Stanisław Otok

GEOGRAFIA
POLITYCZNA

GEOPOLITYKA - PAŃSTWO - EKOPOLITYKA

Wydanie czwarte zmienione

Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie

lODDłbBbIb - -W
Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa 1999

^

i.

M. Piprek, A. Powieki, A. Ryttel, L. Zielaskowski
Opracowanie map według koncepcji autora Andrzej Jarosz

Redaktor Krystyna Wojtala
Redaktor techniczny Bożena Siedlecka, Ewa Czubenko

wyruumcJc w lyrana, a pansiwo Staje się
czymś barbarzyńskim i nieludzkim.

ANDRZEJ FRYCZ MODRZEWSKI, Dzieła wszystkie,
księga II, str. 125, PIW, Warszawa 1953.

760341

OD AUTORA

Copyright �

by Wydawnictwo Naukowe PWN SA

Warszawa 1996, 1997, 1998, 1999

Wydawnictwo Naukowe PWN SA

ul. Miodowa 10, 00-251 Warszawa

tel. [phone]

e-mail: [e-mail], http: //www.pwn.com.pl

ISBN 83-01-12877-1

^
519

.0^6
W3

W założeniu książka jest poświęcona przede wszystkim podstawom metodo-
logicznym geografii politycznej. Zawiera omówienie pojęć i metod, którymi
posługuje się geografia polityczna oraz próbę wyjaśnienia wybranych procesów
politycznych, mających wymiar przestrzenny i globalny, jak koncepcje geopolity-
czne, problemy ekopolityczne, układy wewnętrznych sił politycznych oraz otwar-
tość polityczna państw w okresie ogólnego zbliżenia i prób integrowania się.
Książka w takim ujęciu nawiązuje do zagadnień najczęściej podnoszonych
w publikacjach o tematyce geograficzno-politycznej za granicą, a których niedo-
statek odczuwa się w opracowaniach krajowych. Pewne zagadnienia, pośrednio
wiążące się z prezentowaną koncepcją, zilustrowano w książce jedynie w tabelach
oraz na załączonych mapach. Objętość książki określił Wydawca.

O koncepcji książki pozytywnie wypowiedzieli się profesorowie Remigiusz
Bierzanek i Zbigniew Brzeziński oraz Władysław Maria Grabski i Lech Dzier-
żanowski. Jestem Im wdzięczny za życzliwość i czas, jaki poświęcili na przejrzenie
pracy. Szczególne podziękowania składam Pani Barbarze Nowak za ogromny
wkład pracy redakcyjnej - bez jej zaangażowania i uporu wydanie książki byłoby
mało prawdopodobne. Dziękuję także Pani Grażynie Pachnik za przeniesienie
tekstu maszynopisu na dyskietkę.

Stanisław Otok

Wydawnictwo Naukowe PWN SA

Wydanie czwarte zmienione

Arkuszy drukarskich 12,5

Druk ukończono w kwietniu 1999 r.

Skład: Phototext, Warszawa

Druk: Drukarnia Wydawnictw Naukowych SA

Łódź, ul. Żwirki 2

l

PROBLEMY
GEOGRAFII POLITYCZNEJ

� co to jest geografia
polityczna, jej
dzieje i tematyka
badawcza

- obszary polityczne

- geopolityka -
klasyczne koncepcje:

geograficzna
oś historii,
Heartland,
Rimiand

- regiony

geostrategiczne

- nowy lad
światowy

- geografia
polityczna
na świecie
i w Polsce dziś

1.1. KSZTAŁTOWANIE SIĘ POJĘĆ
I PODSTAWOWYCH KIERUNKÓW
GEOGRAFII POLITYCZNEJ W UJĘCIU
HISTORYCZNYM

Geografia polityczna różni się zakresem nauczania
i badań od pozostałych gałęzi nauk geograficznych,
fascynując zarówno studentów, jak i polityków zajmu-
jących się innymi dziedzinami. Korzenie geografii poli-
tycznej sięgają arystotelesowskiego modelu państwa do-
skonałego. Geografią polityczną interesowali się m.in.
Herodot, Platon i Strabon. Jej historia liczy więc ponad
2000 lat, jednak ciągle wydaje się, że znajduje się ona
we wstępnym stadium rozwoju. Dzieje geografii poli-
tycznej są historią jej rozkwitów i upadków, zależnie od
powstawania i zanikania stymulujących ją różnych idei
politycznych związanych z rozwojem ludzkości.

Nie ma dotychczas jednej ogólnie akceptowanej de-
finicji geografii jako nauki, tym samym nie istnieje też
jednoznaczne określenie geografii politycznej. Poszcze-
gólni autorzy widzą różnie jej zakres, odmiennie pola
działania, a w związku z tym przypisują jej inne cele.
Wszyscy jednak uważają proces polityczny
i przestrzeń za podstawowe atrybuty geo-
grafii politycznej. Krytycy i przeciwnicy geogra-
fii politycznej jako odrębnej nauki uważają, że brak
ściśle określonego przedmiotu badań oraz wyraźnych
granic oddzielających ją od innych dyscyplin uniemoż-
liwia badanie zjawisk, dotyczących zarówno sfery poli-
tyki, jak i przestrzeni. Twierdzą też, że bez wytyczenia
określonego pola badawczego nie można sformułować
poprawnych i precyzyjnych wniosków. Są to jednak

. ^

, - r--~-"-^---vv puln.yczliyuli upitiwiiici <-I\J Z-OJ-

mowama się również geografią polityczną. Nieważne jest, jak zdefiniujemy
geografię polityczną, natomiast ważny jest wkład geografii politycznej w porów-
naniu z innymi naukami politycznymi do poznania przestrzeni geograficznej
l zachodzących w niej procesów politycznych.

Geografią polityczną zajmują się również politolodzy, socjolodzy, historycy
l mm specjaliści nauk społecznych, przyczyniając się znacząco do poznania
rzeczywistości politycznej. Zaplecze badawcze geografów politycznych w swej
istocie jest tak rożne, jak różne są przedmioty i zakres ich badań.

Tematykę badawczą geografii politycznej można podzielić na
trzy zakresy. Pierwszy obejmuje badanie obszarów politycznych, drugi - ognis-
kuje się na państwie, trzeci - najbardziej współczesny - uwzględnia podejście
behawioralne do procesów politycznych. W ostatnich 40 latach obserwujemy
wyraźne zmiany w orientacji badawczej wielu geografów politycznych.

1.1.1. BADANIA OBSZARÓW POLITYCZNYCH

Podstawowym problemem geografii politycznej od jej zarania do czasów
współczesnych jest powiązanie polityki we wszystkich jej przejawach ze środowis-
kiem naturalnym (przestrzenią).

Gdy Arystoteles (384-322 r. p.n.e.) tworzył model "państwa", badał zależ-
ności występujące pomiędzy ludnością a terytorium przez nią zamieszka-
nym. Określał, jakie funkcje powinna pełnić stolica, armia, granice i inne
czynniki w odniesieniu do środowiska naturalnego, a szczególnie w zależności
od klimatu, który uważał za czynnik determinujący funkcjonowanie państwa.
Deterministyczne podejście do wielu zagadnień, które złożyły się na podstawy
koncepcji geografii politycznej, przetrwało do dziś w poglądach niektórych
geografów.

Strabon, grecki geograf i podróżnik, opisał znany mu świat w dziele Geo-
grafia złożonym z 17 ksiąg (ponad 300 lat po Arystotelesie). Jego dzieło było
przeznaczone dla praktyków - głównie wojska i administratorów - zarządzają-
cych imperium rzymskim, jednak podobnie jak Arystoteles był on "etnocent-
rykiem", tzn. wierzył, że jego ojczyzna ma idealne warunki przyrodnicze (klimat)
i stosuje najlepszą technikę rządzenia.

Po upadku Rzymu i wzroście wpływów chrześcijaństwa nastąpił w Europie
zastój w rozwoju geografii. W świecie muzułmańskim natomiast, szczególnie
wśród kupców arabskich, historyków, podróżników i filozofów, rozwijała się ona
znakomicie. Jednym z najbardziej znanych podróżników był Abd al-Rahman
ibn Chaldun (XIV w.), który przedstawił uogólnienia dotyczące najpotężniej-
szych jednostek politycznych jego czasów oraz ich związku ze środowiskiem
geograficznym. Jego badania dotyczące istoty rozwoju jednostek politycznych
prowadziły do teorii o politycznej integracji i dezintegracji, a w końcu do
koncepcji cyklicznego rozwoju państwa. Do poglądów Arystotelesa i Strabona

VV/:uuga\;uin-> JC JcunaK pewnymi nuwyun cu^cliLtuui. Jcun^m z. 1111^11, iyyuwyui
dla średniowiecza, był pogląd, że światem i społeczeństwem rządzi wola Boża.

Śladem starożytnych filozofów podążył też Ch.L. de Montesquieu
(1689-1755), który podkreślał znaczenie krajobrazu i klimatu w formowaniu
systemów rządów. Dostrzegał wiele powiązań między gospodarką rolną, zalud-
nieniem, systemami politycznymi i zatrudnieniem, obszarem państwa, żyznością
gleb i sposobem rządzenia. Księgi 15 i 17 jego dzieła O duchu praw są przenik-
nięte skrajnym determinizmem geograficznym. Bardziej demokratyczny i liberal-
ny od Montesquieu był G. Buffon (1707-1788), który odrzucał determinizm,
a mówił raczej o wzajemnym wpływie człowieka i środowiska: "cała przestrzeń
Ziemi nosi dziś na sobie ślady mocy ludzkiej, która jakkolwiek podlega naturze,
często uczyniła więcej niż ona", w czym był bliski współczesnej nauce francuskiej.
W połowie XVII w. W. Petty, lekarz, wykładowca anatomii w Oxfordzie,
kartograf, politolog i ekonomista, opublikował prace The Political Anatomy of
Ireland oraz Political Arithmetic, w których omówił znaczenie terytorialnych
i demograficznych czynników dla potęgi państwa.

C. Ritter w Berlinie pod koniec XIX w. wysunął cykliczną teorię rozwoju
państwa, podobną do teorii A. ibn Chalduna, lecz opartą na analogii do rozwoju
organizmu. Jego książka: Die Erdkunde im Verhaltnis żur Natur und Geschichte
des Menschen, oder allgemeine vergleichende Geographie (Berlin 1817) była pierw-
szą próbą utworzenia modeli w geografii politycznej. Termin ,,geografia politycz-
na" pojawił się w XVIII w. m.in. w pracach ekonomisty francuskiego A.R.
Turgota oraz u filozofa niemieckiego I. Kanta, który geografię polityczną uważał
za dyscyplinę zajmującą się badaniem zależności między poszczególnymi jedno-
stkami politycznymi a ich fizycznogeograficznym zapleczem, w Polsce po raz
pierwszy pojawił się w książce K. Wyrwicza wydanej w 1768 r.

1.1.2. BADANIA NAD PAŃSTWEM

W XIX w. ścierały się poglądy racjonalistycznego indeterminizmu, który
upatrywał przyczyny kształtowania się stosunków społecznych i politycznych
w woli jednostek, z poglądami deterministycznymi, według których były one
niezależne od woli człowieka. Racjonalistyczny indeterminizm za-
kłada w konsekwencji demokrację; państwo i społeczeństwo jest tworzone z woli
jednostek (umowa społeczna), a jest rządzone według tej woli (demokracja).
Determinizm natomiast jest w swej konsekwentnej formie albo teokratyczny
- powstanie i upadek państw jest dziełem Boga, albo przyrodniczy - przyczyną
powstania i rozwoju państw i społeczeństw są warunki naturalne, czyli warunki
geograficzne, albo rasa, czyli warunki biologiczne. Racjonalistyczny indetermi-
nizm rozwijał się głównie we Francji, determinizm geograficzny głównie w Niem-
czech.

Między racjonalistycznym indeterminizmem, zwanym posybilizmem francus-
kim, a determinizmem niemieckim - występują i inne przeciwstawienia: skłon-

^

-- , --_"- -..."0^ .^u. u^aLm^ niiY>^-J'^cŁiiai.wuwe U rNIClliy-""'?

szczegółowa analiza wewnętrznej struktury narodu "prowincji" geograficznych
kraju u Francuzów. Państwo miało dla francuskiego badacza trzy formy wyrazu
geograficznego: wyrazem geograficznym funkcji porządku wewnętrznego jest
droga; wyrazem geograficznym funkcji porządku zewnętrznego, w stosunku do
innych państw, jest granica; wyrazem geograficznym ogółu funkcji administ-
racyjnych jest stolica. Wokół tych trzech elementów geograficznych zbudowali
swój system geografii politycznej J. Brunhes i C. Vallaux (1921). Francuzi szukali
podłoża psychologiczno-społecznego wspólnoty politycznej. "Ramy i granice są
ważne, ale nie najważniejsze - duże znaczenie ma < psyche > (dusza narodu) i ją
przede wszystkim trzeba badać" (L. Febvre, 1922). Przykładem tego rodzaju
publikacji jest monografia Ameryki Południowej napisana przez A. Siegfrieda.
Stworzone przez Vidal de la Blache'a pojęcie "typów istnienia" (genres de vie)
stało się łącznikiem analiz czynników naturalnych, gospodarczych, politycznych
i psychologiczno-społecznych badanego obszaru.

Naukowcy niemieccy zapewne mogli przyjąć podobny punkt wyjścia, czego
imponującym przykładem było dzieło G. Simia (Sociologie, cz. VII, Der Raum
wid die raumlichen Ordungen der Gesellschaft, 1908). Jednak decydujące były
poglądy F. Ratzla (1844-1904), autora Antropogeographie... (1892) i Politische
Geographie (1897). Ratzel pierwszy uczynił główną osią swoich badań pogląd, że
zjawiska społeczne są uwarunkowane geograficznie; później na tym stwierdzeniu
oparł się cały system geopolityki. Ziemia dla Ratzla jest "trwałą podstawą
temperamentów, zmiennych aspiracji ludzkich i kieruje losami ludów ze ślepą
brutalnością". F. Ratzel był geografem, biologiem i chemikiem - profesorem
uniwersytetu w Lipsku. W kształtowaniu jego filozofii badawczej dużą rolę
odegrał K. Darwin i jego teoria ewolucji. W swoich publikacjach porównywał
państwo do organizmu biologicznego, wprowadzając pojęcie ,,państwa organicz-
nego". Tak jak organizm, potrzebuje ono pożywienia w postaci przestrzeni
życiowej - Lebensraum i surowców. Państwa stale współzawodniczą o prze-
strzeń i surowce. Jako organizmy przechodzą okres młodości, dojrzałości i staro-
ści z możliwością odmłodzenia się.

