.
Kopię środkową układa się dolnym narożem pięty na punkcie wysokości obcasa A
(rys. 34), a do punktu B dostawia obrys strony przyśrodkowej kopii. Z punktu A prostopadle
do podstawy dolnej AB wykreśla się linię wysokości obłożyny, na której oznacza się
wysokość projektowanej cholewki w miejscu pięty mierzoną po stronie zewnętrznej  punkt
W.
Z punktu W w kierunku A odmierza się łączną grubość materiałów zastosowanych do
danego wzoru, znajdujących się w części piętowej i oznacza się punkt W1. Punkty W i W1
łączy się z punktem O, którego położenie uzależnione jest od trendów panujących w modzie.
Punkt O może znajdować się w połowie odcinka BF lub 5 mm wyżej w kierunku F, bądz

5 mm niżej w kierunku B. Po połączeniu punktów W i W1 z punktem O powstają linie
pomocnicze dla ustalenia wysokości pięty obłożyny i wysokości obłożyny pod kostką. Punkty
W i W1 przenosi się na linię pięty kopii w miejscu przecięcia się tej linii z liniami
pomocniczymi.
W celu lepszego przylegania cholewki do bryły kopyta w miejscu pięty punkt wysokości
cholewki W przesuwa się w kierunku czubka o 2,5 mm, tworząc punkt R. W ten sposób
powstaje zamknięcie linii pięty.
Na przedłużeniu podstawy dolnej AB odmierza się na zewnątrz punktu A wartość równą
grubości zakładki planowanej do danego wzoru. Przez powstały punkt oraz punkt zamknięcia
cholewki R prowadzi się łagodnym łukiem linię pięty.
Oś przekroju przyszwy przechodzi przez punkt F oraz punkt najdalej wysunięty na
zewnątrz w czubku kopii kopyta (punkt największej wypukłości czubka).
Do dolnego obrysu kopii dodaje się naddatki do ćwiekowania. Z punktu A odmierza się
w dół po łuku stanowiącym przedłużenie linii pięty 15 mm, w punkcie S odmierza się 19�20
mm, w przedstopiu 14�15 mm, w czubku 12 mm. W miejscach, w których w kopii została
zachowana różnica pomiędzy obrysem strony zewnętrznej i przyśrodkowej odmierza się
naddatki do obydwu obrysów. Wartość naddatku powinna łagodnie zwiększać się od czubka
do maksymalnej wartości w miejscu śródstopia, następnie łagodnie zmniejszać się w kierunku
linii pięty.
Do wykreślenia kształtu główki obłożyny konieczne jest wyznaczenie linii pomocniczej
PP1. Punkt P znajduje się w odległości 13,3% długości linii podziałowej przedniej mierząc od
punktu E, punkt P1 znajduje się w połowie odcinka OW1. Linia główki obłożyny biegnie
łagodnym łukiem miedzy odcinkami OF, FP, PP1 (patrz rys. 34).
Oś symetrii języka pokrywa się z osią przyszwy. Jego długość wyznacza się na
przedłużeniu osi przyszwy tak, aby był wysunięty około 5 mm poza linię główki obłożyny,
jego szerokość powinna umożliwiać zabezpieczenie stopy przed oddziaływaniem krążków,
sznurowadeł (patrz rys. 34).
Wewnątrz obrysu modelu podstawowego wykreśla się linie poszczególnych elementów
oraz linie naddatków na naszywanie tych elementów. Wartość naddatków zależy od rodzaju
materiału cholewki, zastosowanych linii szycia, perforacji i w wersji podstawowej może
wynosić 7�9 mm.
Przy wykreślaniu linii modelu podstawowego bardzo ważne jest zachowanie harmonii
i proporcji pomiędzy wszystkimi elementami cholewki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
Rys. 34. Model podstawowy półbuta derbowego [6, s. 262].
Metoda V. Budila
W metodzie V. Budila czynności związane z przygotowaniem bryły kopyta do
kopiowania oraz sporządzaniem kopii wykonuje się w sposób opisany wcześniej. Metoda ta
jako pierwsza wprowadza projektowanie wzoru bezpośrednio na bryle kopyta.
Na podstawie środkowej kopii kopyta opracowuje się koszulkę (kapturek) z tkaniny
okrywającą górną płaszczyznę kopyta, z brzegami zawiniętymi na jego podstawę.
Wykonanie koszulki z tkaniny
Na tkaninie wykreśla się kontur kopii środkowej dla strony zewnętrznej i przyśrodkowej.
Do dolnego obrysu na linii grani dodaje się naddatek 10 mm. Wycina się elementy z tkaniny
i skleja na linii przedniej i tylnej podziałowej za pomocą paska tkaniny o szerokości 10 mm.
Zwilżoną koszulkę nakłada się na kopyto, przyczepiając jej brzegi do podstawy kopyta.
Podczas wysychania tkanina kurczy się, dokładnie przylegając do bryły kopyta. Linie wzoru
obuwia nanosi się bezpośrednio na kapturek otaczający kopyto (patrz rys. 35).
Rys. 35. Koszulka tekstylna z naniesionymi liniami wzoru [6, s. 265].
Wykorzystując ten sposób projektowania zachowuje się proporcje oraz właściwe
ułożenie wszystkich elementów cholewki w przedstopiu, śródstopiu i pięcie oraz uzyskuje się
większy stopień dokładności w dopasowaniu cholewki do kopyta.
Po wyschnięciu tkaniny obcina się dolne brzegi kapturka po linii grani, przecina go
wzdłuż linii przedniej i tylnej podziałowej. W ten sposób uzyskuje się dwie asymetryczne
części kopii kopyta: stronę przyśrodkową i stronę zewnętrzną. Po spłaszczeniu stron
wykonuje się kopię środkową, na której widnieją naniesione linie wzoru.
Model podstawowy wykreśla się w oparciu o kopię środkową z naniesionymi liniami
wzoru zgodnie z opisanymi już wcześniej zasadami.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
Metoda A. Lunatiego
Projektowanie w tej metodzie rozpoczyna się od przygotowania bryły kopyta (opis
znajduje się przy metodzie Hasselbertha). Kolejną czynnością jest wykonanie przestrzennych
kopii kopyta, idealnie odwzorowujących jego kształt.
Oklejanie kopyta taśmą samoklejącą
Kopyto po oznaczeniu można pokryć delikatnie talkiem, który zabezpiecza przed zbyt
mocnym przyklejaniem się taśmy. Na przedniej linii podziałowej w części czubka nakłada się
symetrycznie wąski pasek taśmy (szerokość 10 mm i długość 35�40 mm). Pasek zabezpiecza
kopię przed pękaniem w czasie zdejmowania jej z kopyta i naklejania na karton modelarski
(patrz rys. 36). W celu zabezpieczenia czubka nakleja się drugi pasek szerokości około 5 mm
równo z granią kopyta.