W 1896 r. Ratzel przedstawił siedem praw rozwoju państwa:

1) przestrzeń państwa poszerza się wraz z ekspansją ludności mającą tę samą
kulturę,

2) terytorialny wzrost następuje za innymi aspektami rozwoju państwa,

3) państwo rośnie przez wchłanianie mniejszych jednostek politycznych,

4) granica jest peryferyjnym organem państwa, który odzwierciedla jego siłę
i rozwój, stąd nie jest ona stała,

5) państwa w trakcie rozwoju szukają terenów nadających się do wchłonię-
cia,

6) kierunek ekspansji przesuwa się od państw bardziej do słabiej rozwiniętych
cywilizacyjnie,

7) dążenie do ekspansji terytorialnej rośnie w miarę poszerzania Me obszaru.
10

n l a (Lagę) l obszaru (Kaum) odgrywają wionącą ruię w mciuuulugn uauan
Ratzla nad państwem. "Pojęcie położenia oznacza, że żaden członek ciała
politycznego, a nawet ludzkości, jakkolwiek byłby oddalony, nie może być
traktowany oddzielnie", obszar zaś oznacza, że każde państwo należy rozważać
z punktu widzenia miejsca, które zajmuje w stosunku do swych sąsiadów. Ratzel,
działając w okresie imperializmu niemieckiego, łączył badania naukowe z celami
działalności politycznej Niemiec, kierował uwagę przyszłej geopolityki niemiec-
kiej przede wszystkim na państwo. Był to równocześnie okres jednoczenia się
państw niemieckich, okres powstawania Wielkiej Rzeszy.

Tym, który wywarł decydujący wpływ na dalszy rozwój i kierunek geopolity-
ki w Niemczech, był R. Kjellen (1864-1922), szwedzki prawnik i polityk
z Uppsali, autor Die Grossmachte der Gegenwart (1914 ) i Der Staat als
Lebensform (1917). Geopolityka dla Kjellena była dziełem polityki jako syn-
tetycznej nauki o państwie. Przedmiotem geopolityki "nie jest ziemia, lecz zawsze
i wyłącznie ziemia przeniknięta polityczną organizacją". Terytorium dla Kjellena
było "ciałem państwa", dlatego jest ważniejsze od ludności. Państwo bowiem
może utracić część ludności (np. przez emigrację) bez negatywnych skutków,
natomiast każda utrata terytorium osłabia państwo, a nawet je unicestwia.
Z tego punktu widzenia również terytorium można porównać do wyodrębnione-
go organizmu (stąd tak ważne jest znaczenie granic).

Kjellen wydzielił kilka kryteriów, według których należy badać państwo:

1) kratopolityka (Kratopolitik) - nauka o organizacji władzy,

2) socjopolityka (Soziopolitik) - badanie stosunków i potrzeb społecznych,

3) etnopolityka (Ethnopolitik) - badanie psychologii narodu,

4) ekopolityka (Oekopolitik) - nauka o gospodarce,

5) geopolityka (Geopolitik) - badanie środowiska geograficznego państwa.

Geopolityka była więc dla Kjellena pojęciem szerokim, kompleksowo ujmują-
cym problem państwa. B iologiczno-organiczn a teoria Kjellena,
stawiając na pierwszym miejscu państwo jako jedność geograficzną, trafiła na
podatny grunt w Niemczech po I wojnie światowej. Niektórzy geografowie
sarkastycznie nazywają geopolitykę, tę odrębną naukę powstałą w Niemczech,
"dzieckiem przewrotu wojennego i dzieckiem klęski".

Kjellen uważał, że państwo stale współzawodniczy z sąsiadującymi państ-
wami, chcąc zdobyć prawo do przewodzenia innym. Państwa większe powinny
rozciągać władzę lub zwierzchnictwo nad mniejszymi, a na świecie powinno
istnieć tylko kilka bardzo dużych i krańcowo silnych państw, tzw. mocarstw.
Kjellen, będący germanofilem, widział Europę jako superpaństwo kontrolowane
przez Niemcy.

Pod koniec I wojny światowej niektórzy niemieccy politolodzy, geografowie
i nacjonaliści wykorzystali poglądy Kjellena do umocnienia starej niemieckiej
filozofii politycznej. Było to ważne "narzędzie" służące do odbudowy Niemiec
jako mocarstwa światowego. Tą samą ideologią próbowały także posłużyć się
inne państwa, m.in. Włochy i Japonia. Na podstawie koncepcji teoretycznych

11

^ ^ r ----.,-- ../, -^^t^e.^ n.i>-i>->vvim\-icui zusiał geograt, generał
K. Haushofer (1869-1946). Instytut ten skupił grupę naukowców, dziennikarzy
i polityków, którzy byli propagatorami idei geopolitycznych. W 1924 r. Haus-
hofer założył miesięcznik Zeitschrift fur Geopolitik. Wydawano liczne publikacje
książkowe i mapy, które naukowo usprawiedliwiały niemieckie roszczenia i pod-
boje terytorialne. W 1927 r. przedstawiono definicję nowej dyscypliny naukowej:

" Geopolityka jest nauką o geograficznych ograniczeniach zjawisk politycznych.
Jako nauka o politycznym organizmie przestrzennym i jego strukturze wykorzys-
tuje szeroko metody nauk geograficznych". Istotą tej definicji jest traktowanie
zjawisk politycznych jako skutku uwarunkowań geograficznych.

Haushofer i jego współpracownicy zmodyfikowali teorię państwa Ratzla
i Kjellena, dodając elementy niemieckiego szowinizmu oraz kultu rasy i wodza.
Było to potrzebne Haushoferowi do celów agitacyjno-politycznych, aby mógł
wykazać, w jak brutalny sposób rozerwano naturalny organizm Niemiec wpro-
wadzając traktaty po I wojnie światowej.

W 1936 r. na kongresie geografów niemieckich określono geopolitykę jako
"naukę o państwie opartą na podstawach nauk o Ziemi i wykorzystującą
biologiczną zasadę - ujmowania wydarzeń politycznych jako geograficznie uwa-
runkowanych zjawisk życiowych". W związku z tym w ostatnich latach przed II
wojną światową wysunięto jako nowe zagadnienie "problem przestrzeni właś-
ciwej dla danej rasy" (H. J. Scheppers, 1937), stwierdzając, że współoddziaływanie

rasy i obszaru nie zależy od wpływu środowiska, lecz stanowi odwieczne har-
monijne współistnienie.

Takie ukierunkowanie teorii geopolityki nie było jednak przyjmowane przez
naukowców niemieckich bez zastrzeżeń. Krytycy szkoły Haushofera łączyli powrót
do pierwotnej teorii Kjellena, zakładającej, że geopolityczny punkt widzenia
państwa jest tylko jednym z wielu aspektów badań nad państwem, z tezą, że
warunków geograficznych nie można analizować bez innych czynników życia
politycznego. Równocześnie wykorzystywali w tej argumentacji bogate piśmiennic-
two dotyczące geopolityki, stwierdzając, że wspólną jego cechą jest ujmowanie
państw z punktu widzenia dynamicznego. Na tych zasadach oparł definicję
geopolityki A. Grabowsky (1933). Wychodził on z założenia, że geografowie
uważają Ziemię i jej właściwości za trwałe, geopolityka zaś, będąc częścią polityki,
ujmuje to, co jest w Ziemi zmienne lub to, co dla każdej epoki i dla każdego
państwa ma inne znaczenie. To dynamiczne ujęcie problemu, pomijając historio-
zoficzną podbudowę, sprawiło, że zaliczono geopolitykę do nauk politycznych
i tym samym zaprzestano ujmowania jej z "przyrodniczego" punktu widzenia.
Uprawiania geopolityki zaniechano wraz z upadkiem Niemiec nazistowskich
w 1945 r. Odrzucono ją jako teorię usprawiedliwiającą agresję i przemoc. Niektóre
elementy geopolityki są jednak nadal aktualne. W gruzach legła organiczna teoria
państwa, lecz wartość jej dla geostrategii dała ten aspekt geopolityce, który
pozwolił jej przeżyć potępienie bezpośrednio po zakończeniu wojny. Geopolityczne
widzenie świata, regionów i państw jest nadal głośno dyskutowane.

12

rUZ^Wł^JLł. W ll^UC^C^ l U1C UU^&l ŁŁ11 Lłs^^s^m Łł.Al^l^lo^J' l Łł-lll^I- _y lv UHQ\^J , lYLUl-^^y ^J L U^<.

ogólnych problemów geopolitycznych zajmowali się aktualnie prowadzonymi
politykami lub strategiami ich własnych rządów. Jednym z nich był A.T.
Mahan (1840-1914), historyk i admirał Stanów Zjednoczonych, autor m.in.:

The Influence of Sea Power Upon History, 1660-1783 (1890). Mahan podkreślał
rolę morza w życiu państwa, był wielkim orędownikiem budowy potężnej floty
marynarki wojennej. Jego zdaniem na rozwój i utrzymanie potęgi morskiej
oddziałują:

1) położenie geograficzne,

2) fizyczne "ukształtowanie" państwa (rodzaj wybrzeża),

3) rozciągłość terytorialna (długość Unii brzegowej),

4) liczba ludności,

5) charakter narodowy,

6) sposób rządzenia - czy polityka rządu sprzyja warunkom stworzonym
przez środowisko i ludzi i przyczynia się do rozwijania potęgi morskiej.

Mahan był zwolennikiem polityki siły. Nawoływał Stany Zjednoczone do
zajęcia Hawajów, rozciągnięcia kontroli nad obszarem karaibskim i budowy
kanału łączącego Ocean Atlantycki z Oceanem Spokojnym. Poglądy Mahana,
odpowiadające potrzebom rozwijającego się wówczas imperium amerykańskiego,
wywarły duży wpływ na politykę Th. Roosevelta, prezydenta Stanów Zjednoczo-
nych. Wszystkie propozycje Mahana zostały wprowadzone w życie.

W książce poświęconej problemom Azji (The Problem of Asia, 1900) Mahan
omówił tzw. tereny rdzeniowe Azji oraz dominację rosyjską. Przewidział
konflikt pomiędzy Rosją - potęgą lądową, a Wielką Brytanią - potęgą morską,
o dominację w Azji. Uważał, że jeśli Rosja (był to początek XX w.) zechce
utrzymać pozycję dominującego mocarstwa w Azji, będzie zmuszona do zdoby-
cia nie zamarzających portów w Azji. Mahan uważał, że zajęcie się Rosji tym
problemem odwróci jej uwagę od Europy i Bliskiego Wschodu. W tym przypad-
ku nie wszystkie przewidywania Mahana się sprawdziły.

W Wielkiej Brytanii twórcą znanych koncepcji geopolitycznych był H.J.
Mackinder (1861 -1947), geograf, profesor uniwersytetu w Oxfordzie, a potem
dyrektor London School of Economics. Był on także członkiem parlamentu
w latach 1910-1922 i dyrektorem Imperiał Shipping Committee w latach
1920-1945. Mackinder uważał, że era potęgi morskiej już minęła, na co wpływ
miały zmiana technologii i rozwój transportu kolejowego. W 1904 r. na posiedze-
niu Royal Geographical Society w Londynie Mackinder przedstawił swoją
koncepcję geopolityczną, którą nazwał The Geographical Pivot of History (Geo-
graficzna oś historii). Zgodnie z tą koncepcją kontynenty: Europa, Azja i Afryka
tworzą Worid Island (wyspę świata), którą otacza wewnętrzna strefa
brzegowa oraz zewnętrzna strefa brzegowa obejmująca Japonię, Wielką Bry-
tanię, obie Ameryki, Australię oraz Afrykę Południową. Jądrem wyspy świa-
ta, a zarazem geograficzną osią historii świata, jest tzw. Heartland,
obejmujący Rosję, zachodnią część Chin, Mongolię, Afganistan, Beludżystan

13

1) kto rządzi Europą Wschodnią, rządzi Heartlandem,

2) kto rządzi Heartlandem, rządzi wyspą świata,

3) kto rządzi wyspą świata, rządzi światem.

Koncepcja Heartlandu Mackindera

Oczywiście w pierwszej wersji tej koncepcji w roli władców świata widział
Mackinder nie Rosjan, lecz Niemców. Dopiero w czasie II wojny światowej, gdy

potęga militarna Niemiec nie była już w stanie sprostać siłom sprzymierzonym,
Mackinder zmienił opinię.

Tezy Mackindera są przedmiotem dyskusji i ewolucji poglądów geopolitycz-
nych po dzień dzisiejszy, a więc są znane czterem generacjom. Krytycy koncepcji
Heartlandu Mackindera uważają, że była ona produktem swojej epoki, kiedy to
przeciwstawianie potęgi lądowej i morskiej uważano za adekwatne podsumowa-
nie czynników w równowadze sił światowych. Mackinder miał wielu krytyków.
Za czołowego uważano N. J. Spykmana (1893-1943). Urodził się on w Amster-
damie, studiował w Berkeley w Stanach Zjednoczonych, w 1920 r. został
profesorem stosunków międzynarodowych na uniwersytecie w Yale, w 1928 r.
uzyskał obywatelstwo amerykańskie. W swych pracach kładł nacisk na stosunki
międzynarodowe i wpływ geografii na politykę, lecz odrzucił niemiecką szkołę
geopolityki. W dwóch książkach, Ameńcas Strategy in Worid Politics (1942)
oraz w The Geography ofthe Peace (1944), Spykman wykazał słabe strony teorii
Heartlandu, a mianowicie przecenianie potencjalnych sił tego obszaru; jego
znaczenie w rzeczywistości było mniejsze z powodu niedostatków transportu
wewnętrznego i słabego dostępu do niego. Spykman, we własnej teorii geopolity-
cznej, próbował udowodnić, że zasadnicze znaczenie strategiczne i polityczne
mają nie środkowe, lecz obrzeżne obszary Eurazji, tzw. R i mian d, które sap

14

HUUHUlUJt; UUIZ.CZ.d, ICH rZąUZI CLIlaZJĄ, R.I.U l^iĄl-lZ-l l-iUlCIZ.JĄ, IŁUllllUlLIJC 1USJ

świata".

Odmienną koncepcję prezentował A.P. Seversky (1894-1974). Był onjednyn
^e strategów sił powietrznych. Urodzony w Rosji, służył w lotnictwie w czasi<
\ wojny światowej. W 1927 r. uzyskał obywatelstwo amerykańskie. Był znanyn
inżynierem i biznesmenem związanym z przemysłem lotniczym. Zajmował si<
także geopolityką. W książce Yictory Through Air Power (1942) mówił o zmierz
chu znaczenia sił morskich i zalecał rozbudowę sił powietrznych. Po II wojni<
światowej, gdy rozpoczęła się era "zimnej wojny", Seversky opublikował książki
Air Power: Key to Survival (1950), w której powtórzył poglądy o nadrzędności si

Geostrategiczna mapa Seversky'ego

powietrznych nad siłami lądowymi i morskimi. Po raz pierwszy w tej publikacj
zamieścił mapę o odwzorowaniu azymutalnym, równoodległościowym z biegu
nem północnym jako głównym punktem odniesienia, która pokazała bliskośt
Stanów Zjednoczonych i ZSRR oraz najkrótszą- drogę z ZSRR do Kanad;

i Stanów Zjednoczonych przez biegun północny. Mapa ta ukazała także, ja!
rozległe są obszary dominacji powietrznej obu państw. Uświadomienie zagrożę
nią radzieckiego wpłynęło na podjęcie przez Stany Zjednoczone i Kanadę decyzj

l:

l jS.aiiaUę. JYUlIWp^Ja Id Uf^dZ.drd Się JCUIIŁIK. Ulem-' plAJuama w yuLiii^ja^y ni >^.c.ci.ai>^,

gdy do uzbrojenia wprowadzono w obu krajach międzykontynentalne rakiety
batalistyczne.

Od klasycznych koncepcji geopolitycznych Mackindera i Spykmana całkowi-
cie nie odstąpiono. Geograf amerykański, D.W. Meining, i brytyjski -
n J. Hooson, w latach 1956 i 1962 zmodyfikowali koncepcje Heartlandu i Rim-
landu. Meining (Heartland and Rimiand in Eurasian History, 1956) sugerował, że
Rimiand jest terytorialnie bardziej zróżnicowany, niż to opisywał Spykman.
Hooson (A New Soviet Heartland, 1962) uściślił definicję Heartlandu w zakresie
takich kryteriów, jak zaludnienie, stopień urbanizacji, zasoby surowcowe i ich
dostępność, czynniki gospodarcze oraz uwarunkowania historyczne. Przesunął
obszar Heartlandu bardziej na zachód ZSRR.

Inni geografowie zajmujący się geopolityką zaprezentowali bardziej innowa-
cyjne koncepcje. Jednym z nich jest amerykański geograf, S.B. Cohen, który
w książce Geography and Politics in a Wońd Diyided (1973) dzieli świat na
regiony geostrategiczne. Są one właściwie strefami wpływów Stanów
Zjednoczonych, krajów Europy Zachodniej, ZSRR i Chin (ChRL). Myśl tę
Cohen rozwinął w publikacji A New Map of Global Geopolitical Equilibrium:

a Developmental Approach (1982).

Równowaga sił, która istniała między Stanami Zjednoczonymi i Związkiem
Radzieckim w okresie zimnej wojny, i późniejsze odprężenia, miały teoretyczne
podstawy w geopolitycznym spojrzeniu na świat, podzielony pomiędzy eurazjaty-
cki Heartland i mocarstwa NATO. Według Cohena przemijanie tego porządku
jest związane z gruntownymi zmianami gospodarki światowej, stosunków społe-
cznych, z rozprzestrzenieniem zaawansowanej technologii militarnej oraz z nowo
powstałymi prądami ideologicznymi, odrzucającymi zarówno zachodni kapita-
lizm, jak i wschodni komunizm. Dowodem przemian jest nadanie nowych
znaczeń pojęciom: interes narodowy, prestiż i bezpieczeństwo. Wyrazem prze-
mian jest także zróżnicowany, często cyniczny, stosunek do terroryzmu, wojen,
głodu lub nierównomiernego rozkładu bogactw naturalnych. Po II wojnie świa-
towej, według Cohena, system globalny ewoluował w kierunku wyspecjalizowa-
nej integracji, początkowo przez dwubiegunowość supermocarstw, a następnie
przez wielobiegunowość mocarstw. W ciągu ostatniego dwudziestolecia równo-
waga tego ładu światowego uległa zaburzeniu w wyniku powstania sił regional-
nych. Zostanie ona przywrócona, gdy system osiągnie wyższy poziom spec-
jalizacji - integrację hierarchiczną. Integracja hierarchiczna opiera się
na istnieniu państw na różnych poziomach rozwoju, które są powiązane, zarów-
no w skali światowej, jak i regionalnej. Wyłaniający się system ma pięciostop-
niową strukturę hierarchiczną. Siłę główną tworzą Stany Zjednoczone, ZSRR,
Wspólnota Europejska, Japonia i Chiny, które mają znaczenie światowe we-
wnątrz dwóch zasadniczych stref geostrategicznych. Siły drugorzędne to siły
regionalne, których znaczenie ogranicza się do własnych regionów geopolitycz-
nych. Trzeci i czwarty poziom zajmują państwa, których zasięg jest ograniczony

17

J -----

1) wielkość zasobów ludzkich i materialnych (ilość, jakość, rodzai i poziom
technologii i kultury);

2) zaawansowana technologia jądrowa;

3) stopień zwartości narodowej (zależny od czynników społecznych, religij-
nych, etnicznych, kulturowych i rasowych, poczucia historycznego);

4) wielkość zasobów polityczno-militarnych (określa je stan uzbrojenia i sił
zbrojnych, militarna i ekonomiczna pomoc dla zagranicy, liczba ambasad i in-
nych przedstawicielstw, wymiana wizyt dyplomatycznych i aktywność w organi-
zacjach międzynarodowych);

5) ranga geograficzna związana z lokalizacją w stosunku do innych państw;

6) rodzaj i gęstość sieci powiązań międzynarodowych;

7) stopień jawności systemu narodowego;

8) ekonomiczne, polityczne i militarne możliwości oddziaływania w stosunku
do możliwości sąsiadów;

9) cele i strategia rozszerzenia wpływów poza granicami;

10) liczba i złożoność spraw międzynarodowych, w których państwo może
brać udział jednocześnie, jako miara jego politycznej dojrzałości, zasięgu i opcji;

11) percepcja, czyli wyobrażenia o swoim miejscu w świecie.
Osiągnięcie równowagi światowej zdaniem Cohena nie jest możliwe przy
obecnym podziale świata. Nie może to być świat podzielony na dwie części,
wzdłuż tradycyjnych linii oddzielających potęgi morskie od potęg lądowych, ani
świat podzielony pomiędzy pięć mocarstw. Dotychczasowe zasięgi wpływów
decydujące o współpracy lub sporach między głównymi siłami, według Cohena,
będą nadal odgrywać decydującą rolę w określaniu przyszłego porządku geopoli-
tycznego. Wynika to bowiem z założeń teorii geopolitycznej, której podstawą są
związki ustrojów politycznych i warunków naturalnych, a te przemawiają na
korzyść tego układu. Nowym elementem w światowej geopolityce jest rozpad
ZSRR i próba jego odbudowy. Nowa doktryna obronna Rosji z 1993 r. zakłada
prawo do interwencji wojskowej w strefie bezpośredniego sąsiedztwa Rosji, gdy
jej interesy lub bezpieczeństwo zostaną zagrożone. Prezydent Stanów Zjednoczo-
nych uznał prawo Rosji do podejmowania tego rodzaju kroków na obszarze
byłego Związku Radzieckiego. Jego zdaniem Rosja może pełnić ,,stabilizującą"
rolę na tym obszarze. Zgodę na ewentualny rosyjskf interwencjonizm (uważany
za "siłę cywilizującą") na obrzeżach Rosji, według S. Rosenfelda (1993), można
uznać za przyzwolenie na restaurację sowieckiego (obecnie rosyjskiego) impe-
rium. Prezydent Clinton usprawiedliwił rosyjską interwencję w Gruzji, porów-
nując ją do akcji Stanów Zjednoczonych w Panamie i na Grenadzie. Jednocześnie
sekretarz stanu, W. Christopher, wyraził opinię, że były Związek Radziecki "leży
bardzo daleko od Stanów Zjednoczonych" i że Rosja, przestrzegając pewnych
norm międzynarodowych, może gwarantować regionalną stabilność. Clinton dał
do zrozumienia, że wybaczy Rosji interwencję w sytuacji, kiedy upadek totalita-
ryzmu spowodowałby odrodzenie dawnych konfliktów, co dotyczy praktycznie

18

podzielają inne Kraje, ani te, które wyzwomy się spoa rosyjSKiej Komroii, ani te
dalsze. Konstatacja Rosenfelda o przyzwoleniu Clintona na restaurację imperium
rosyjskiego jest być może przedwczesna, ale sama myśl jest bliska starej koncepcji
o podziale świata przez dwa supermocarstwa. To jeden z wielu scenariuszy
geostrategii u progu XXI w.

1.1.3. WSPÓŁCZESNA GEOGRAFIA POLITYCZNA

Nowe trendy w geografii politycznej odnotowano na początku lat sześć-
dziesiątych. Mają one tak różne orientacje, że próby ich kategoryzacji są bardzo
trudne. Niewątpliwie na rozwój nowych prądów w naukach politycznych i w geo-
grafii politycznej miały wpływ poglądy K.W. Deutscha (1963), który zwracał
uwagę na znaczenie przepływu informacji i podejmowania decyzji dla kształ-
towania struktury społeczeństwa, a w następstwie zachowania równowagi społe-
cznej.

Spostrzeżenia Deutscha są chętnie wykorzystywane przez geografów inte-
resujących się problematyką nowo powstałych państw niezależnych. Wzorują się
oni w pewnym stopniu na poglądach Deutscha i usiłują określić stopień
modernizacji państwa, rodzaj przepływu informacji, inno-
wacji i dóbr.

Nie wszyscy geografowie zaakceptowali te kierunki. Część doszła do wniosku,
że nowa geografia polityczna pozwala na zrozumienie procesów formowania
nowego państwa, ale znacznie gorzej wyjaśnia logikę systemów politycznych
dawniej istniejących lub prawidłowości systemów w wysoko rozwiniętych krajach
przemysłowych. Część geografów wraca do klasycznych interpretacji m a -
krogeograficznych, w'tym również tych, które wykorzystują teorię wzros-
tu organicznego, poczynając od koncepcji bieguna inicjującego, którą rozwinął
N. Pounds w 1963 r., po to, aby ją porzucić po wykazaniu jej ograniczoności.
Inni, aby możliwie wszechstronnie przybliżyć obraz analizowanych organizmów
politycznych, podejmują badania systemowe. Wielu odwołuje się do
podejścia marksistowskiego. Oczywiście ograniczają oni to podejście sto-
sownie do własnych potrzeb, uzależniając wybór odpowiedniej infrastruktury od
stosunków społecznych. Jednakże badania prowadzone przez geografów mark-
sistowskich, w ocenie P. Clavala (1977), np. we Francji lub krajach latynoskich,
wydają się mało wiarygodne, choć na ogół analiza stosunków klasowych nie
nastręcza trudności. Również oceny rozwoju lub stagnacji grup społecznych oraz
niewydolności innowacyjnej wydają się mało inspirujące z punktu widzenia
geografii politycznej. Klasyfikacja owych kierunków jest jednak konieczna ze
względu na uporządkowanie pojęć, orientacji i pól zainteresowań, dlatego meto-
dy badawcze geografii politycznej można podzielić ha:

- badania mikroskalowe,sąto badania prowadzone w obrębie pańs-
twa, w okręgach administracyjnych i innych jednostkach regionalnych. Tradycyj-
nie geografia polityczna koncentrowała się na państwie i problemach międzypań-

19

--..- ^,.^.^" wuan wykorzysi-uJc
okręgi wyborcze. Badania mikroskalowe dotyczą także obszarów zurbanizo-
wanych, miast albo części miast (dzielnic) lub tylko usług municypalnych. Są one
odzwierciedleniem ogólnego zwrotu zainteresowań w stronę mniejszych społe-
cznych lub politycznych jednostek terytorialnych rozpatrywanych wszechstron-


nie;

-badania interakcji przestrzennej takich czynników, jak przepływ
towarów, usług i idei na określonym obszarze. Analizuje się efekty przestrzenne
czynników strukturalnych, a także siłę polityczną, konflikty, wartość systemów
politycznych, politykę społeczną (tradycyjne sfery zainteresowań politologów,
socjologów i psychologów);

- tradycyjne badania mezo-i makroregionalne.
Dwie pierwsze grupy wymagały nowych metodologii. Szczególnego znacze-
nia nabrały metody ilościowe i behawioralne. Powszechne zastosowanie kom-
puterów umożliwiło wprowadzenie nowych technik badawczych. Nowe odkry-
cia w psychologii pozwoliły na zastosowanie analiz psychometrycznych w pro-
cesach decyzyjnych, badaniach nad ideologią oraz percepcją społeczną. Ciągle
pozostaje w sferze dyskusji pytanie, czy nowe rozwiązania techniczne, a szcze-
gólnie matematyzacja geografii politycznej, jest rzeczywiście wielkim osiągnię-
ciem metodycznym czy tylko przejściową modą. Na pewno nie można kwes-
tionować ogromnej użyteczności nowych technik badawczych, które wzbogaca-
ją warsztat pracy geografów - skracają czas przetwarzania danych pochodzą-
cych z obserwacji terenowych, ułatwiają i przyspieszają ich wszechstronną
analizę, szukają powiązań korelacyjnych i pozwalają budować syntetyczne
modele. Działamy niewątpliwie szybciej, lecz nie mogą one zastąpić już ist-
niejących, sprawdzonych metod i technik. Mogą natomiast i powinny je
wzbogacić.

Jedną z chronicznych słabości geografii politycznej, nawet w porównaniu
z innymi gałęziami geografii, jest to, że jest oparta na faktach, a nie na teo-
rii. M. Glassner i H. de Blij (1993) stwierdzają, że dysponuje ona boga-
tym materiałem faktograficznym, natomiast oparcie teoretyczne jest skromne.
Wynika to z niewłaściwego ukierunkowania badań w przeszłości. Uwagę
poświęcano głównie empirycznym, a mniej teoretycznym aspektom geografii
politycznej. Wiele jednak koncepcji metodologicznych geografii politycznej
powstało przed II wojną światową. Niektóre z nich dotyczyły przede wszystkim
teorii państwa i geopolityki. Teoretycznie wspierały pole działania geografii
politycznej, jednak później nie wytrzymały próby czasu i zostały odrzucone.
Konieczne zatem stało się poszukiwanie nowych rozwiązań i teorii. Próby
podejmowane w tym kierunku są jednak tak dalece związane ze stosownymi
tematami badawczymi, że nie zawsze służą budowie czystej teorii. Ponadto do
tej pory brakuje definicji przedmiotu ogólnie akceptowanej przez geografów
politycznych.

20

yuiii-J^Lii^f, wfculu^ ivi. u^assnera są:

- przestrzenne układy różnych zjawisk politycznych występujące na badanym
obszarze;

- próby łączenia procesów politycznych z formami ich przestrzennego roz-
mieszczenia, tak aby typy wzorów zachowań politycznych na danym obszarze,
w określonym czasie, można było przewidzieć;

- przestrzenna interakcja, która jest źródłem wielu hipotez o pojawianiu się
określonych zjawisk;

- terytorialność i percepcja;

- koncepcje wyprowadzone z ekonomii, takie jak koszty lokalizacji i korzy-
ści, koncepcje regionu politycznego itp.

Nowa faza rozwoju geografii politycznej, która jest przed nami, jest już
czwarta i prawdopodobnie nie będzie ostatnia. Współcześni praktycy w zakresie
geografii politycznej rozwijają własną politykę, własne poglądy i metodologię.
Każdy z nich stara się przyczynić się do jej rozwoju. Ważna jest dynamika
i szeroka użyteczność wyników badań, które stwarzają nieograniczone możliwo-
ści dalszych badań.

W literaturze przedmiotu od początku, tj. od ogłoszenia pierwszych dzieł do
czasów współczesnych, a więc od ponad 2000 lat, przewija się zainteresowanie
państwem, granicami, stolicami, podziałem terytorialnym, federalizmem, kolo-
nializmem, transportem morskim i lądowym. Uczeni najczęściej nie angażowali
się politycznie, lecz prowadzili działalność służebną - wyjaśniającą. Wnieśli oni
wkład do lepszego poznania rozwoju jednostek politycznych i ich krajobrazu
oraz rozwiązań politycznych i środowiskowych problemów. Wielki wkład tego
typu prac jest niepodważalny i nie ma podstaw, aby sądzić, że pojawienie się
nowych problemów będzie pomniejszało ich znaczenie w przyszłości. Są świadec-
twem epoki.