Oklejanie całej górnej powierzchni kopyta rozpoczyna się od czubka w kierunku pięty.
Paski taśmy szerokości 12�15 mm nakłada się wzajemnie na siebie połową szerokości.
W miejscach największych wypukłości (czubek, pięta) można stosować wąskie paski
szerokości 6�9 mm. Nadmiar taśmy wystający poza grań i próg usuwa się nożem
modelarskim.
Na powłokę wykonaną z taśmy przenosi się wszystkie punkty charakterystyczne
oznaczone na kopycie oraz położenie linii palców. Taśmę nacina się wzdłuż linii podziałowej
przedniej i tylnej [6, s. 251].
Rys. 36. Oklejanie kopyta taśmą samoklejącą [6, s. 250].
Naklejanie powłok na karton modelarski
Otrzymane formy z taśmy mają kształt przestrzenny (kopyto jest bryłą). Przed
przyklejeniem ich do kartonu wykonuje się odpowiednie korekty ułatwiające spłaszczanie.
Od najwyższego punktu grzbietu kopyta odmierza się w dół po linii podziałowej
przedniej 20 mm i oznacza punkt T (rys. 37). Przez ten punkt rysuje się na powłoce z taśmy
linię równoległą do naniesionej wcześniej linii palców. W połowie odległości pomiędzy
oznaczonymi liniami wyprowadza się trzecią linię równoległą do pozostałych. Powstałe linie
nacina się na krawędziach od dołu i od góry, zachowując w połowie ich długości 5 mm
spojenie (patrz rys. 37).
a) b)
Rys. 37. Powłoka taśmy: a) korekta ułatwiająca spłaszczanie, b) naklejanie powłoki na karton [6, s. 251].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Naklejanie każdej powłoki rozpoczyna się od części piętowej w kierunku czubka.
W trakcie naklejania na karton linie przecięcia najczęściej nachodzą na siebie w górnej części,
a w dolnej linie przecięcia rozchodzą się. Miejsca zachodzące na siebie powinny być
symetrycznie rozłożone. Każdą część taśmy należy dokładnie wygładzić (rys. 37).
Wykonanie środkowej kopii kopyta
Na kartonie modelarskim rysuje się obrys kopii jednej ze stron, na przykład strony
zewnętrznej. Kopię przyśrodkową nakłada się na zewnętrzną w taki sposób, aby punkty C
pokrywały się w obu kopiach, a punkty wysokości pięty W znajdowały się na tym samym
poziomie (mogą się pokrywać). Po obrysowaniu kopii przyśrodkowej dokonuje się
wypośrodkowania linii nałożonych na siebie konturów kopii bocznych w miejscu górnej linii
podziałowej, tylnej linii podziałowej oraz dolnej tylko w części pięty i ewentualnie czubka.
Linie w przedstopiu i śródstopiu oddalone więcej niż 3 mm od siebie pozostawia się zgodnie
z konturami kopii bocznych (patrz rys. 38).
Rys. 38. Wykreślanie środkowej kopii kopyta [6, s. 252]. Rys. 39. Wyznaczanie linii pomocniczych
ułatwiających projektowanie [6, s. 269].
Kopię wycina się wzdłuż linii konturów zewnętrznych. W dolnej części na odcinku
przedstopia i śródstopia, w miejscu zachowania różnicy obrysów pomiędzy stroną zewnętrzną
i przyśrodkową kopię nacina się. Nacięcie ułatwia dokładne odrysowanie obydwu kopii.
Wykonanie międzymodelu
Po wykonaniu kopii środkowej linie projektowanego wzoru obuwia przenosi się na bryłę
kopyta. W tym celu na kopycie oznacza się trzy linie pomocnicze ułatwiające projektowanie
(patrz rys. 39). Pierwsza linia powstaje przez połączenie punktu przedstopia C z punktem
najdalej wysuniętym na zewnątrz bryły w najszerszym miejscu ściółki. Drugą otrzymuje się
przez połączenie punktu wysokości cholewki z punktem znajdującym się w połowie linii
pierwszej. Linię trzecią wykorzystuje się przy projektowaniu obuwia derbowego, jest
równoległa do pierwszej i jej położenie uzależnione jest od wysokości główki obłożyny
[6, s. 269]. W przypadku wzorów symetrycznych linie wzoru rysuje się tylko na stronie
zewnętrznej kopyta. Przy zastosowaniu asymetrii linie wzoru rysuje się na stronie
zewnętrznej i przyśrodkowej kopyta.
W czasie rysowania wzoru na bryle kopyta należy zwracać uwagę na proporcje
poszczególnych elementów, szczegóły kroju cholewki, budowę anatomiczną stopy,
możliwości rozwiązań konstrukcyjnych i technologicznych określonego wzoru.
Linie wzoru obuwia można przenosić na płaszczyznę za pomocą kalki technicznej lub
taśmy samoprzylepnej. W przypadku przenoszenia linii wzoru z kopyta przy użyciu kalki
należy pamiętać o przymocowaniu jej w najbardziej wysuniętych na zewnątrz punktach
kopyta teksami modelarskimi (są to teksy zatopione w kawałkach styrogumu). W przypadku
użycia taśmy samoprzylepnej kopyto okleja się wyłącznie po liniach naniesionego wzoru
[6, s. 270].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Rys. 40. Naklejanie powłoki z taśmy na karton [10, s. 220].
Wzór obuwia przeniesiony z kopyta na taśmę lub kalkę techniczną tworzy międzymodel.
Korekta międzymodelu
W metodzie Lunatiego charakterystycznymi elementami są korekty międzymodelu
wykonywane w zależności od typu obuwia. Są to rozszerzenia i zwężenia dolnych i górnych
brzegów kopii z wrysowanym wzorem, poprawiające dopasowanie cholewki do bryły kopyta
i stopy [6, s. 267]. Poniżej przedstawione zostały korekty stosowane w czółenku, obuwiu
derbowym i przyszewkowym.
W przypadku czółenka damskiego korekta polega na nacięciu i rozchyleniu dolnego
obrysu międzymodelu na trzech liniach wyznaczonych wcześniej do spłaszczania kopii na
1,5 mm (na każdej linii) przy zachowaniu w połowie ich długości 5 mm spojenia.
W niektórych wzorach wystarczy nacięcie na linii palców i rozchylenie dolnego obrysu na
5 mm.
W obuwiu derbowym nacięcie prowadzi się po główce obłożyny do jej naroża, następnie
w dół po linii równoległej do linii palców. W środku pozostawia się odcinek łączący 1,5 mm.
Korekta polega na rozchyleniu dolnego obrysu na 4 mm w obuwiu męskim, 3 mm
w damskim i 2 mm w dziecięcym. W momencie rozchylania dolnego obrysu następuje
zbliżenie główki derbu do czubka obuwia.