Chcąc w uporządkowany sposób przedstawić rozwój geografii politycznej
w XIX i XX w., należałoby wymienić kilka szkół geografii politycznej, przede
wszystkim szkołę niemiecką, francuską i anglo-amerykańską. Szkołę n i e m i e c -
k ą reprezentują: F. Ratzel, A. Supan, A. Hettner, W. Vogel, R. Sieger, O. Mauł,
K. Haushofer, E. Obst, E. Banse, P. Scholler, H. Scheppers, A. Grabowsky; we
Francji wyróżnili się: J. Brunhes, C. Vallaux, Vidall de la Blachę, A. Deman-
geon, A. Siegfried, M. Sorre, J. Gottman, P. Claval; w Wielkiej Brytanii:

H. Mackinder, Curzon of Kedleston, G. Fairgrieve, C. Fawcett, P. Taylor;

najwybitniejsi w Stanach Zjednoczonych to: E. Semple, I. Bowman, D. Whit-
tlesey, R. Hartshorne, G. Pearcy, N. Pounds, L. Alexander, S. Jones, S. Cohen,
I. Rosenthal, R. Kasperson, M. Glassner, J. Minghi, R. Muir i E. Soja;

a w R o s j i: I. Witwer, J. Majergojz, W. Wolski. Geografowie rosyjscy w okresie
władzy radzieckiej odrzucali pojęcie geografii politycznej, uprawiając raczej
geografię regionalną o treści politycznej. Nowe spojrzenie na geopolitykę i geo-
grafię polityczną w Rosji reprezentują: S. Ławrow i J. Gładki.

21

Geografia polityczna z jednej strony zajmuje się procesami przyrodniczymi,
z drugiej zaś niepowtarzalnymi zjawiskami historycznymi. Łączy efekty działania
praw przyrody i prawidłowości społecznych. Złożoność geografii politycznej od
zarania jej istnienia przysparzała badaczom wielu trudności w ocenie i inter-
pretacji faktów. Wielu geografów analizujących geograficzne położenie państwa
lub jego procesy polityczne przejawia albo nadmierny optymizm, albo zbytni
pesymizm w ocenie faktów. Odczucia te nie były obce i polskim geografom
zajmującym się geografią polityczną.

W Polsce badania z zakresu geografii politycznej mają dość długą tradycję.
Tematykę geografii politycznej uprawiało ubocznie, w zależności od potrzeb
i sytuacji, wielu polskich geografów. Rozwój tej dyscypliny w Polsce rozpoczął
się po I wojnie światowej, choć jej początki sięgają drugiej połowy XIX w.
Problematykę geografii politycznej poruszali m.in. W. Poi, F. Szwarcen-1
berg-Czerny lub W. Nałkowski. Do I wojny światowej warunki polityczne
rozbiorowej rzeczywistości i wiara w odrodzenie państwa polskiego kierowała l
polskich geografów ku tym dziedzinom geografii, w których można było prowa-
dzić badania bez uwzględniania granic politycznych i które pozwalały ujmować
terytorium Polski w jej historycznych granicach. Były to najczęściej badania
z dziedziny geografii fizycznej.

Brak własnej państwowości i niechętny stosunek do geografii politycznej
odbił się także w sformułowanej przez W. Nałkowskiego (1901, str. 10) definicji
tej dyscypliny: "ziemia jest mieszkaniem ludzi podzielonych na różne społeczeńst-
wa, usadowionych na różnych placach jej powierzchni, składających narody.
które się różnią miejscem, językiem i wewnętrznym swego towarzystwa urządze-
niem. Opisywanie ziemi w tym względzie uważanej, nazywają geografią politycz-
ną, która będąc wypadkiem najczęściej umów dobrowolnych lub wymuszonych
tak jest nauką zmienną, jak zmienne są mniemania ludzi, stopnie i zamiary ich
chuci i namiętności".

Na Nałkowskiego i innych geografów tego okresu silny wpływ wywarło nowe
podówczas podejście do geografii politycznej, które zainicjował F. Ratzel. Przy-
pomnę, że według niego przedmiotem badań geografii politycznej jest państwo,
które należy badać jak żywy (biologiczny) organizm rozwijający się według praw
przyrodniczych. Środowisko geograficzne określające warunki rozwoju państwa
podniósł on do rangi najważniejszego czynnika, w tym szczególne miejsce zajęło
położenie geograficzne.

Pod wpływem tych poglądów W. Nałkowski zbudował teorię "p r zejście -
w ość i" terytorium Polski. Przejściowość terytorium, rozumiana jako brak
wyraźnych granic naturalnych na wschodzie i zachodzie, jest według tej teorii
powodem wszelkich nieszczęść spadających na Polskę, z utratą niepodległości
włącznie (W. Nałkowski, 1912). Pogląd ten spotkał się z ostrą krytyką E.
Romera (1929, str. 17). Przeciwstawił on teorii "przejściowości" teorię "pomo-
st o w o ś c i" terytorium Polski. Pomostowość między morzami oraz między

22

ycup1-^11 ^-y ^-^m^u.

Dorobek polskiej geografii politycznej w okresie międzywojennym był pokaź-
ny. Składały się na niego głównie artykuły naukowe, opracowania publicystyczne
i propagandowe. Wiele z tych opracowań pozostawało pod silnym wpływem
geografów niemieckich i francuskich, wiele z nich' starało się sprostać potrzebom
polityki państwa. Polska geografia polityczna z chwilą odzyskania niepodległości
przez Polskę starała się zaznaczyć i udokumentować istnienie niepodległego
państwa, aby bronić interesów Polski przed atakami zagranicznych polityków,
którzy kwestionowali prawo Polski do niepodległego bytu. Szczególne miejsce
w publikacjach z zakresu geografii politycznej zajmowały zagadnienia państwa,
granic i ludności. Było to zrozumiałe w okresie kształtowania się niepodległego
państwa polskiego po 123 latach niewoli. Geografowie polscy dużą rolę przypisy-
wali wpływowi środowiska geograficznego na jego istnienie i rozwój państwa.
Bardzo znamienna jest wypowiedź L. Sawickiego (1910, str. 20): "... w geografi-
cznym położeniu danego kraju upatrujemy czynnik nadzwyczaj doniosły nie
tylko dla przyrody ..., ale także dla jego stosunków etnograficznych, antropogeo-
graficznych, gospodarczych, ba nawet politycznych i historycznych. I zupełnie
słusznie, wszystkie te stosunki zależą od położenia matematycznego na kuli
ziemskiej".

Przez państwo rozumiano terytorium i jego ludność. Taką definicję państwa
znajdujemy u S. Pawłowskiego (1936, str. 9): ,,... państwo jest tworem przyrodzo-
nym, w skład którego wchodzą dwa czynniki: kawałek ziemi i gromada ludzka
skupiona na owym kawałku ..." . Również E. Romer (1929, str. 132) stwierdził,
że "...państwo ma za podstawę dwa elementy: narodowy i terytorialny, moralny
i fizyczny...". Uważał on państwo za organizm żyjący, którego rozwojem kieruje
działalność ludzka, ale który jest także uzależniony od swoich praw rozwojo-
wych, tj. od środowiska geograficznego. W odniesieniu do Polski tym decydują-
cym czynnikiem był według Romera układ sieci dróg naturalnych wyznaczonych
przez sieć rzeczną naszego kraju.

Z podobnym stanowiskiem w sprawie państwa wystąpił J. Loth (1925).
Uważał on państwo za żywy organizm, który "aby trwać ..., dbać musi o to, aby
się rozwijać". Jego Geografia polityczna była klasycznym podręcznikiem do tego
przedmiotu w okresie międzywojennym. Loth przedstawił w nim m.in. klasyfika-
cję państw z punktu widzenia zajmowanego obszaru, kształtu, położenia, struk-
tury wewnętrznej i stanowiska mocarstwowego z określeniem ustroju politycz-
nego.

Zupełnie inną metodą posłużył się przy klasyfikacji państw J. Smoleński.
Obserwując kryzys metody fizjologicznej F. Ratzla zaproponował przy badaniu
państw metodę socjologiczną, f Według J. Smoleńskiego (1931, str. 94) niezwykle
ważne jest odkrycie praw rządzących zespołami państw i roli poszczególnych
państw w obrębie tych zespołów. Badaniami geografićzno-politycznymi powinno
się objąć nie pojedyncze państwa, ale "... asocjacje, zespoły gatunków, których
współwystępowanie uwarunkowane współzależnością podlega pewnym ewolucyj-

23

o------- ~"&"'-iinciua waw^^t^^
tu w grę". Z metodologicznego punktu widzenia stanowisko Smoleńskiego

należy uznać za nowatorskie, a jego określenie przedmiotu badań geografii
politycznej nabiera szczególnej aktualności obecnie, w okresie występowania^
procesów integracyjnych, powstawania bloków polityczno-gospodarczych i mili-f
tarnych. Smoleński zdawał sobie sprawę z faktu, że wyjaśnianie rozwoju państwa
samym tylko wpływem środowiska geograficznego jest niewystarczające. W uza-J
sadnieniu swojej teorii stwierdza, że stosunki ekonomiczne są czynnikiem, któr}^
warunkuje grupowanie się państw w pewne zespoły i one rzutują na ewolucję�
państw oraz decydują o ich rozwoju lub upadku. -

W Polsce międzywojennej siłą rzeczy przedmiotem zainteresowania stało sięJ
zagadnienie zmienności granic, tym bardziej, że z chwilą odzyskania niepodległo-
ści w granicach państwa polskiego znalazły się również tereny etnicznie z Polską
nie związane. Zagadnienie zmienności granic rozpatrywano także w bardzo
ważnym aspekcie obrony istniejących granic Polski przed atakami geopolityków
niemieckich. Znaczna część publikacji polskich okresu międzywojennego prze-
ciwstawiała się atakom niemieckiej publicystyki geopolitycznej, wysuwającej
hasła rewizjonistyczne, kwestionującej granice zachodnie i północne oraz samo
prawo istnienia państwa polskiego. Poważną, choć niechlubną rolę odegrała też
niemiecka geografia. Wiele niemieckich publikacji z tego okresu udowodniało, że
Polska jest państwem sezonowym, niezdolnym do samodzielnego bytu gospodar-
czego i politycznego, że nawet w sensie fizycznym nie stanowi wyodrębniającego
się regionu geograficznego w Europie. Polskie badania regionalne: fizycznogeo-
graficzne, demograficzne, etnograficzne lub statystyczne stawiały sobie za cel
odpieranie tych ataków. Z tą tematyką można spotkać się w wielu publikacjach,
m.in. S. Pawłowskiego, W. Nałkowskiego, R. Umiastowskiego, E. Romera, J.
Wąsowicza. Umiastowski (1925, str. 8) poruszył problem idealnych naturalnych
granic z punktu widzenia obronności. Ideałem była granica naturalna, wyraźnie
zaznaczająca się w krajobrazie, umożliwiająca jednak kontakty z sąsiadami.
Granica powinna być "... niezłomnym murem, stalową tarczą przeciw wrogowi,
a jednocześnie cudowną drogą ku niemu wiodącą".

Główny nacisk w badaniach geografii politycznej w okresie międzywojennym
był skierowany na ustalenie roli czynnika terytorialnego, położenia i związanych
z tym warunków środowiska - im bowiem przypisywano decydujące znaczenie
w rozwoju organizmu państwowego. Mniej uwagi poświęcano czynnikowi ludz-
kiemu. Do problemów ludnościowych szerzej omawianych w geografii politycz-
nej należały: emigracja ludności z terenów polskich oraz mniejszości narodowe.
Większość geografów uważała emigrację za zjawisko korzystne, sugerując nada-
nie jej formy zorganizowanego ruchu. Z zagadnieniem emigracji ściśle wiązano
akcję mającą na celu uzyskanie dla Polski terenów kolonialnych. Przeciwnikiem
takiego stawiania problemów ludnościowych w geografii politycznej był S.
Srokowski (1931, str. 76): " Strata dla Polski wywołana przez wychodźctwo jest
tak dotkliwa, iż z żadną inną porównać się nie daje". Badania dotyczące ludności

24

W VI^Ł^Ł?1^ HŁŁ\/\^^J W UJt-lilly tl* l^AYUŁ^J .T M.A^/ LłY " "'^v -

Ogólnie można stwierdzić, że nad problematyką badawczą polskiej geografii
politycznej okresu międzywojennego ciążyła rozbieżność poglądów Nałkowskie-
go i Romera na temat położenia Polski oraz wynikających z tego skutków
rozwoju politycznego i terytorialnego kraju. Prace z geografii politycznej doty-
czyły najczęściej zagadnień państwa, granic i położenia geograficznego oraz
odnosiły się bezpośrednio do terytorium Polski. Mimo wielu błędów w założe-
niach metodologicznych (które występowały także u geografów zagranicznych),
geografia polityczna tego okresu odegrała poważną rolę w udokumentowaniu
praw do zajmowanego terytorium i niepodległego bytu Polski oraz umacniania
świadomości narodowej.

Sytuacja polityczna, społeczna i gospodarcza wywołana II wojną światową
spowodowała wśród geografów powrót do rozważań na temat terytorium państ-
wowego. Problemy badawcze w geografii politycznej tego okresu zwięźle charak-
teryzuje K. Dziewoński (1977, str. 310): "W latach okupacji historyk Z. Woj-
ciechowski rozbudowując tradycyjne pojęcie Polski etnograficznej przedstawił
koncepcję ziem Polski macierzystej. Uzupełnił ją językoznawca T. Lehr-Spławiń-
ski koncepcją praojczyzny Słowian. M. Kiełczewska-Zaleska w pracy opubliko-
wanej w 1946 r. wykorzystała te propozycje do wzorcowego paradygmatycznego
opisu nowego, ustalonego umową ze Związkiem Radzieckim oraz Układem
Poczdamskim, terytorium państwowego, wskazując przy tym na jedność hydro-
graficzną (dorzecza Wisły i Odry) tego obszaru. Analogiczny, równoległy opis
i geograficzną charakterystykę państwowego obszaru Polski Ludowej dał rów-
nież w 1946 r. S. Leszczycki, który w tych latach pełnił funkcję głównego
rzeczoznawcy i doradcy naczelnych władz państwowych w zakresie spraw teryto-
rialnych. Główny nacisk położył on na "nadbałtycki charakter terytorium państ-
wowego".

M. Kiełczewska i A. Grodek (1946, str. 7) w pracy poświęconej granicy na
Odrze i Nysie zawarli bogato udokumentowaną charakterystykę geografi-
czno-historyczną Nadodrza, stwierdzając że "... linia Nisy i Odry jest ... granicą
naturalną polskiego terytorium geograficznego", oraz podkreślając, że "zagos-
podarowane Ziemie Zachodnie będą nadawać ton przyszłej Polsce".

Ostateczne ustalenie granic po II wojnie światowej wpłynęło na zahamowanie
prac z geografii politycznej. Zainteresowania naukowe geografów zwróciły się
w kierunku zagadnień struktury przestrzennej Polski. Od lat sześćdziesiątych
zaznacza się pewne ożywienie geografii politycznej i wyraźne ukierunkowanie na
zjawiska emigracyjne, na więzi z Polonią zagraniczną. Zagadnieniami rozmiesz-
czenia i pozycji społeczno-politycznej Polonii zajmowali się M. Kiełczews-
ka-Zaleska, A. Bonasewicz (1960), B. Winid (1961), S. Otok (1965, 1983).
Problemami socjoetnicznymi zajmowali się: A. Ma-ryański (1974), J. Byczkowski
(1976), A. Achmatowicz-Otok (1988), P. Eberhardt (1994). Autorzy ci publikują
ponadto prace o Polonii w czasopismach specjalistycznych polskich i zagra-
nicznych.

25

rnearicn Kaizei
1844-1904
Antropogeographie, 1892
Politische Geographie, 1923

Alfred T. Mahan
1840-1914

The Influence of Sea Power Upon
History, 1890

Rudolf Kjellen
1864-1922
Der Staat als Lebensform, 1917

Halford Mackinder
1861 -1947
The Geographical Pivot of History, 1904

Kari Haushofer
1869-1946
Zeitschrift fur Geopolitik
1924-1968

Nicholas J. Spykman
1893-1947

America's Strategy m Worid Politics, 1942
The Geography of the Peace, 1944

Eugeniusz Romer
1871-1974
Ziemia i państwo (Land and Statę), 1939

Alexander P. Seversky
1894-1974

Yictory Through Air Power, 1942
Air Power. Key to Swvival, 1950

Donald W. Meining
1921-*

Heartland and Rimiand in Eurasian
History, 1956

David J. Hooson
1926-*
A New Soviet Heartland 7, 1962

- Sauł B. Cohen
1928-*

Geography and Politics in a Worid
Divided, 1973

A New Map of G/obal Geopolitical Equili-
ritcm; A Developmental Approach, 1982

^ZWÓJ GEOPOLITYKI
(^8 IŁ de BUja, M. Glassnera, S. Otoka; Orlando 1983)

Zbigniew Brzeziński
1928-*
Between Two Ages, 1978
Gamę Plan, 1986 (tł. poi. Plan gry, 1990),

UUtll kL^/tŁł t^gi^t/tił, \^L\.\^Ł ^ w y^ciiiid, i^aLtii.m*^ v ^^ui^ ^i-u.^ m^^^J^-ui^^i^^n^, ^j_* m^v

wanie zbiorowe pod redakcją M. Rościszewskiego (Współczesna geografia poli-
tyczna, 1993).

Włączenie się geografów do prac nad zagadnieniami struktury przestrzennej
kraju przyczyniło się w rezultacie do powstania wielu opracowań dotyczących
podziałów terytorialnych, procesów integracji ekonomicznej i politycznej, roli
układów gospodarczo-politycznych państw w stosunkach międzynarodowych. Są
to m.in. prace A. Kuklińskiego (1975), S. Leszczyckiego (1975); S. Otoka (1980),
A. Kuklińskiego i S. Leszczyckiego (red., 1974). W latach dziewięćdziesiątych
ukazała się seria prac pod redakcją A. Stasiaka o regionach przygranicznych
Polski.

1.3. PROBLEMY BADAWCZE GEOGRAFII POLITYCZNEJ
OSTATNIEJ DEKADY XX w.

Najnowsze studia z geografii politycznej dotyczą systemów politycz-
nych w skali ponadnarodowej, państwa narodowego, wewnątrzregio-
nalnej lokalnej jednostki terytorialnej, nowych pojęć i wymiarów
przestrzeni politycznej. Za szczególnie ważne uważa się w światowej
geografii politycznej trzy zakresy problemowe:

- współistnienie systemów narodowych i politycznych,

- wewnętrzną organizację przestrzenną państwa,

- zdolności egzystencjalne małych państw narodowych.
Poza tymi zakresami badań geografii politycznej istnieją również inne o du-
żym znaczeniu, do których realizacji stosuje się metody analizy geograficznej:

- płaszczyzna styku pomiędzy wielkimi międzynarodowymi ugrupowaniami
gospodarczo-politycznymi,

- zgrupowania państw i ich wewnętrzne napięcia,

- obszary napięć i konfliktów na świecie,

- parametry przestrzenne różnych państw w stosunku do grupy mniejszości,
z określeniem ich dynamiki,

- stosunek ludzi do wielkich ideologii rozmieszczonych przestrzennie i prze-
nikających się wzajemnie w poszczególnych krajach i w skali świata,

- problemy ochrony środowiska w polityce międzynarodowej,

- geografia karty praw człowieka.

Współczesny świat jest w ciągłym ruchu organizacyjnym. Rozpadają
się stare formy organizacji państwowych, powstają nowe państwa, zmieniają
się granice polityczne. Część państw wchodzi w nowe układy polityczne,
tworząc nowe organizacje ponadnarodowe i ponadpaństwowe. Wewnętrzna
organizacja przestrzenna państwa również ulega zmianom w zależności od
celu i etapu jego rozwoju politycznego, społecznego i gospodarczego. Migracje
zewnętrzne ludności z motywacją ekonomiczną lub polityczną rozwiązują

27

- - .--- ------- -_,_ ^---"""tiŁi wuuec innicJaŁw-
sci etnicznych może rzutować na procesy integracyjne wewnętrzne i między-
narodowe. Niezmiernie ważnym zagadnieniem jest zbadanie, jaką pozycję zaj-
muje Polska z jej uwarunkowaniami w światowej organizacji przestrzeni politycz-
nej.

2

POLITYCZNA
ŚWIATA

� historyczne
zmiany na mapie
politycznej świata

9 wielkie odkrycia
geograficzne

f świat podzielony
wzdłuż "południka
papieskiego"

- imperia kolonialne
9 rodzi się kapitalizm

- XIX w. - nowa
mapa polityczna
Europy i Ameryki

- sprzeczności
interesów między
państwami
narastają - I i II
wojna światowa

- nowe podziały
i układy polityczne

- współczesna
mapa polityczna
jako wynik zmian
w gospodarce

- organizacje
międzynarodowe

- konflikty zbrojne

- Europa Środkowa

- indywidualne
widzenie świata -
mapy pojęciowe,
mapy propagandowe

2.1. ZARYS HISTORYCZNY ZMIAN
NA MAPIE POLITYCZNEJ ŚWIATA

Polityczna mapa świata zmienia się nieustannie, co
wynika z rozwoju cywilizacyjnego społeczeństw i ich
politycznej organizacji.

Charakterystyczną cechą stosunków panujących do
czasów wielkich odkryć geograficznych było rozbicie
ówczesnego świata na izolowane obszary, często bez
wyraźnie zarysowanych granic, o nierównej liczbie lud-
ności i o różnym poziomie rozwoju cywilizacji. Z powo-
du słabego rozwoju dróg i środków komunikacji ob-
szary Afryki, Azji i Ameryki faktycznie były nie znane
mieszkańcom Europy. Kontakty z odległymi krajami
ograniczały się do podróży jednostek lub niewielkich
grup i nie miały istotnego znaczenia gospodarczego ani
politycznego.

W starożytności dużą wiedzę o świecie mieli Fenic-
janie, Kartagińczycy i Grecy, znający dobrze obszary
mórz Śródziemnego i Czarnego oraz wybrzeża Europy
Zachodniej. Grecy dzięki wyprawom Aleksandra Wiel-
kiego na Wschód poznali Indie, Persję, Beludżystan,
Afganistan, Mezopotamię oraz część Arabii. Rzymianie
znali dobrze zachodnią i południową Europę oraz pół-
nocną Afrykę; mieli informacje o wybrzeżach azjatyc-
kich od Suezu do Kantonu. We wczesnym średniowie-
czu Arabowie i Chińczycy drogą morską docierali do
Indii, Zatoki Perskiej i Morza Czerwonego, a drogami
lądowymi do Iranu.

Mapa polityczna okresu feudalnego odznacza się
rozdrobnieniem politycznym. Dopiero wraz z rozwojem
gospodarczym oraz wewnętrznych i międzynarodowych

29

Państwo rzymskie

powiązań handlowych w Europie zaczęły powstawać wielkie państwa, którym
towarzyszył proces tworzenia się narodów. Dzięki rozwojowi transportu ob-
szary dotychczas izolowane wiązały się wzajemnie (nie zawsze drogą poko-
jową), a terytoria państwowe stawały się jednym organizmem gospodar-
czym. Rozpoczął się okres wielkich odkryć geograficznych, w którym trzy
fakty odegrały bardzo istotną rolę i zaważyły na podziale politycznym świata
na wiele wieków. Były to: odkrycie Ameryki przez Kolumba w 1492 r., pod-
róż Vasco da Gamy do Indii w 1498 r., pierwsza podróż dookoła świata
Magellana, w latach 1519-1522. Świat stanął otworem dla państw nadmors-
kich. Ciężar życia gospodarczego i politycznego przeniósł się z obszaru Morza
Śródziemnego na wybrzeże Oceanu Atlantyckiego. Grupę państw odkrywców
i zdobywców nowych terenów tworzyły: Portugalia, Hiszpania, Holandia,
Anglia i Francja, do których potem dołączyły Niemcy, Rosja i Stany Zjed-
noczone.

Pierwsze rozpoczęły podbój kolonii Portugalia i Hiszpania. Wkrótce zgod-
nie z układem w Tordesillas w 1494 r. nastąpił podział świata między Portu-
galię i Hiszpanię. Linia podziału określona przez papieża Aleksandra VI
przebiegała wzdłuż ,,południka papieskiego" w odległości 2000 km na zachód
od Wysp Zielonego Przylądka (46� dł. geogr. zach.). Traktat zawarty w Sara-
gossie w 1529 r. sprawił, że przedłużono linię podziału na drugą półkulę, na
145� dł. geogr. wsch. Po raz pierwszy cały świat podzielono między dwie potęgi
morskie.

30

Wielkie odkrycia geograficzne i podboje terytorialne

Portugalia w XVI w. osiągnęła maksymalny zasięg imperium kolonialnego.
Kolonie jej jednak nie zajmowały zwartego obszaru, lecz była to raczej sieć
ufortyfikowanych baz morskich i ufortyfikowanych punktów strategicznych.
Z czasem przegrywa wiodącą pozycję na rzecz silniejszej Hiszpanii, która wtedy
była największym mocarstwem Europy. Hiszpania stopniowo traci hegemonię,
a na czoło wysuwają się Holandia, Anglia i Francja. Holandia, będąc w XVII w.
potęgą handlową, wypiera Hiszpanię i Portugalię z części ich posiadłości i sfery
wpływów. Jest to równocześnie okres rywalizacji o panowanie na morzach
między Holandią i Anglią, która była także rywalizacją holenderskiego kapitału
handlowego z kapitałem przemysłowym Anglii.

Od końca XVII w. do początku XIX w. trwała rywalizacja o hegemonię
między Wielką Brytanią i Francją w Afryce, Azji i Ameryce. Głównym źródłem
sukcesów Wielkiej Brytanii w walce z jej konkurentami była silna flota. Wielka
Brytania dążyła przede wszystkim do opanowania mórz i kontrolowania ważniej-
szych szlaków morskich.

Na kontynencie eurazjatyckim największych podbojów terytorialnych
w XVII i XVIII w. dokonała Rosja, opanowując Syberię aż po Ocean Spokojny
oraz Azję Środkową i Kaukaz, a w Ameryce Północnej - Alaskę.

Znaczne zmiany w mapie politycznej Europy dokonały się w wyniku wojny
siedmioletniej.

Do ważnych zmian należało wykreślenie Polski z mapy politycznej Europy
w wyniku trzech rozbiorów jej terytorium, dokonanych przez Austrię, Prusy
i Rosję w 1772, 1793* i 1795 r. , -

* W II rozbiorze Polski nie brała udziału Austria.
^

31

Rozwój terytorialny Rosji

Obszary: l - Rosji pod koniec XVI w.; 2 - przyłączone w XVII w.; 3 - przyłączone pod koniec XVII i w pierwszej
połowie XVIII w.; 4 - przyłączone w drugiej połowie XVIII w.; 5 - które odpadły od Rosji do końca XVIII w.;

6 - od końca XVIII w. uzależnione od Chin, a w 1914 r. ponownie uzależnione od Rosji; 7 - przyłączone od początku
XIX w. do 1861 r.; 8 - przyłączone w latach 1861-1914; 9 - odstąpione Chinom i zwrócone Rosji w 1858 r.;

10 - Alaska oddana Stanom Zjednoczonym w 1867 r.; 11 - chanaty wasalne (bucharski od 1868 r. i żywiński
od 1873 r.); 12 - rok przyłączenia

Odkrycia geograficzne i podboje kolonialne towarzyszące tym odkryciom
przyczyniły się do znacznego wzmożenia kontaktów międzynarodowych w skali
światowej.

Rozszerzenie stosunków gospodarczych i towarzyszące im migracje ludności
oznaczały europeizację obszarów, które dotąd znajdowały się poza zasięgiem
wpływów kontynentu europejskiego. W ciągu kilku wieków, pisze J. Barbag (1987,
str. 200) "cały glob ziemski został przez jedną część świata poznany oraz opanowa-
ny politycznie i gospodarczo". Napływające z kolonii bogactwa umożliwiły rozwój
przemysłu i handlu w wielu metropoliach, przyczyniły się do umacniania ich
pozycji w strukturze geograficzno-politycznej świata. Rodził się wielki kapitalizm.
Rewolucja przemysłowa stworzyła techniczną i ekonomiczną podstawę ustroju
kapitalistycznego.

W XIX w. nastąpiły dalsze zmiany na mapie politycznej. Kongres wiedeński
w 1815 r. przyczynił się do poważnych zmian mapy politycznej Europy. W pierw-
szej połowie XIX w. Wielka Brytania umacniała pozycję w południowo-zachodniej
części Pacyfiku, opanowując nie tylko Australię, ale i Nową Zelandię oraz liczne
wyspy tego regionu. Do końca XIX w. Wielka Brytania zakończyła podbój Indii
1 ugruntowała pozycję w Azji i Afryce.

Zmiany polityczne zaszły również w Ameryce. Na mocy pokoju paryskiego
w 1763 r. zakończono walkę francusko-angielską o Kanadę, która stała się
Posiadłością brytyjską. Wojna amerykańsko-angielska prowadzona od 1775 r.

33

-ż

a

aa

8
O
_^

&

IlICpUUl^S1"3^1 yiŁKŁ 1S.U10111C tlllgl^ian.i>- w Łun^iJ^^ i. J ->ŁH ^^mii ^.^m.^. ^^..-

W Europie stały się bodźcem do walki wyzwoleńczej w Ameryce Łacińskisj
przeciwko Hiszpanii i Portugalia. Popierały ją szybko rozwijające się Stany
Ziednoczone, które dążyły do eliminacji obcych mocarstw z kontynentu amery-
kańskiego. W 1823 r. J. Monroe, prezydent Stanów Zjednoczonych, ogłołił

Rozwój terytorialny Stanów Zjednoczonych

słynną doktrynę "Ameryka dla Amerykanów". Doktryna ta w konsekwencji
stała się narzędziem Stanów Zjednoczonych w walce z innymi państwami o wpły-
wy na kontynentach obu Ameryk. W latach 1810-1825 kraje lądowe Ameryki
Łacińskiej uzyskały niepodległość i stały się republikami. Jedynie Brazylia do
1889 r. była monarchią. W tym okresie Hiszpania i Portugalia znalazły się j .iż
poza mapą polityczną Ameryki Łacińskiej, jakkolwiek języki i kultura świadczą
nadal o ich wspólnych korzeniach. Rozwój terytorialny Stanów Zjednoczonych
dokonywał się drogą podbojów, aneksji i wykupu.

W drugiej połowie XIX w. na politycznej arenie światowej pojawiają ?ię
Niemcy. W 1871 r. powstało Cesarstwo Niemieckie (II Rzesza), co likwidowało
rozdrobnienie polityczne kraju. Aneksja Alzacji i Lotaryngii przez Niemcy po
wojnie francusko-pruskiej stworzyła bazę do rozwoju przemysłu ciężkiego Nie-
miec. Te poczynania zapewniły Niemcom, zjednoczonym pod hegemonią Prus,
pozycję mocarstwa imperialistycznego w świecie. Kierunkiem ekspansji koloniiii-
nej szybko rozwijającego się państwa niemieckiego była Afryka, Daleki Wschód
i Oceania.