W obuwiu przyszewkowym nacięcie prowadzi się wzdłuż linii palców i rozchyla dolny
obrys na 8 mm w obuwiu męskim, 4 mm damskim i 2 mm dziecięcym, pozostawiając
odcinek 1,5 mm nie nacięty w punkcie C. W miejscu połączenia przyszwy z obłożyną dodaje
się do obrysu przyszwy 5 mm przy obuwiu męskim, 4 mm damskim i 3 mm dziecięcym.
Po wykonaniu korekty powstałą szczelinę zakleja się taśmą samoprzylepną po obydwu
stronach międzymodelu.
Wykonanie modelu podstawowego
Przygotowany międzymodel odrysowuje się na kartonie modelarskim, pamiętając
o przeniesieniu wszystkich linii charakterystycznych dla projektowanego wzoru.
Linię przekroju przyszwy prowadzi się przez punkt C i punkt największej wypukłości
czubka kopii. Wewnątrz projektuje się naddatki do łączenia poszczególnych elementów,
uzależnione od rodzaju materiału cholewki, obszyć ozdobnych, perforacji.
W części pięty wykonuje się dodatkową korektę, polegającą na przesunięciu najwyższego
punktu pięty w kierunku czubka o 2,5�3 mm, w obuwiu dziecięcym o 2 mm. Z tego punktu
wyprowadza się nowy łuk pięty, który łączy się ze starym w połowie jego wysokości.
Powoduje to dokładniejsze przyleganie cholewki do części piętowej kopyta.
Do dolnego obrysu dodaje się naddatki do ćwiekowania jak w metodzie Hasselbertha.
Wyjątek stanowi część pięty, gdzie naddatek wynosi 20 mm [10, s. 173]. Przy wyznaczaniu
naddatków należy pamiętać o zróżnicowaniu dolnych obrysów strony zewnętrznej
i przyśrodkowej w części śródstopia i przedstopia.
Tak przygotowany model podstawowy wycina się po zewnętrznym obrysie, wewnątrz
nacina się linie wzoru w taki sposób, aby można było wprowadzić ołówek w celu
odrysowania wszystkich elementów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
Wzorniki elementów składowych cholewki
Wzorniki elementów cholewki opracowuje się biorąc pod uwagę narysowany i wycięty
model podstawowy. Do przenoszenia linii elementów cholewki z modelu można stosować
dwa sposoby. Narysowane linie elementów można oznaczać cienkim nakłuwakiem, miejsca
nakłuć przenosić na podłożony karton i wycinać linie według oznaczeń. Drugi sposób polega
na nacięciu wzornika podstawowego w miejscach oznaczonych linii, podłożeniu kartonu,
odrysowaniu elementów [9, s. 260].
Opracowanie wzorników rozpoczyna się od tych elementów, które przy łączeniu naszywa
się na inne elementy. W przypadku obuwia derbowego najpierw wycina się obłożynę, potem
przyszwę i język. Opracowując wzorniki do obuwia przyszewkowego prace rozpoczyna się
od przyszwy.
Wzorniki odrysowane bezpośrednio z modelu podstawowego noszą nazwę wzorników
podstawowych, natomiast wzorniki uzupełnione naddatkami na łączenie i wykończenie
elementów noszą nazwę wzorników wierzchu (lub wzorników wykonawczych).
Wzorniki elementów, które będą zszywane (obłożyny w części pięty) uzupełnia się na
linii zszywania odpowiednim naddatkiem, zależnym od grubości materiału [10, s. 283]:
- dla materiałów o grubości 0,7�0,9 mm naddatek wynosi 1,5 mm (skóry kozie, baranie),
- dla materiałów o grubości 0,9�1,1 mm naddatek wynosi 1,5�2,0 mm (skóry cielęce),
- dla materiałów o grubości 1,1�1,6 mm naddatek wynosi 2,0 mm (skóry bydlęce,
świńskie, końskie, dwoiny),
- dla materiałów o grubości powyżej 1,6 mm naddatek wynosi 2,0�3,0 mm (grube skóry
bydlęce, juchty, nubuki),
- dla materiałów laminowanych pianką PU o grubości do 3,0 mm naddatek wynosi
4,0 mm, a o grubości powyżej 3,0 mm naddatek wynosi 5,0 mm,
- dla tkanin pojedynczych naddatek wynosi 5,0 mm, a sklejanych 3,0 mm.
W dolnej części elementu na linii zszywania, w odległości od krawędzi równej wielkości
naddatku oznacza się ząbek ostry o wymiarach 1,5 x 1,5 mm rozpoczynający szycie.
Wzorniki elementów, które będą podłożone pod inne elementy (na przykład przyszwa
obuwia derbowego, obłożyny obuwia przyszewkowego) uzupełnia się na linii naszywania
odpowiednim naddatkiem zależnym od grubości materiału, ilości rzędów szycia, szycia
ozdobnego, perforacji (patrz tabela 4).
Tabela 4 Wielkość naddatków do naszywania [opracowanie własne na podstawie z
ródła 10, s. 285].
grubość materiału minimalna szerokość brzegu podłożonego odległość I rzędu szycia
0,7 � 1,0 mm 5 mm 0,8 mm
1,1 � 1,5 mm 6 mm 0,8 mm
1,5 � 1,8 mm 7 mm 1,0 mm
powyżej 1,8 mm 8 mm 1,5 mm
W przypadku elementów ze skór licowych linię naszywania oznacza się nakłuwakami
rozmieszczonymi w odległości 1,5�2,0 cm od siebie, w zależności od krzywizny elementu.
Dla elementów wykonanych z dwoin szlifowanych, tkanin, tworzyw skóropodobnych
wykonuje się specjalne wzorniki (szablony) do rysowania linii naszywania. Na brzegach
elementów wartość naddatku oznacza się za pomocą trójkątnych ząbków
o wymiarach 1,5 x 1,5 mm przy skórach licowych, 2,0 x 2,0 mm przy dwoinach
i 3,0 x 3,0 mm przy tkaninach.
Brzegi elementów, które będą wykończone przez zawijanie uzupełnia się naddatkiem,
którego wartość zależy od grubości i własności plastycznych materiału (patrz tabela 5).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
Tabela 5 Wielkość naddatków do zawijania [opracowanie własne na podstawie z
ródła 10, s. 284].
grubość materiału rodzaj materiału naddatek
0,5 � 1,1 mm skóry kozie i boksy cielęce 4 mm
1,2 �1,8 mm skóry bydlęce, końskie, świńskie 5 mm
powyżej 1,8 mm skóry juchtowe, grube nubuki 5,5 � 6,0 mm
poniżej 1,2 mm skóry poromeryczne i lakierowane 5,0 mm
powyżej 1,2 mm skóry poromeryczne i lakierowane 6,0 mm
dowolna tkaniny pojedyncze i sklejane 5,0-6,0 mm
Na krawędziach wklęsłych, które będą zawijane oznacza się nacięcia
o wymiarach 2 x 3 mm (2 mm - głębokość nacięcia, 3 mm - odległość między nacięciami).