35

Zjednoczenie Niemiec pod hegemonią Prus (wg J. Barbaga, 1987)

W XIX w. wystąpiły silne tendencje dezintegracyjne w imperium osmań-
skim (tureckim). Obejmowało ono obszary Bliskiego Wschodu, północną Afrykę
po Tunis włącznie oraz część Półwyspu Bałkańskiego. Był to wielonarodo-
wościowy i wielowyznaniowy konglomerat, pełen wewnętrznych napięć i nie-
pokoju. Niepokój podsycały mocarstwa europejskie, mające na uwadze przede
wszystkim strategiczne i ekonomiczne znaczenie niektórych obszarów impe-
rium, jak choćby rejonu cieśniny między morzami Czarnym a Śródziemnym
i przesmyk sueski. W wyniku wewnętrznych waśni, powstań zbrojnych, wojen

zewnętrznych usamodzielniło się wiele państw, niektóre zmieniły tylko zwierzch-
nictwo.

Nowy układ terytorialno-polityczny na przełomie XIX i XX w. odzwier-
ciedlał przemiany społeczno-ekonomiczne, typowe dla ustroju kapitalistycz-
nego. Z mapy politycznej świata zniknęły tzw. ziemie niczyje. Wszystkie obszary

weszły w skład państw niezależnych lub stały się koloniami albo terytoriami
zależnymi.

Państwa europejskie w pogoni za koloniami kierowały się głównie chęcią
zapewnienia sobie źródeł surowców i rynków zbytu. Dość istotnym motywem do
podboju niektórych terytoriów były także względy strategiczne. Dotyczyło to
przede wszystkim takich terytoriów, jak: Gibraltar, Malta, Cypr, Suez, Aden,
Singapur, wyspy Midway i Guam oraz strefa Kanału Panamskiego.

36



Części świata 1876 i yuu iyyu
i kraje kolonie ludność kolonie ludność kolonie ludność
(w km2) (w tyś.) (w km2) (w tyś.) (w km2) (w tyś.)
Azja 22 772 900 291495 25012700 390 639 1020 6280
Rosja 17010700 15958 17286800 25045 - -
Wielka Brytania 3 765 400 241 835 5224400 301 495 1000 5800
Holandia 1 520 600 24170 1 520 600 37494 - -
Hiszpania 296 300 6000 - - - -
Francja 160000 2683 664 200 18073 - -
portugalia 19900 849 19900 810 20 180
Niemcy - - 500 84 - -
Stany Zjednoczone - - 296300 7635 - -
Afryka 3218700 11425 26950900 123 349 6210 1476
portugalia (łącznie
z Maderą i Azorami) 1802000 5900 2073200 6865 - -
Wielka Brytania 706900 2331 9201200 53097 380 10
Belgia - - 2 382 800 19000 . -
Francja 700000 2875 10211200 31518 5800 1334
Hiszpania (łącznie
z Wyspami Kana-
ryjskimi) ' 9800 319 220 300 673 30 132
Niemcy - - 2 352 290 11465 -^ -
Włochy - - 510000 731 - -
Australia 7699400 1970 7699400 3983 - -
Wielka Brytania 7699400 1970 7699400 3983 - -
Oceania 711 900 934 1 238 900 2440 2455 551
Holandia 394100 240 394 800 240 - -
Wielka Brytania 291000 564 558 700 1 496 0,005 0,05
Francja 23300 93 24200 88 23300 386
Hiszpania 2600 37 - - - -
Niemcy - - 243800 449 - -
Stany Zjednoczone
(łącznie z Hawajami) - - 17400 167 0,7 151
Terytoria zależne
i powiernicze - - - 0,5 0,5 14
Ameryka 10599800 7740 10502600 9148 5600 1208
Wielka Brytania 8711400 5160 8 728 200 7533 1100 131
Stany Zjednoczone
(łącznie z Alaską) 1 552 500 60 1 561800 1 016 300 1171
Holandia 130200 110 130200 140 1200 249
Hiszpania 123 300 2025 - . - -
Francja 82000 346 82000 428 3000 711
Dania 400 38 400 31 - -
Szwecja 20 1 - - - -
Arktyka 1492100 82 1492 100 91 - -
Wielka Brytania 1 301 100 1 1 301 100 1 - -
Dania (Islandia,
Grenlandia) 191 000 81 191 000. 90 2175600 572
Razem 46494800 313646 72896600 589647 2212980 9572

' Bez Alaski, 2 Grenlandia.
Źródło: 1876 i 1900 - A. Suptn (1922), 1990 - SUtislical Yeubook, 1993.

^

puwiciuŁti uKiauuwi sn eKonornicznycn i rniniarnycn w ówczesnym świecie, siarę
państwa kolonialne, takie jak Wielka Brytania, Francja i Hiszpania, nie od-
grywały już wiodącej roli w gospodarce światowej. Na arenie międzynarodowej
pojawiły się nowe potęgi: Stany Zjednoczone, Niemcy i Japonia. Państwa te,
dysponujące nowoczesną techniką i sprawną organizacją, rozwijały się bardziej
dynamicznie. One właśnie zaczęły się domagać rewizji dokonanego podziału
świata. Narastające sprzeczności interesów między państwami imperialistycznymi
można było rozwiązać tylko za pomocą konfliktu zbrojnego.

Pierwszą wojnę światową, rozpoczętą w sierpniu 1914 r., uznano za wojnę
mającą na celu nowy podział świata. Od czasów napoleońskich był to pierwszy
wielki konflikt zbrojny, który ogarnął całą Europę i część Azji i Afryki. Uczest-
niczyły w nim także Stany Zjednoczone, Kanada, Australia i Nowa Zelandia.
Wojna trwała 4 lata i 3 miesiące i spowodowała głębokie zmiany na mapie
politycznej świata. Warunki pokojowe i nowe granice państw ustalono trak-
tatami podpisanymi przez: Niemcy w Wersalu (1919), Austrię w Saint Germain-
en-Laye (1919), Bułgarię w Neuilly-sur-Seine (1919), Węgry w Trianon (1920),
Turcję w Sevres (1920) i w Lozannie (1923). Traktatu wersalskiego nie raty-
fikowały Stany Zjednoczone. Odmówiły także wstąpienia do Ligi Narodów, gdyż
nie zgadzały się z jego ustaleniami umacniającymi wpływy Japonii w Azji
i Oceanii. Po I wojnie światowej Stany Zjednoczone prowadziły politykę izolac-
jonizmu.

Zmiany mapy politycznej świata po I wojnie światowej były wyrazem układu
sił, kompromisu i ścierania się różnych orientacji. Nie zawsze były to granice
etniczne lub naturalne w sensie przyrodniczym i gospodarczym. Traktat wersal-
ski nie przyczynił się do usunięcia sprzeczności istniejących przed wojną, a spo-
wodował nowe konflikty pomiędzy krajami zwycięskimi i zwyciężonymi. Pojawił
się także nowy problem - powstało pierwsze państwo socjalistyczne, Związek
Radziecki, który zagroził światu nową rewolucją typu proletariackiego.

W wyniku traktatów pokojowych po I wojnie światowej wiele krajów uzys-
kało niepodległość, w tym i Polska, ale bez Gdańska, który ogłoszono wol-
nym miastem. Nastąpiły również zmiany w mapie politycznej terenów kolonial-
nych.

W okresie międzywojennym zarysowały się dalsze sprzeczności interesów
i tendencji różnych państw oraz dysproporcji między stanem posiadania teryto-
rialnego a rzeczywistym potencjałem ekonomicznym i militarnym. Wiele państw
kolonialnych podejmowało próby zahamowania procesu rozpadu ich imperiów.
Przykładem tych działań było wydanie przez parlament brytyjski w 1931 r. tzw.
Statutu Westminsterskiego, który przyznawał części posiadłości - dominiom
równouprawnienie w stosunkach z Wielką Brytanią. ,. ł

Okres ten obfitował w konflikty zbrojne. Wojna polsko-rosyjsjfa w latach
1919-1920 zakończyła się pokojem w Rydze 1921 r. W 1920 r. gen. L. Żeligow-
ski zajął Wileńszczyznę wraz z Wilfltón i włączył je do Polski. W 1931-32 r.
Japonia zajęła chińską Mandżurię i część Mongolii Wewnętrznej, tworząc tam

38

Zmiany terytorialne Polski

podporządkowane sobie państwo Mandżukuo. W 1935 r. Włochy dążące do
stworzenia imperium afrykańskiego podbiły Etiopię, która łącznie z Somalią
i Erytreą miała tworzyć zalążek tego imperium. W 1939 r. Włochy zajęły Albanię,
przyłączając ją jako prowincję. Niemcy w 1938 r. włączyły do Rzeszy Austrię,
która leżała na tradycyjnym szlaku ekspansji niemieckiej w kierunku Bliskiego
Wschodu. W tym samym roku Niemcy dokonały częściowej aneksji Czecho-
słowacji, a w 1939 r. przekształciły Czechy i Morawy w swój protektoriat,
a Słowację w republikę. W marcu 1939 r. Niemcy wymusiły na Litwie zrzeczenie
się Kłajpedy, która stała się ważnym portem i bazą marynarki wojennej Niemiec
w tej części Bałtyku. Poczynania Japonii, Włoch i Niemiec nie napotkały
sprzeciwu ze strony potęg światowych.

Napaść Niemiec na Polskę l września 1939 r. zapoczątkowała II wojnę
światową. 17 września 1939 r. do wojny przeciwko Polsce przystąpił Związek
Radziecki. Po stronie Polski opowiedziała się Wielka Brytania i Francja, które
3 września wypowiedziały wojnę Niemcom. W ciągu dwudziestu miesięcy armia
niemiecka zajęła Polskę, Danię, Norwegię, Holandię, Belgię, Luksemburg, Fran-

t\ 10





W II wojnie światowej, którą prowadzono na trzech kontynentach (w Euro-
pie, Azji i Afryce) oraz na wszystkich morzach i oceanach, uczestniczyły 61
państwa, a 5 państw ogłosiło formalną neutralność (Hiszpania, Portugalia,
Szwajcaria, Irlandia i Szwecja). W skład państw tzw. osi wchodziły: Niemcy,
Włochy i Japonia. Po stronie państw osi brały udział w wojnie także Finlandia,
Węgry, Rumunia i Bułgaria oraz Słowacja i Chorwacja.

Zwycięstwo koalicji antyfaszystowskiej nad państwami tzw. osi stworzyło
nową sytuację polityczną i inny układ sił. O kierunkach przemian, które na-
stąpiły po zakończeniu II wojny światowej, zdecydowały trzy mocarstwa: Wielka
Brytania, Stany Zjednoczone i Związek Radziecki na konferencjach szefów
rządów tych państw w Teheranie (28 XI-l XII 1943), Jałcie (4-11 II 1945)
i Poczdamie (17 VII-2 VIII 1945).

Poza zmianami terytorialnymi, efektem zakończenia wojny był podział świata
na podstawie polityczno-ideologicznej i stopnia rozwoju społeczno-gospodarcze-
go na trzy grupy państw: kapitalistyczne, socjalistyczne i kraje trzeciego świata,
tzw. rozwijające się. Państwa socjalistyczne, łącznie było to 13 państw ze "Związ-
kiem Radzieckim na czele", tworzyły do 1991 r. blok o różnym stopniu zależno-
ści. Na konferencjach zadeklarowano dążenie do powojennej współpracy wszyst-
kich krajów demokratycznych i powołanie do życia Organizacji Narodów Zjed-
noczonych.

Zmiany terytorialne dokonane przez państwa zwycięskie w czasie II wojny
światowej, jak i po jej zakończeniu, były znaczne. Obszarem dużej zmienności
terytoriów państwowych były przede wszystkim środkowa Europa, Bliski
Wschód oraz południowo-wschodnia Azja, a także Afryka. Konferencje: jałtańs-
ka i poczdamska ustaliły zasięg terytorialny państwa polskiego. Terytorium
Polski uległo znacznemu przesunięciu na zachód. Granicami Polski na zachodzie
stały się Odra i Nysa Łużycka, na wschodzie granica jest zbliżona do tej, którą
Curzon proponował w 1920 r. W 1945 r. Polska i Czechosłowacja zawarły
umowę, na mocy której przywrócono granicę istniejącą między obu państwami
przed 1939 r. W granicach Polski znalazły się niepodzielnie porty bałtyckie
Szczecin i Gdańsk.

Na konferencji paryskiej czterech mocarstw w 1947 r. podpisano traktat
pokojowy z państwami biorącymi udział w II wojnie światowej po stronie
Niemiec. Ustalono także nowe granice polityczne. Przywrócono niezawisłość
krajom podbitym przez Włochy - Albanii i Etiopii.

Na Dalekim Wschodzie zmiany terytorialne po wojnie objęły głównie Japonię
i tereny przez nią okupowane. W 1951 r. mocarstwa zachodnie podpisały
z Japonią traktat pokojowy. Nie podpisała go do tej pory Rosja. Problemem
spornym między tymi dwoma krajami jest część Kuryli u wybrzeży Japonii, które
po II wojnie światowej znalazły się w granicach państwa rosyjskiego.

W Chinach w wyniku długoletniej wojny domowej w 1949 r. utworzono
Chińską Republikę Ludową o ustroju socjalistycznym. Poza granicami ChRL

42

no-spolecznym i gospodarczym tworzy oaręoną JeanosiKę polityczną.

Po II wojnie światowej ożywiły się ruchy niepodległościowo-wyzwoleńcze.
Żywiołowy proces dekolonizacyjny wpłynął na zmianę nazewnictwa geograficz-
no-politycznego. Z mapy politycznej zniknęły takie nazwy, jak imperium, kolo-
nia, protektorat, które zastąpiono terminami wspólnota, terytorium zamorskie,
prowincja. Zmieniły się również nazwy wielu krajów i miast. 'Nowo powstałe
niezależne państwa często wracały do nazw narodowych z okresu przedkolonial-
nego.

Wprowadzony po I wojnie światowej przez Ligę Narodów system terytoriów
mandatowych zamieniono na powiernictwo ONZ. Terytoria mandatowe stano-
wiły obszary nie rządzące się samodzielnie (dotyczy to byłych kolonii niemieckich
i posiadłości tureckich), które po I wojnie światowej na podstawie art. 22 paktu
Ligi Narodów oddano pod zarząd innym państwom tzw. mandatariuszom.
Terytoria mandatowe, które nie uzyskały niepodległości po II wojnie światowej,
oddano pod powiernictwo innym państwom pod nadzorem ONZ.