Nacięcia te ułatwiają zawijanie krawędzi wklęsłych, zapobiegając ich rozerwaniu.
W przypadku wzorów posiadających perforację na odpowiednich elementach oznacza się
rozmieszczenie ozdobnych otworów. Przy oznaczaniu należy pamiętać, że odległość
pomiędzy zewnętrznymi wymiarami dziurkaczy osadzonych w matrycy nie może być
mniejsza niż 1,5 mm [10, s. 285].
Na linii przekroju przyszwy w miejscu brzegu do ćwiekowania oznacza się ząbek ostry
o wymiarach 5 x 5 mm, a na linii przekroju języka w miejscu połączenia z przyszwą oznacza
się ząbek ostry o wymiarach 2 x 2 mm.
Stronę przyśrodkową elementu oznacza się ząbkiem półokrągłym o wymiarach 3 x 3 mm.
Na wzorniku obłożyny oznacza się za pomocą nakłuwaków miejsce występowania
rygielka do szycia derbowego i jego szerokość, a także miejsce rozmieszczenia krążków.
Najczęściej linię krążków projektuje się w jednakowej odległości od krawędzi elementu
(około 10�12 mm), odstępy między krążkami rozkłada się równomiernie, zachowując
odległość pierwszego i ostatniego krążka od krawędzi elementu jednakową i wynoszącą
około 10�12 mm.
Na wzornikach elementów podszewkowych wykonanych z tkaniny na linii naszywania
oznacza się trójkątne nacięcia o wymiarach 5 x 5 mm, rozmieszczone w odległości 25 �
30 mm od siebie, na liniach wklęsłych w odległości 20 mm. Linia szycia przebiega
w odległości 1mm od wierzchołka trójkąta.
Na wszystkie wykonane wzorniki nanosi się oznaczenia i opisy dotyczące nazwy
wzornika, nazwiska projektanta i konstruktora, numeru wielkościowego i oznaczenia tęgości
(za pomocą ząbków), numeru wzoru oraz oznaczenia związane z zawijaniem, naszywaniem,
zszywaniem, perforacją, symetrią elementu.
Projektowanie elementów podszewkowych, wzmacniających i usztywniających cholewkę
Wzory podszewek opracowuje się w oparciu o model podstawowy wierzchu. Na kartonie
odrysowuje się linie z modelu, zaznaczając kontury wszystkich elementów. Następnie
wewnątrz obrysu projektuje się kształt elementów podszewkowych w taki sposób, aby linie
łączenia elementów wierzchu i podszewki mijały się względem siebie lub krzyżowały
w połowie swej długości. W przypadku pokrycia linii łączenia elementów wierzchu
i podszewki może nastąpić zgrubienie materiału powodujące dyskomfort użytkowania.
Przy projektowaniu podszewek stosuje się różne rozwiązania konstrukcyjne, zależne od
typu obuwia i jego przeznaczenia oraz materiału wierzchu. Najczęściej stosowane
rozwiązania konstrukcyjne dotyczą podszewek skórzanych i tekstylno-skórzanych.
W wersji łączonej w przypadku czółenka damskiego stosuje się tekstylną podszewkę
przyszwy, a pozostałe elementy (ramka, podszewki obłożyn, pasek wewnętrzny, zapiętek)
wykonuje się ze skóry. W trzewiku i półbucie można stosować tekstylną podszewkę
przyszwy i obłożyn, a pozostałe elementy (ramka, pasek wewnętrzny, zapiętek) wykonuje się
ze skóry.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
Projektowanie podszewek do półbutów derbowych
Na kartonie modelarskim odrysowuje się model podstawowy wierzchu, zaznaczając
miejsca połączenia przyszwy z obłożyną i miejsca występowania rygielka. Linię przekroju
przyszwy obniża się w części czubka o 3 mm. Dolny obrys przyszwy pokrywa się z brzegiem
z modelu lub zmniejsza się o 3�6 mm w zależności od materiału stosowanego na podszewki,
systemu montażu, parku maszynowego. Linię skrzydełek przyszwy w miejscu łączenia
z obłożyną zmniejsza się o 1�2 mm, a na linii połączenia z językiem dodaje się naddatek 3 �
5 mm, który stopniowo łukiem zanika w miejscu osadzenia skrzydełek.
Do górnego brzegu podszewki obłożyny dodaje się 2 mm w stosunku do wzoru
podstawowego. Ten naddatek ułatwia łączenie podszewki z wierzchem i jest usuwany
w procesie obszywania. W miejscu naroża główki derbu wyprowadza się łagodnym łukiem
nacięcie ułatwiające połączenie z materiałem wierzchu. Nacięcie przechodzi przez punkt
leżący poniżej oznaczonego rygielka, w odległości 3�4 mm oraz punkt odległy o 10 mm od
naroża główki derbu mierząc w prawo. W tym punkcie przedłuża się podszewkę obłożyny
o 5 mm w celu właściwego połączenia z przyszwą i podszewką przyszwy (patrz rys. 41).
Rys. 41. Model podstawowy podszewki półbuta derbowego [6, s. 278].
Część piętowa obłożyn może być wykończona na zakładkę (rys. 42a) lub przez
zszywanie (rys. 42b).
a) b)
Rys. 42. Wykończenie części piętowej podszewki obłożyn: a) na zakładkę, b) przez zszywanie [6, s. 279, 280].
Przy łączeniu podszewki na zakładkę w górnej części grzbietu pięty obrys zwiększa się
o 2 � 2,5 mm, na wysokości 15 mm od krawędzi zaćwiekowanego brzegu odmierza się do
środka 3 � 4 mm. Przez wytyczone punkty prowadzi się łuk pięty podszewki.
W części do ćwiekowania obrys sprowadza się łagodnie z wysokości 7 mm do linii
wytyczonej dla podszewki przyszwy. Na linii dolnego brzegu pięty podszewka obłożyny
posiada trójkątne ząbki o wymiarach 5 x 5 mm z pionowym nacięciem u wierzchołka trójkąta
wysokości 2 mm i pionowe nacięcie wysokości 7 mm. Nacięcia ułatwiają ćwiekowanie
podszewki w miejscu pięty zmniejszając fałdy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
Przy łączeniu podszewki obłożyn przez zszywanie (patrz rys. 42b) w górnej części
grzbietu pięty obrys zmniejsza się o 2 mm, a na wysokości 15 mm wytycza się w kierunku
czubka punkt odległy od linii grzbietu pięty o 4�5 mm. Przez wytyczone punkty prowadzi się
nowy łuk pięty. Dolny obrys podszewki wykonuje się jak przy podszewkach na zakładkę.