2.2. WSPÓŁCZESNA MAPA POLITYCZNA ŚWIATA

Od zakończenia II wojny światowej nastąpiły istotne zmiany na mapie
politycznej świata, dotyczące zarówno granic politycznych, jak również układów
geostrategicznych i gospodarczych. Liczba państw suwerennych wzrosła z 50 na
początku XX w. do 192 w 1994 r. Proces politycznej dezintegracji, będący
następstwem rozpadu wielonarodowych państw i dekolonizacji, trwa nadal.
Równocześnie zaznacza się rosnąca tendencja do politycznej i gospodarczej
integracji międzynarodowej, wynikająca z potrzeb zmian w układach produkcji
i tworzenia sprawniejszej, a przez to efektywniejszej gospodarki światowej oraz
z potrzeb współczesnej rewolucji naukowo-technicznej. Rewolucja nauko-
wo-techniczna nie jest zjawiskiem lokalnym. Znaczącą pozycję w międzynarodo-
wej wymianie ma handel patentami, licencjami i doświadczeniem technicznym
know-how. Należy także odnotować ważne wydarzenia zainicjowane w 1989 r.,
związane z wyzwoleniem się spod radzieckiej dominacji krajów środkowej
i wschodniej Europy, oraz zjednoczenie Niemiec, a więc rozpad systemu socjalis-
tycznego. W 1991 r. przestał istnieć Związek Radziecki. W miejsce ZSRR
powstały republiki nadbałtyckie jako państwa niezawisłe oraz Wspólnota Nie-
podległych Państw z Rosją na czele. Stosunki pomiędzy Rosją a pozostałymi
byłymi republikami związkowymi są przedmiotem rokowań, które mają wy-
pracować wspólną płaszczyznę porozumienia. Jednak czasem napięcia wewnętrz-
ne przeradzają się w konflikty zbrojne.

W istotny sposób na kształt mapy politycznej świata po II wojnie światowej
wpłynęło utworzenie organizacji międzynarodowych o charakterze
politycznym, gospodarczym, społecznym i wojskowym. Powstanie ich, zarówno

43



tych o zasięgu ogólnoświatowym, jak i regionalnym, było podyktowane konie-
cznością współdziałania i ochrony określonych interesów państw, które; je
tworzyły.

Organizacja Narodów Zjednoczonych z główną siedzibą w Nowym Jorku,
utworzona w 1945 r., obecnie skupia 184 państwa. Jest ważnym forum spotkań
i kontaktów wszystkich państw, choć jej znaczenie i autorytet jest różnie ocenia-
ne. Szczególnie ważną rolę pełni jako mediator we wszelkiego rodzaju konflik-
tach i inicjator akcji mających na celu zachowanie pokoju oraz promowamie
Postępu. ONZ ma wiele wyspecjalizowanych agend zajmujących się m.in. wyży-
wieniem i rolnictwem (FAO), oświatą i kulturą (UNESCO), zdrowiem (WHO),
rozwojem przemysłu (UNIDO), handlem i rozwojem (UNCTAD).

47

Konflikty na ch 1945 - 1995

Prócz nich przy ONZ działają także komisje regionalne. Duże znaczenie dla
rozwoju międzynarodowych stosunków ma istnienie Banku Światowego, Mię-
dzynarodowego Funduszu Walutowego, Ogólnego Porozumienia Taryf i Ceł
(GATT)*, ugrupowanie najbardziej rozwiniętych państw (OECD), które wpły-
wają na kierunki ewolucji gospodarki światowej lub jego części (np. postkomuni-
stycznej Europy).

Od l stycznia 1995 r. GATT zastąpiła Światowa Organizacja Handlu (WTO).

48

Z organizacji militarnych, które kształtowały podział świata po II woj-
nie światowej, dwie z nich były najpotężniejsze: Pakt Północnoatlantycki
(NATO) założony w 1949 r. oraz Układ Warszawski (WTO) założony w 1955 r.
Ten ostatni uległ rozwiązaniu wraz z upadkiem systemu komunistycznego
oraz rozpadem ZSRR. Zakładano również wojskowe organizacje regional-
ne w zależności od strategicznego znaczenia obszaru lub jego sytuacji poli-
tycznej. W ostatnich latach doniosłą rolę w likwidacji napięć oraz rozwijaniu
różnych form współpracy międzynarodowej w Europie odegrał powołany

^\ 49

Wiele regionów świata przeżywa poważne trudności gospodarcze, które są
źródłem napięć i wojen. Na mapie politycznej ogniska tych napięć stano-
wią odrębną pozycję. Obszary niespokojne dziś to: Półwysep Bałkański, Bliski
i Środkowy Wschód, Półwysep Indochiński, Ameryka Środkowa, Afryka, ob-
szary graniczne w byłym ZSRR. Część konfliktów obecnie ulega wygaszeniu,
szczególnie te, które były związane z polityką byłego ZSRR finansującego
eksport rewolucji proletariackiej". Rodzą się jednak nowe, których geneza
czasami sięga minionych epok.

Do przykrych doświadczeń należy czas II wojny światowej, która według
różnych źródeł pochłonęła 35 min istnień ludzkich (inni szacują ogólną liczbę na
50 lub nawet 60 min). W okresie powojennym nastąpił częściowy postęp
w kierunku realizacji pragnień ogółu ludzkości - bezpieczeństwa, pokoju, społe-
cznej sprawiedliwości, godziwych warunków życia. Okres ten nie jest wolny od
zaburzeń i konfliktów zbrojnych o zasięgu lokalnym lub regionalnym. Przez 50
lat od czasu zakończenia II wojny światowej zaistniało ponad 150 większych lub
mniejszych wojen, w których straciło życie około 16-20 min ludzi. W wojnach
tych ginęli nie tylko żołnierze, lecz także ludność cywilna. Tylko w 1983 r.
wybuchło aż 40 zbrojnych konfliktów, w których uczestniczyło 75 państw i około
4 min żołnierzy. Żołnierze 8 państw walczyli na obcym terenie.

LICZBA KONFLIKTÓW WOJENNYCH I ZWIĄZANE Z NIMI LICZBY
OFIAR ŚMIERTELNYCH W LATACH 1945-1985*



Ofiary śmiertelne w tyś.
wojsko ogółem
Daleki Wschód 27 3406 9185
Azja Południowa 10 574 2449
Bliski Wschód 17 132 547
Afryka 30 1388 3552
Ameryka Łacińska 16 133 451
Europa 3 - 175
Razem 103 5643 16358

- Liczba ofiar śmiertelnych we wszystkich zidentyfikowanych konfliktach jest oszacowna przez autora
na podstawie dokumentacji prasowej.

Dane te nie uwzględniają wojen i konfliktów wewnętrznych. Według szacun-
ków Sztokhoimskiego Instytutu Badań nad Pokojem w latach 1945 -1985 w wy-
niku wojen wewnętrznych na świecie zginęło 6,1 min osób.

Geograficzne rozmieszczenie sił zbrojnych jest jednak różne/ód obecnego
geograficznego rozmieszczenia konfliktów wojennych. W ogromnym potencjale
sil zbrojnych na świecie w 1983 r. łączne siły dwóch głównych ugrupowań

* Od 1994 r. Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE).
^

51

. - ^ --,:-- -o"--""----""---t," .*^^-^J^".^ vv L/HJH IJŁlll^ClllĄ l "Jl-

mctwa wojskowego jest zlokalizowana na kontynencie europejskim. Te dwa
układy militarne niemal w całości dysponują bronią nuklearną - skupiały one
ponad 95% środków bojowych. Wraz z rozpadem Układu Warszawskiego oraz
ZSRR sprawa kontroli nad uzbrojeniem nuklearnym w byłym Układzie War-
szawskim budzi niepokój całego świata. W sensie potencjału nuklearnego obszar
byłego ZSRR nadal pozostaje mocarstwem światowym.

2.3. MAPA POLITYCZNA EUROPY ŚRODKOWEJ

Od dawna używa się pojęcia w sensie geograficznym, historycznym i politycz-
nym, a nawet kulturowym "Europa Środków a", jednak dotychczas nie ma
jednoznacznej definicji tego obszaru. Spowodowane to jest w dużym stopniu
rozbieżnymi celami, a może nawet intencjami, jakimi kierują się zarówno same
państwa pragnące określić swoją przynależność geopolityczną, jak i twórcy
różnych koncepcji geostrategii, którzy próbują włączyć tę część Europy do swych
programów. Komplikuje to sformułowanie definicji akceptowanej przez wszyst-
kich zainteresowanych. WJcsiążcgJłod redakcją G.W. Hogmana^ amerykań-
skiegc^geografa, A Geography^of^Mrope (1965), Europę^podzielono na[_Wyspy

Brytj^^_^I^Pg.jp^Qcn3^.mlr^EL^c^^^^
Niemcy, Szwajcarię i Austrie,a więc kraje niemieckojęzyczne, EuropęJBołu-

^"^.'^^.^^"^^^"Ot111^^ obejmującą Polskę, Czechosłowację, Węgry, Rumu-
nle^ BułgarięTAibanię i Ju"gosławTę, czyli tzw. europejskie kraje socjalistyczne lub
demokracji ludowycTL których system istniał do 1989 r. Osobną część stanowił
Związek Radziecki.

Wiele opracowań geograficznych poświęconych Europie, które ukazały się po
1945 r., dzieli tę część świata na Europę Zachodnią (czyli kapitalistyczną)
i Europę Wschodnią (często z ZSRR, czyli socjalistyczną lub jak niektórzy
autorzy określają ją - kraje o centralnie sterowanej gospodarce).

Te^nin-Eur^na--SI2dkowa__(Mmelęuropa) ,,pojąwiL-5ie_w_J
wyrazemP^nelA^zesneLnAem^ która
odzwierciedlała określon^JikładyJ_perspektywY polityczne" (M. Rościszewski,
1992). Pojęcie to narodziło się po zjednoczeniu Niemiec pod nadzorem pruskim
po zwycięskich wojnach z Austrią (1866 r.) i Francją (1870 r.). Potężne, zjed-
noczone Niemcy starały się rozszerzyć wpływy na tereny Austro-Węgier, krajów
bałtyckich, Turcji i Bliskiego Wschodu. Klęska Niemiec po I wojnie światowej
RrzekreśliłaJe^^dążenia^, Powrót do idei Europy Środkowej (Mitteleuropy) na-
stąpił w okresie międzywojennym w geopolitycznych koncepcjach hitlerowskich
Niemiec. Wraz z upadkiem III Rzeszy i ten rozdział geopolitycznego widzenia
podziału Europy zamknięto.

Sprawa Europy Środkowej jednak ciągle powraca w publicystyce, planowa-
niu gospodarczym, więzi historyczno-kulturowej tej części Europy, która nie jest

52

Kraje bałkańskie

Europą Zachodnią, ale iż różnych przyczyn odcina się od Europy Wschodnie],
jeśli tym terminem określimy były ZSRR (lub obecnie Rosję). Wspólną cechą
tego obszarujest_to, żeJprzez trzy wieki (XVIII - XX) leżące tli ^raje^walczyły
o_niepodległość lub^zachow.anię. suwerenności,-Z tej wspólnej historycznej prze-
szłości wynika także pewne podobieństwo struktury gospodarczej, są to kraje
rolniczo-przemysłowe, stosunkowo słabo zurbanizowane_w porównaniu z Euro-
pa^ Zachodnią. Jakkolwiek jest to obszar__q_dominacji_^łpwiańskiej, należą tu
również Rumuni, Węgrzy, Albanczycv_praz Grecy. Turcy, Litwini, Łotysze
i EstończycyJ,od Bałtyku po Morze Śródziemne). Z. Brzeziński, politolog, autor
licznych prac o geostrategii, powiedział*, że pojęcie Europy Środkowej należy
odczytywać geopolitycznie, a nie geograficznie.

W_latach dziewięćdziesiątych XX w. termin Europa Środkowa nabrał jeszcze
'""figo znaczenia- Rozpad państw "obozu socjalistycznego" i otwarcie się państw.
Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej na przyjęcie ich do swego grona likwi-1
duje ostry podział na Europę Zachodnią i Europę Wschodnią. Pow<
stają nowe wzajemne układy, które mają przyspieszyć proces zjednoczenia,
Europy. Różna jest rola w tym procesie poszczególnych państw, zarówno\
tych z EWG, jak i tych z byłego RWPG. Przykłademtych procesów jest
"inicjatywa pentagonalna", w której pięć kraj ów: Austria, Czechosło-
wacja, Jugosławia, Węgry fWlochy postanowiło w 1990 r. podjąć bliższą^
współpracę w^akresję j^osjJodąrki, problemów humanitarnych i ochrony śro-

* W II programie TVP 31 VII 1994.

53

ua gmpiy ncR.saguiiŁiilicj.. t-oruziimicmc iu inc imam cnaraKteru politycznego
jest przykładem zachodzących nowych podziałów regionalnych na obszarze
Europy. Przykładem trwającego procesu zmian w Europie Wschodniej jest
też powstanie "grupy wyszehradzkiej". Czechosłowacja, Polska i Węgry pod-
pisały w 1991 r. w Wyszehradzie na Węgrzech porozumienie o współpracy
wzajemneTjako ważnym przyczynTiTdo^integracji z Europejską Wspólnotą
Gospodarczą*.

Dla jednoczącej się obecnie Europy szczególne znaczenie mają dalsze
przekształcenia w krajach Europy Środkowej. Ze względu na bezpośrednie
sąsiedztwo przede wszystkim Unia Europejska (EU) musi być zainteresowana
spokojną i możliwie szybką ewolucją tego regionu. Jest on, lub też powinien
stać się możliwie szybko, obszarem jej naturalnej ekspansji gospodarczej.
W tym wczesnym procesie przedzjednoczeniowym kraje Europy_JSrodkfiwej
nie są wolne od niepokoju. Przede wszystkim są to kraje bardzo zróżnicowane
pod względem wielkości powierzchni, liczby ludności i potencjału_gospo-
darczego. Polska w tej grupie państw ma te trzy elementy najkorzyst-
niejsze. W związku z tym jest postrzegana jako kraj mogący zdominować
inne kraje Europy Środkowej, czego one chciałyby uniknąć. Dodatkowy nie-
pokój, ale nie tylko w Europie Środkowej, budzą Niemcy, kraj położony
centralnie w Europie, o największej liczbie ludności i największym potencjale
gospodarczym, doskonałej organizacji. Są one bardzo zainteresowane w roz-
wijaniu współpracy z byłą Europą Wschodnią. Obawy dotyczą tego, czy
Niemcy korzystając ze swej pozycji mocarstwa nie zechcą sięgnąć do starych
koncepcji Mitteleuropy, tworząc z Europy Środkowej strefę wyłącznie wpły-
wów niemieckich. Argumentów do tych obaw dostarczają liczne opracowa-
nia, stwierdzające, że Europa Środkowa zaczyna się na wschód od Renu.
Jeśli zjednoczona Europa będzie ,,wspólnym domem", a nie organizacją
państw o rozbieżnych interesach, wszelkie obawy o dominację sąsiadów nie
spełnią się.

2.4. PERCEPCJA SPOŁECZNA MAPY POLITYCZNEJ

Geografowie zajmujący się geografią polityczną wykazują duże zainteresowa-
nie badaniami podejmowania decyzji (decision making). Rozważając
zasady podejmowania określonych decyzji politycznych zastanawiają się np.,
jakie czynniki zaważyły na decyzji państwa. Czym kierowały się władze Pakis-
tanu, aby przenieść stolicę do Islamabadu, czym kierują się wyborcy określo-
nego okręgu wyborczego głosując na partię X? Jak rząd wybiera określony
kurs polityki wobec sąsiedniego państwa? Decyzje są na ogół podejmowane

* Od l listopada 1993 r. Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG) przyjęła nazwę Unia
Europejska (UE).

54

yazwycza] ao czynienia z rożnymi luuz.uJami uccy/yi, są unc puucJinuwcun;

7wvczajowo, mogą być podejmowane podświadomie lub wynikać ze świadomego

wyboru.