Podszewkę obłożyn można wykonać z zapiętkiem (patrz rys. 43). Z górnego naroża łuku
pięty odmierza się w kierunku główki obłożyny 3 mm i powstały punkt łączy się z punktem
znajdującym się na wysokości 15 mm na linii pięty. Przez połączenie tych punktów powstaje
linia symetrii zapiętka. Dolny obrys zapiętka wykonuje się jak przy podszewkach na
zakładkę. W celu zredukowania zmarszczek można dodatkowo wprowadzić ukośne nacięcie
w odległości 15 mm od osi symetrii do wysokości 25 mm.
Rys. 43. Projektowanie dwustronnego zapiętka [6, s. 280].
Projektowanie podszewek do półbutów przyszewkowych
Prace związane z projektowaniem części piętowej podszewki obłożyn, górnego brzegu,
dolnego obrysu, obniżeniem linii przekroju przyszwy są takie jak przy poprzednim wzorze.
Przednią linię podszewki przyszwy wykreśla się na modelu przed linią wzornika
wierzchu. W rozwiązaniu konstrukcyjnym można zastosować tekstylną podszewkę przyszwy.
Stosuje się wtedy skórzaną podszewkę obłożyn i przewiduje naddatek na połączenie 6 mm
(patrz rys. 44).
Rys. 44. Podszewka półbuta przyszewkowego: 1 - wierzch, 2 - podszewka [10, s. 234].
Projektowanie podszewek do czółenek damskich
Zasady projektowania podszewki skórzanej są takie, jak przy poprzednich wzorach.
Dodatkowo ze względów ekonomicznych można wprowadzić podział podszewki wzdłuż linii
przekroju przyszwy. Na linii łączenia uwzględnia się wtedy naddatek na zszywanie po 2 mm
do każdego elementu, lub naddatek na naszywanie 4 mm do jednego z elementów. Linia
szycia jest wtedy przesunięta względem linii przekroju przyszwy o 2 mm.
Podszewka tekstylno-skórzana składa się z tekstylnej podszewki przyszwy, skórzanej
ramki i obłożyn. A
uk skrzydełek podszewki przyszwy projektuje się tak, aby linia przebiegała
od osi przekroju przyszwy do dolnego obrysu łagodnie, nie przecinając ewentualnego
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
połączenia przyszwy z obłożyną w cholewce. Jej odległość od dekoltu przyszwy w kierunku
czubka wynosi 12�15 mm. Na wykreślonej linii oznacza się ząbki o wymiarach 5 x 5 mm
niezbędne w trakcie szycia. Odległość między ząbkami 15�20 mm.
Linia podszewki przyszwy jest podstawą do wykreślenia linii podszewki obłożyn i ramki,
przy założeniu elementów na siebie na szerokość 6 mm. W miejscu, gdzie skrzydełka
przyszwy opadają względem linii dekoltu wyznacza się boczną krawędz
ramki. Połączenie
podszewki obłożyn z ramką powinno odbywać się poza łukiem dekoltu przyszwy.
Projektowanie międzypodszewek
Miedzypodszewki wzmacniają materiał w miejscach narażonych na osłabienie, dlatego
nie muszą mieć kształtu pełnych elementów cholewki i są najczęściej od nich mniejsze. Nie
posiadają oznaczeń szwalniczych, ponieważ są naklejane. Mają jedynie oznaczoną
półokrągłym ząbkiem stronę przyśrodkową i wcięcie ostre 5 x 5 mm na linii symetrii
międzypodszewki przyszwy.
Klasyczną międzypodszewkę projektuje się zmniejszając wzorniki wierzchu. Dolny
obrys zmniejsza się w stosunku do brzegu do ćwiekowania w obuwiu sandałowym o 8 mm,
a w pozostałych systemach o 3 mm, krawędzie przyszwy jednolitej lub dzielonej zmniejsza
się o 2 mm. Górną krawędz
obłożyn nie zawijanych zmniejsza się o 2 mm, a zawijanych
o 6 mm. Linia pięty międzypodszewki powinna pokrywać się z linią pięty obłożyny wierzchu
(patrz rys. 45).
a) b)
c) d)
e)
Rys. 45. Projektowanie międzypodszewki: a) przyszwy typu derby, b) przyszwy typu okładowego, c) przyszwy
do obuwia sandałowego, d) obłożyny z brzegiem zawijanym, e) obłożyny z brzegiem nie zawijanym,
[7, s. 205].
Projektowanie podnoska
Podnosek wzmacnia czubek obuwia nadając mu odpowiednią grubość, sprężystość,
trwałość kształtu. Element ten projektuje się w oparciu o wzornik przyszwy. W przedniej
części podnoska wykonuje się ząbek o głębokości 1 mm i szerokości 2 mm oznaczający
środek elementu i oznacza się numer wielkościowy. Dolny obrys zmniejsza się w stosunku do
brzegu elementu w obuwiu sandałowym o 8 mm, w obuwiu klejonym o 7 mm, w obuwiu
przeszywanym i pasowym o 3 mm. Przy ustalaniu długości podnoska zwraca się uwagę na
usytuowanie palców w obuwiu. Zbyt krótki podnosek nie spełni swojego zadania, a zbyt długi
może uszkodzić przednią część palców. Najczęściej długość podnoska waha się od � do T!
długości przyszwy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
Projektowanie zakładki
Zakładka wypełnia i wzmacnia tylną część obuwia, utrzymuje piętę we właściwym
położeniu. Kształt i wymiary zakładki zależą od kroju piętowej części obuwia. Powinny
uwzględniać konstrukcję wierzchu i funkcjonalność oraz ewentualne wymagania mody (patrz
rys. 46, 47).
Element ten projektuje się w oparciu o wzornik obłożyny (patrz rys. 46). Od górnego
naroża odmierza się w dół na linii pięty w zakładkach do półbutów i trzewików 11 mm, do
czółenek 8 mm. Od dolnego naroża na linii pięty odmierza się do góry 10�12 mm. Przez
wytyczone punkty prowadzi się linię, która stanowi symetrię elementu [10, s. 291].
Zakładki do półbutów i trzewików mają dolny obrys zmniejszony w stosunku do
wierzchu o 3 mm w części piętowej i 1,5 mm w miejscu zakończenia zakładki. W czółenkach
dolny obrys zakładki pokrywa się z obrysem wierzchu. W miejscu kostek zakładka powinna
być obniżona w stosunku do linii obuwia w półbutach o 9 mm, w czółenkach o 5 mm.
2 2
Długość zakładki wynosi /5 długości ściółki kopyta w półbutach i trzewikach oraz /3
w czółenkach (patrz rys. 46). W dolnej części oznacza się ząbkiem ostrym o wymiarach 5 x 5
mm środek elementu i obowiązującym znakiem numer wielkościowy.
Wielkości zakładek stopniuje się w wysokości o 2 lub 4 mm i w długości po 5, 10, 15,
20 mm.
a) b)
Rys. 46. Projektowanie zakładki: a) do półbuta i trzewika, b) do czółenka [10, s. 291].
Rys. 47. Klasyczne profile zakładki: a) długiej asymetrycznej, b) krótkiej symetrycznej [opracowanie własne].
Projektowanie bezpiecznika
W czółenkach i półbutach połączenie górnego brzegu obłożyn w miejscu pięty wzmacnia
się bezpiecznikiem. Element występuje w postaci paska tkaniny o wymiarach: w obuwiu
męskim długość 90 mm i szerokości 19 mm, w obuwiu damskim długość 90 mm i szerokość
15 mm. W przypadku grubszych materiałów wierzchu długość bezpiecznika może wynosić
60 mm. Bezpiecznik nakleja się na szwie łączącym tylne części w odległości od górnego
brzegu zależnej od sposobu wykończenia elementów (patrz rys. 48).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
 d)
Rys. 48. Projektowanie bezpiecznika obłożyn: a) brzeg zawijany, b) brzeg nie zawijany, c) brzeg lamowany,
d) naklejanie podkrążków [5, s. 367, 368].
Projektowanie podkrążków
W obuwiu sznurowanym w miejscu osadzenia krążków wkleja się podkrążki z tkaniny,
ze skóry naturalnej lub specjalnych tworzyw sztucznych zawierających włókna szklane.
Elementy te modeluje się względem główki obłożyny, zmniejszając obrys na linii
sznurowania o 3�5 mm (patrz rys. 48).
Rysunek złożeniowy elementów składowych cholewki
Jest to rysunek oparty na bazie rysunku technicznego. Stanowi zestawienie wszystkich
opracowanych do danej cholewki wzorników wierzchu, podszewki i międzypodszewki.
Oznaczenia znajdujące się na wzornikach przenosi się na rysunek, stosując zasady rysunku
technicznego. Linie poszczególnych elementów oznacza się:
linia wzoru wierzchu
linia wzoru podszewki
linia wzoru podstawowego
linia wzoru międzypodszewki
Rysunek 49 prezentuje zestawienie wszystkich elementów cholewki czółenka damskiego.
Rys. 49. Rysunek złożeniowy elementów składowych czółenka damskiego [9, s. 272].
Wykonanie rysunku złożeniowego rozpoczyna się od wykreślenia wzorników
podstawowych cholewki wybranego wzoru. W tym celu na kartonie modelarskim rysuje się
linię prostą, na której układa się wzornik podstawowy przyszwy w taki sposób, aby oś
przekroju przyszwy pokrywała się z narysowaną linią. Po odrysowaniu tego wzornika
pozostałe elementy podstawowe układa się w taki sposób, jak w modelu podstawowym. Przy
rysowaniu elementów należy stosować odpowiednie rodzaje linii.
Kolejną czynnością jest rysowanie wzorników wierzchu, podszewki i międzypodszewki.
Wzorniki te nakłada się na wzorniki podstawowe zgodnie z zasadami ich konstrukcji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
 Należy pamiętać, aby na wykreślone wzorniki nanieść wszystkie oznaczenia, które
zostały wprowadzone w momencie ich projektowania: ząbki, nakłuwaki, nożyki.
Wielkości ząbków, nożyków, naddatków, zmniejszeń, nałożeń elementów należy
zwymiarować zgodnie z zasadami rysunku technicznego.
4.3.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jaka jest podstawowa wartość kąta nachylenia linii pięty i linii palców?
2. W jaki sposób zmienia się kąt nachylenia linii pięty i linii palców w zależności od
wysokości obcasa?
3. Na czym polega projektowanie i konstruowanie obuwia w metodzie Kn�fla?
4. W jaki sposób należy przygotować bryłę kopyta do kopiowania?
5. Co rozumiesz pod pojęciem model podstawowy cholewki?
6. W jaki sposób można określić kopię środkową kopyta?
7. Czym charakteryzuje się międzymodel cholewki?
8. W jaki sposób wykonuje się kopię środkową i model podstawowy cholewki w metodzie
Hasselbertha?
9. Na czym polega projektowanie w metodzie Budila i w jaki sposób wykonuje się koszulkę
z tkaniny?
10. Na czym polega projektowanie i konstruowanie obuwia w metodzie Lunatiego?
11. W jaki sposób rysuje się linie wzoru na bryle kopyta?
12. Na czym polega wykonanie międzymodelu w metodzie Lunatiego i jakie korekty
przeprowadza się dla podstawowych typów obuwia?
13. W jaki sposób można wykonać wzorniki z modelu podstawowego?
14. Jakie naddatki stosuje się przy łączeniu elementów przez zszywanie, naszywanie, przy
zawijaniu?
15. Jakie oznaczenia powinny być naniesione na wzorniki?
16. Czym charakteryzuje się rysunek złożeniowy i w jaki sposób jest wykonywany?
17. W jaki sposób projektuje się podszewkę do półbutów derbowych i przyszewkowych?
18. Jakie rozwiązania konstrukcyjne podszewki można zastosować w czółenku damskim?
19. W jaki sposób projektuje się klasyczną międzypodszewkę, podnosek, zakładkę,
bezpieczniki i podkrążki?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykreśl siatkę konstrukcyjną dla kopyta o wymiarach: długość kopyta 250 mm,
wysokość obcasa 60 mm, obwód przez palce 234 mm, obwód przez piętę 320 mm, wysokość
cholewki 150 mm, obwód prze kostkę 240 mm.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać analizy treści ćwiczenia,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) odszukać w tabeli wartość kąta nachylenia linii pięty i linii palców do podstawy dolnej,
4) wyznaczyć wartość odcinków mierzonych na linii palców, linii pięty, linii kostki,
5) wykreślić linie siatki konstrukcyjnej korzystając z opisu zamieszczonego w materiale
nauczania,
6) dokonać oceny wykonanej siatki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
Wyposażenie stanowiska pracy:
- linia, ołówek, kątomierz, cyrkiel, ekierka, gumka, blok techniczny,
- plansza obrazująca sposób wykreślania siatki konstrukcyjnej, tabela zmiany kątów
nachylenia linii pięty i linii palców,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Wykonaj  koszulkę z tkaniny metodą Budila, korzystając z opisu wykonania czynności
zamieszczonego w materiale nauczania.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać analizy treści ćwiczenia,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) przygotować kopyto do kopiowania,
4) wykonać kopię środkową kopyta,
5) wykreślić na tkaninie kontur kopii środkowej dla strony przyśrodkowej i zewnętrznej,
6) wyznaczyć naddatek do linii grani, wyciąć elementy z tkaniny,
7) połączyć elementy z tkaniny na linii przedniej i tylnej podziałowej,
8) nawilżyć  koszulkę z tkaniny i nałożyć na kopyto, przeginając naddatek przez grań,
9) nanieść linie wzoru obuwia na  koszulkę z tkaniny,
10) dokonać oceny wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- linia, ołówek, elastyczna miarka, blok techniczny, szary papier, tkanina, taśma,
- teksy, nożyczki, klej, nóż modelarski, deska modelarska, młotek modelarski,
- wzorcowa kopia środkowa kopyta,  koszulka z tkaniny, kopyto,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Wykonaj model podstawowy cholewki czółenka damskiego metodą Lunatiego,
korzystając z opisu wykonania czynności zamieszczonego w materiale nauczania.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać analizy treści ćwiczenia,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) przygotować kopyto do kopiowania,
4) okleić kopyto taśmą samoklejącą,
5) rozciąć powłokę taśmy po linii przedniej i tylnej podziałowej,
6) spłaszczyć powłoki na kartonie, wykonując odpowiednie korekty,
7) wykonać średnią kopię kopyta,
8) narysować wzór na bryle kopyta,
9) wykonać międzymodel cholewki,
10) dokonać korekty międzymodelu, charakterystycznej dla danego wzoru,
11) wykonać model podstawowy cholewki czółenka damskiego,
12) dokonać oceny modelu podstawowego cholewki czółenka damskiego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
Wyposażenie stanowiska pracy:
- linia, ołówek, elastyczna miarka, krzywiki, blok techniczny, taśma samoklejąca,
- teksy, nożyczki, młotek modelarski, nóż modelarski, deska modelarska,
- kopyto, plansze przedstawiające: sposób oklejania kopyta, sposób wykonania kopii
środkowej, sposób wykonania korekt ułatwiających spłaszczenie, wzorcowe kopie stron
kopyta, kopia środkowa, model podstawowy,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Rys. do ćwiczenia 3. Model podstawowy czółenka damskiego [10, s. 219].
Ćwiczenie 4
Wykonaj komplet wzorników (podstawowych, wierzchu, międzypodszewki, podszewki)
do cholewki czółenka damskiego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać analizy treści ćwiczenia,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) odrysować i wyciąć wszystkie wzorniki z modelu podstawowego wierzchu i modelu
podstawowego podszewki,
4) ustalić dla wszystkich elementów wartość naddatku do zszywania, naszywania,
zawijania, obszywania w zależności od rodzaju materiału przewidzianego na cholewkę,
5) wyciąć wzorniki,
6) nanieść oznaczenia na wszystkie wykonane wzorniki,
7) dokonać oceny wykonanych wzorników.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- linia, ołówek, zestaw krzywików, cyrkiel,  kroczek , blok techniczny,
- nóż modelarski, deska modelarska,
- wzorcowy model podstawowy wierzchu i podszewki czółenka damskiego, zestaw
gotowych wzorników, wzory czółenek damskich,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 5
Wykonaj rysunek złożeniowy elementów składowych cholewki czółenka damskiego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać analizy treści ćwiczenia,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) wykreślić na kartonie linię prostą,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
4) odrysować wzornik podstawowy przyszwy linią cienką ciągłą tak, aby linia przekroju
przyszwy pokrywała się z wykreśloną wcześniej prostą,
5) odrysować pozostałe elementy podstawowe zgodnie z ułożeniem ich w modelu
podstawowym,
6) wykreślić linią grubą ciągłą wzorniki wierzchu zgodnie z zasadami ich konstrukcji,
7) wykreślić linią przerywaną wzorniki międzypodszewki zgodnie z zasadami ich
konstrukcji,
8) wykreślić linią punktową wzorniki podszewki zgodnie z zasadami ich konstrukcji,
9) nanieść na rysunek wszystkie oznaczenia występujące na wzornikach,
10) dokonać wymiarowania elementów zgodnie z zasadami rysunku technicznego,
11) dokonać oceny wykonanego rysunku złożeniowego.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- linia, ołówek, zestaw krzywików, cyrkiel, gumka, blok techniczny,
- wzorniki elementów czółenka damskiego (podstawowe i z naddatkami), wzorniki
podszewki i międzypodszewki, przykładowe rysunki złożeniowe elementów cholewki
czółenka damskiego,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) określić w jaki sposób zmienia się kąt nachylenia linii pięty i linii
palców w zależności od wysokości obcasa?
�� ��
2) przedstawić sposób wykonania siatki konstrukcyjnej obuwia
w metodzie Kn�fla?
�� ��
3) przygotować bryłę kopyta do kopiowania?
�� ��
4) wykonać koszulkę z tkaniny w metodzie Bidula?
�� ��
5) wykonać kopię środkową i model podstawowy cholewki w metodzie
Hasselbertha?
�� ��
6) okleić kopyto w metodzie Lunatiego?
�� ��
7) wykonać kopię środkową i model podstawowy w metodzie
Lunatiego?
�� ��
8) wykonać międzymodel i dokonać jego korekty w zależności od
projektowanego wzoru?
�� ��
9) narysować linie wzoru na bryle kopyta?
�� ��
10) wykonać wzorniki podstawowe, wierzchu, podszewki, podkrążków,
bezpieczników, podnoska, zakładki, międzypodszewki?
�� ��
11) nanieść oznaczenia na wykonane wzorniki?
�� ��
12) wykonać rysunek złożeniowy elementów składowych dowolnej
cholewki?
�� ��
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem pytań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań o różnym stopniu trudności. Są to pytania wielokrotnego wyboru:
1 14 z poziomu podstawowego i 15 20 z poziomu ponadpodstawowego (te mogą
przysporzyć Ci trudności, gdyż są one na poziomie wyższym niż pozostałe).
5. Za każdą poprawną odpowiedz
możesz uzyskać 1 punkt.
6. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi. Dla każdego zadania podane
są cztery możliwe odpowiedzi: a, b, c, d. Tylko jedna odpowiedz
jest poprawna; wybierz
ją i zaznacz kratkę z odpowiadającą jej literą znakiem X.
7. Staraj się wyraz
nie zaznaczać odpowiedzi. Jeżeli się pomylisz i błędnie zaznaczysz
odpowiedz
, otocz ją kółkiem i zaznacz ponownie odpowiedz
, którą uważasz za
poprawną.
8. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
9. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie sprawiało Ci trudność, wtedy odłóż rozwiązanie
zadania na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci czas wolny.
10. Po rozwiązaniu testu sprawdz
czy zaznaczyłeś wszystkie odpowiedzi na KARCIE
ODPOWIEDZI.
11. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.
Powodzenia!
Materiały dla ucznia:
instrukcja,
zestaw zadań testowych,
karta odpowiedzi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Wśród kości stępu wyróżnia się
a) skokową, piszczelową, śródstopną, 3 kości klinowate.
b) piętową, skokową, łódkowatą, sześcienną, 3 kości klinowate.
c) piętową, skokową, paliczkową, piszczelową, sześcienną, 3 kości klinowate.
d) strzałkową, sześcienną, piszczelową, łódkowatą, 3 kości śródstopia.
2. Kości palców nazywane są
a) patyczkami.
b) paliczkami.
c) motyczkami.
d) pałeczkami.
3. Plantograf służy do
a) sporządzenia odlewu gipsowego stopy.
b) pomiarów podudzia.
c) sprawdzenia prawidłowości chodu.
d) wykonania śladu i obrysu stopy.
4. Płaskostopie jest wadą stóp objawiającą się
a) ustawieniem palców na płasko w pozycji zgięcia.
b) wydrążeniem stopy od strony podeszwowej.
c) obniżającymi się sklepieniami.
d) płaskim rogowaceniem naskórka.
5. Dla prawidłowo zbudowanej stopy zgięcia w stawie skokowo-goleniowym wynoszą:
a) grzbietowe 300, podeszwowe 500.
b) grzbietowe 500, podeszwowe 300.
c) grzbietowe 500, podeszwowe 500.
d) grzbietowe 300, podeszwowe 300.
6. Stopka jest to
a) część kopyta klinowego.
b) część podstawy kopyta.
c) podstawka do ręcznego ćwiekowania cholewek.
d) przednia część kopyta łamanego.
7. Grzbiet podbicia to
a) podstawa kopyta.
b) górna powierzchnia kopyta.
c) linia największej wypukłości kopyta biegnąca od nasady palców do przegubu.
d) największa wypukłość tyłu pięty.
8. W numeracji angielskiej wyróżnia się
a) podgrupę zasadniczą i uzupełniającą.
b) podgrupę małą i średnią.
c) podgrupę małą i dużą.
d) podgrupy zróżnicowane w zależności od tęgości obuwia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
9. Ile wynosi długość jednostki w numeracji angielskiej
a) 10 mm.
b) 0,666 cm.
c) 0,486 mm.
d) 0,846 cm.
10. Jednostką podstawową w numeracji francuskiej jest
a) cal.
b) centymetr.
c) milimetr.
d) sztych.
11. Do wykończania obuwia stosuje się kopyta
a) klinowe.
b) łamane całokute.
c) nazuwaki.
d) ćwiekacze nie posiadające okuć.
12. Wzorniki elementów składowych cholewki wykonuje się
a) w oparciu o wycięty międzymodel cholewki.
b) przez przenoszenie linii poszczególnych elementów z kopyta na płaszczyznę.
c) w oparciu o model podstawowy cholewki.
d) w oparciu o kopię środkową kopyta.
13. Rysunek złożeniowy elementów składowych cholewki jest to
a) zestawienie wszystkich wykonanych wzorników dla danej cholewki.
b) rysunek wzoru w opracowaniu kolorystycznym.
c) zestawienie wyłącznie wzorników podstawowych dla danej cholewki.
d) zestawienie szkicu i rysunku żurnalowego wzoru obuwia.
14. Przygotowanie bryły kopyta do kopiowania polega na
a) narysowaniu na bryle kopyta linii wzoru cholewki.
b) podziale na stronę zewnętrzną i przyśrodkową i oznaczeniu punktów orientacyjnych.
c) oklejeniu bryły kopyta taśmą samoprzylepną.
d) odwzorowaniu strony zewnętrznej i przyśrodkowej kopyta.
15. Korektę międzymodelu cholewki wykonuje się w celu
a) dokładnego spłaszczenia kopii stron.
b) dopasowania projektowanej cholewki do bryły kopyta, a tym samym i stopy.
c) dopasowania linii wzoru z międzymodelu do założeń projektowych.
d) usunięcia nadmiaru taśmy.
16. Ruchy pronacyjne stopy polegają na
a) uniesieniu krawędzi bocznej i opuszczeniu krawędzi przyśrodkowej stopy.
b) uniesieniu krawędzi przyśrodkowej i opuszczeniu krawędzi bocznej stopy.
c) uniesieniu stopy w zgięciu grzbietowym.
d) uniesieniu stopy w zgięciu podeszwowym.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
17. Kąt nachylenia linii pięty do podstawy dolnej w zależności od wysokości obcasa
a) rośnie 10 na każdy 1 cm wysokości obcasa.
b) maleje 10 na każdy 1 cm wysokości obcasa.
c) rośnie 20 na każdy 1 cm wysokości obcasa.
d) maleje 20 na każdy 1 cm wysokości obcasa.
18. Korekta ułatwiająca spłaszczenie kopii stron w metodzie Lunatiego polega na
a) nacięciu powłoki taśmy na linii palców, zachowując w połowie jej długości 5 mm
spojenie.
b) nacięciu powłoki taśmy na trzech liniach równoległych, zachowując w połowie ich
długości 5 mm spojenie.
c) nacięciu powłoki taśmy na trzech liniach równoległych, zachowując spojenie
w miejscu dolnego obrysu.
d) nacięciu powłoki taśmy na linii palców zachowując spojenie w miejscu dolnego
obrysu.
19. Do produkcji obuwia opankowego i gdynkowego stosuje się ćwiekacze
a) całokute.
b) okute w pięcie i śródstopiu.
c) nie posiadające okuć.
d) pasowe.
20. Różnica między długością stopy i kopyta zależy od
a) tęgości kopyta.
b) kształtu czubka i pięty.
c) kształtu profilu podłużnego kopyta.
d) naddatku funkcjonalnego i kształtu czubka.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko..........................................................................................
Określanie zasad konstruowania obuwia
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
56
6. LITERATURA
1. Borzeszkowski A., Borzeszkowski W., Presz T.: Obuwnictwo przemysłowe cz.I. WSiP,
Warszawa 1989
2. Budil V.: Modelowanie obuwia. WPLiS, Warszawa 1965
3. Christ J.W.: Technologia obuwia. WSiP, Warszawa 1989
4. Dziak A., Odyński B.: Ortopedia stopy. WSiP, Warszawa 1989
5. Grabkowski M.: Obuwnictwo, Podręcznik dla ZSZ. WSiP, Warszawa 1992
6. Grabkowski M., Olszewski A., Kościów S.: Projektowanie obuwia. WSI, Radom 1982
7. Grabkowski M.: Technologia obuwia. Ćwiczenia laboratoryjne. Skrypty uczelniane
Wyższej Szkoły Inżynierskiej w Radomiu, Radom 1982
8. Grabkowski M.: Technika wytwarzania obuwia t.I. Skrypty uczelniane Politechniki
Radomskiej, Radom 2000
9. Liszka R., Rerutkiewicz J., Uliasz H.: Cholewkarstwo. WSiP, Warszawa 1996
10. Ziajka T.: Modelowanie obuwia - poradnik projektanta i konstruktora. Centralne
Laboratorium Przemysłu Obuwniczego, Kraków 1994
11. Zasady prawidłowej konstrukcji kopyt i obuwia. Praca zbiorowa. WNT, Warszawa 1976
Czasopisma fachowe:
 Przegląd Skórzany (wydania archiwalne),
 Katalogi mody i żurnale,
 Świat Butów (wydania archiwalne i numery bieżące).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
57