Jednym z najważniejszych czynników wpływających na podejmowanie decyzji
iest wyobraźnia, a w geografii - wyobrażenia miejsca, bezpośredniego otoczenia,
kraju, świata, czyli mapy pamięciowe. Gdy próbujemy narysować mapę pamię-
ciową (mentol map) jakiegoś obszaru, staramy się uprościć ją tak, aby uwzględ-
niała najistotniejsze i najbardziej charakterystyczne elementy, które tkwią w na-
szej wyobraźni. Innymi słowy, mamy w naszej świadomości przestrzenny model
środowiska ujmujący wyobrażenie odległości, kierunku, kształtu i dostępności.
Decydujemy, opierając się na modelu, który jest daleki od rzeczywistości,
natomiast jest tworem wyobraźni. Mówimy o percepcji przestrzeni otaczającego
świata i polu postrzegania. Pole postrzegania jest wynikiem oddziaływań róż-
nych czynników, na które składają się: poziom kultury, przyjęte wartości,
motywacje, cele i uczestnictwo. J. Sonnenfełd (1972) wyróżnia środowiska geo-
graficzne: działania, postrzegania i behawioralne.

W rozważaniach na temat map pamięciowych często sięgamy do położenia
punktu ,,centralnego". Dla dziecka punktem centralnym jest jego dom. Jest to
najbardziej znany mu punkt, najważniejsze miejsce na świecie. Wokół niego są
rozmieszczone: szkoła, kościół, plac zabaw i pozostała otaczająca go rzeczywis-
tość. W świecie dorosłych najbliższe i najważniejsze są: dom, miasto, następnie
państwo i pozostała część świata. Każdy z nas przyjmuje inną skalę wartoś-
ciowania miejsc przy wykonywaniu mapy pamięciowej.

Wychodząc z takiego założenia, każdy punkt na globie ziemskim może być
centralny, a koncentryczne koła wokół punktu centralnego (ekwidystanty) mogą
wskazywać wyraźnie wizję miejsc bliższych i dalszych. Miejsce jest centralne
tylko dlatego, że jednostki lub grupy tak je postrzegają, opierając się na
kryteriach subiektywnych, które są zmienne. Dodając do określenia punktu
centralnego słowo ,,strategiczny", zaczynamy myśleć geopolitycznie.

Mapy pamięciowe lub wyobrażeniowe są oparte na indywidualnej percepcji
świata, prawie zawsze kształtowanej przez wpływy miejscowe i kulturę lokalną.
Percepcja przestrzeni przekazanej na mapie jest uwarunkowana także przez
wykonywany zawód (inną ma góral, marynarz lub górnik), zależy od techniki
wykonania mapy, a także od innych czynników nie w pełni określonych.

Kierunek i orientacja również zależą od percepcji i są uwarunkowane
głównie przez czynniki kulturowe, a w szczególności przez częste ukazywanie na
mapach określonych informacji związanych ze swoistego rodzaju etnocentryz-
mem. Język geograficzny jest pełny wyrażeń, takich jak: Bliski, Środkowy
i Daleki Wschód. Amerykanie powszechnie mówią, że jadą: "going up to
Canada" lub ,,down to Argentina". Żadne z tych-pojęć nie ma odniesienia do
globu lub jego powierzchni. Są oparte na subiektywizmie patrzącego, który
podając ją innym, upowszechnia je, wpływając na percepcję innych ludzi. Indone-
zja może być Dalekim Wschodem dla Europejczyków, lecz dla Australijczyków

55

iict gi upc ncK.sagulictiiią. forozuimcmc LU mc imało cnaraKteru politycznego
jest przykładem zachodzących nowych podziałów regionalnych na obszarze
Europy. Przykładem trwającego procesu zmian w Europie Wschodmef jest
też powstanie "grupy wyszehradzkiej". Czechosłowacja, Polska i Węgry pod-
pisały w 1991 r. w Wyszehradzie na Węgrzech porozumienie o współpracy
wzajemnej jako ważnym przyczynku dezintegracji z Europejską Wspólnotą
Gospodarczą*.

Dla jednoczącej się obecnie Europy szczególne znaczenie mają dalsze
przekształcenia w krajach Europy Środkowej. Ze względu na bezpośrednie
sąsiedztwo przede wszystkim Unia Europejska (EU) musi być zainteresowana
spokojną i możliwie szybką ewolucją tego regionu. Jest on, lub też powinien
stać się możliwie szybko, obszarem jej naturalnej ekspansji gospodarczej.
W tym wczesnym procesie przedzjednoczeniowym kraje EuropyJSrodkflwej
nie są wolne od niepokoju. Przede wszystkim są to kraje bardzo zróżnicowane
pod względem wielkości powierzchni, liczby ludności i potencjału ^gospo-
darczego. Polska w tej grupie państw ma te trzy elementy najkorzyst-
niejsze. W związku z tym jest postrzegana jako kraj mogący zdominować
inne kraje Europy Środkowej, czego one chciałyby uniknąć. Dodatkowy nie-
pokój, ale nie tylko w Europie Środkowej, budzą Niemcy, kraj położony
centralnie w Europie, o największej liczbie ludności i największym potencjale
gospodarczym, doskonałej organizacji. Są one bardzo zainteresowane w roz-
wijaniu współpracy z byłą Europą Wschodnią. Obawy dotyczą tego, czy
Niemcy korzystając ze swej pozycji mocarstwa nie zechcą sięgnąć do starych
koncepcji Mitteleuropy, tworząc z Europy Środkowej strefę wyłącznie wpły-
wów niemieckich. Argumentów do tych obaw dostarczają liczne opracowa-
nia, stwierdzające, że Europa Środkowa zaczyna się na wschód od Renu.
Jeśli zjednoczona Europa będzie "wspólnym domem", a nie organizacją
państw o rozbieżnych interesach, wszelkie obawy o dominację sąsiadów nie
spełnią się.

2.4. PERCEPCJA SPOŁECZNA MAPY POLITYCZNEJ

Geografowie zajmujący się geografią polityczną wykazują duże zainteresowa-
nie badaniami podejmowania decyzji (decision making). Rozważając
zasady podejmowania określonych decyzji politycznych zastanawiają się np.,
jakie czynniki zaważyły na decyzji państwa. Czym kierowały się władze Pakis-
tanu, aby przenieść stolicę do Islamabadu, czym kierują się wyborcy określo-
nego okręgu wyborczego głosując na partię X? Jak rząd wybiera określony
kurs polityki wobec sąsiedniego państwa? Decyzje są na ogół podejmowane

* Od l listopada 1993 r. Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG) przyjęła nazwę Unia
Europejska (UE).

54

yazwyczą] GO czynienia z rożnymi luuzaJciiiii ucuyoi, są unc puucJiin-twauc
yWYCzajowo, mogą być podejmowane podświadomie lub wynikać ze świadomego

wyboru.

Jednym z najważniejszych czynników wpływających na podejmowanie decyzji
jest wyobraźnia, a w geografii - wyobrażenia miejsca, bezpośredniego otoczenia,
kraiu, świata, czyli mapy pamięciowe. Gdy próbujemy narysować mapę pamię-
ciową (mentol map) jakiegoś obszaru, staramy się uprościć ją tak, aby uwzględ-
niała najistotniejsze i najbardziej charakterystyczne elementy, które tkwią w na-
szei wyobraźni. Innymi słowy, mamy w naszej świadomości przestrzenny model
środowiska ujmujący wyobrażenie odległości, kierunku, kształtu i dostępności.
Decydujemy, opierając się na modelu, który jest daleki od rzeczywistości,
natomiast jest tworem wyobraźni. Mówimy o percepcji przestrzeni otaczającego
świata i polu postrzegania. Pole postrzegania jest wynikiem oddziaływań róż-
nych czynników, na które składają się: poziom kultury, przyjęte wartości,
motywacje, cele i uczestnictwo. J. Sonnenfeid (1972) wyróżnia środowiska geo-
graficzne: działania, postrzegania i behawioralne.

W rozważaniach na temat map pamięciowych często sięgamy do położenia
punktu "centralnego". Dla dziecka punktem centralnym jest jego dom. Jest to
najbardziej znany mu punkt, najważniejsze miejsce na świecie. Wokół niego są
rozmieszczone: szkoła, kościół, plac zabaw i pozostała otaczająca go rzeczywis-
tość. W świecie dorosłych najbliższe i najważniejsze są: dom, miasto, następnie
państwo i pozostała część świata. Każdy z nas przyjmuje inną skalę wartoś-
ciowania miejsc przy wykonywaniu mapy pamięciowej.

Wychodząc z takiego założenia, każdy punkt na globie ziemskim może być
centralny, a koncentryczne koła wokół punktu centralnego (ekwidystanty) mogą
wskazywać wyraźnie wizję miejsc bliższych i dalszych. Miejsce jest centralne
tylko dlatego, że jednostki lub grupy tak je postrzegają, opierając się na
kryteriach subiektywnych, które są zmienne. Dodając do określenia punktu
centralnego słowo "strategiczny", zaczynamy myśleć geopolitycznie.

Mapy pamięciowe lub wyobrażeniowe są oparte na indywidualnej percepcji
świata, prawie zawsze kształtowanej przez wpływy miejscowe i kulturę lokalną.
Percepcja przestrzeni przekazanej na mapie jest uwarunkowana także przez
wykonywany zawód (inną ma góral, marynarz lub górnik), zależy od techniki
wykonania mapy, a także od innych czynników nie w pełni określonych.

Kierunek i orientacja również zależą od percepcji i są uwarunkowane
głównie przez czynniki kulturowe, a w szczególności przez częste ukazywanie na
mapach określonych informacji związanych ze swoistego rodzaju etnocentryz-
mem. Język geograficzny jest pełny wyrażeń, takich jak: Bliski, Środkowy
i Daleki Wschód. Amerykanie powszechnie mówią, że jadą: "going up to
Canada" lub ,,down to Argentina". Żadne z tych-pojęć nie ma odniesienia do
globu lub jego powierzchni. Są oparte na subiektywizmie patrzącego, który
podając ją innym, upowszechnia je, wpływając na percepcję innych ludzi. Indone-
zja może być Dalekim Wschodem dla Europejczyków, lecz dla Australijczyków

55

-_^ - - - - _--.^_",-r __"."- .. J.,"-^-^^.^J^^^ ^it^i^^imi^^ii^^u i w iiLiasci^ii

Percepcja kierunku jest także łączona z centralnym położeniem. Porównajmy
atlasy wydane w różnych krajach pod względem liczby map poświęconych
poszczególnym kontynentom i wybranym krajom:



Good's Worid Atlas Rand McNally and Co., Chicago 1974 Atlas Geograficzny PPWK, Warszawa, 1964 Weltatlas-Die Staaten der Erde md ihre Wirtschaft: VEB Foldrajzi Atlas, Budapeszt, 1955
Herman Haack Gotha
Świat 54 Europa 54 Świat 8 Świat 6
Obszary w tym: Europa 56 Europa 32
metropolitalne 14 Europa Środk. 10 Azja 14 w tym:
Ameryka Pn. 56 Polska 6 Afryka 2 Węgry 4
w tym: Azja 15 Ameryka 12 ZSRR 7
Stany Zjedn. Afryka 8 Australia 4 Eurazja 2
i Kanada 48 Ameryka Pn. 10 Obszary polarne 2 Afryka 2
Ameryka Środk. 8 Ameryka Pd. 7 Ameryka 4
Ameryka Pd. 8 Australia 5 Australia 2
Europa 38 Arktyka l
w tym: Antarktyda l
ZSRR 10 Półkule
Azja z Oceanią 23 zach.
Afryka 13 wsch.
Południowe obszary północna
biegunowe l południowa 4
Oceany 7 Ocean Atlantycki l
Ocean Spokojny l
Świat 12
Razem 220 Razem 120 Razem 98 Razem 48

Również percepcja odległości waha się znacznie i jest różnie odbierana
w zależności od środowiska naturalnego, warunków technicznych i kulturowych
oraz względów politycznych. Świadomość odległości wpływa na naszą orientację
ogólną i polityczną. Aż do lat siedemdziesiątych Australijczycy czuli się bliżej
Wielkiej Brytanii niż Filipin, Polacy bliżej Paryża niż Moskwy. Ta percepcja
pomaga wyjaśnić, dlaczego Australijczycy mają tylko bardzo słabe więzi z Fili-
pińczykami, a Polacy czują silniejsze powiązania z kulturą Zachodu.

Wszystkie mapy zniekształcają rzeczywistość. Zasadniczym problemem dla
kartografa jest zminimalizowanie tych zniekształceń. Do podstawowych elemen-
tów mapy należą: odwzorowanie, skala i przyjęte symbole. Od właściwego
doboru tych elementów zależy czytelność mapy. W geografii politycznej najczęś-
ciej jest stosowane odwzorowanie Merkatora, czasami Mollweidiego. Odwzoro-
wania te zapewniają dużą czytelność i przejrzystość. Powszechność używania
samolotów podczas II wojny światowej wymagała opracowania map o odwzoro-
waniu biegunowym, azymutalnym lub zenitalnym. W latach sześćdziesiątych The
Christian Science Monitor wydał serię map przedstawiających części świata

56

oU^M-ywci t-,i\J^'ui-m^.^. Ł-T^ ^^. ^"^"__.

maps) świata istniejących w świadomości ludzi zamieszkujących Kanadę, ZSRR,

Chiny, Afrykę i inne regiony.

Mapy oraz inne odwzorowania graficzne mogą zawierać różne informacje.

Do celów politycznych są publikowane również mapy propagandowe.
Mają one często formę szkicu lub karykatury. Ta forma propagandy jest znana
od dawna. Już pod koniec XIX w. i na początku XX w. była dość popularna
w Europie. Przedstawiano na takich mapach kraje często w kształtach karykatu-
ralnych, mających np. zobrazować ich narodowe przywary. Popularnymi obiek-
tami dla tego rodzaju grafiki byli Prusacy, Rosjanie, Turcy i Anglicy. W latach
trzydziestych niemieccy geopolitycy wykorzystywali mapy propagandowe jako
jeden z ważniejszych środków zmasowanego ataku na kraje ościenne oraz jako
środek wspierający nazistowską politykę niemieckiej ekspansji. Używano w nich
odpowiednich odwzorowań, skali i symboli w celu zniekształcenia rzeczywistości,
zawsze zachowując część prawdy, aby zyskać wiarygodność. Odwoływały się one
bardziej do emocji niż zdrowego rozsądku czytelnika. Trudno jest jednoznacznie
ocenić skuteczność tych publikacji lub ich trafność w ocenach sytuacji, które
przedstawiają, tym niemniej korzysta się z nich powszechnie. W czasie II wojny
światowej alianci drukowali mapy propagandowe, aby pokazać w sposób drama-
tyczny zagrożenie ze strony wroga. Obie walczące strony celowo i rozmyślnie
fałszowały mapy, które następnie pozwalano "zdobyć" nieprzyjacielowi, aby go
wprowadzić w błąd. Sposoby te stosowało także po wojnie NATO i Układ

Warszawski.

Map propagandowych używa się też w wojnie psychologicznej. W latach

zimnej wojny (1950-70), zarówno Stany Zjednoczone, jak i ZSRR, używały map
propagandowych do prezentacji zagrożeń wynikających z ataku przeciwnika od
strony Europy lub przez biegun północny. Mapy propagandowe odgrywają
ważną rolę w próbach urabiania opinii publicznej. Nie ma żadnych podstaw,
aby sądzić, że mapy tego typu będą miały mniejsze znaczenie w przyszłości
(M. Glassner, H. de Blij, 1993).

3

GEOPOLITYCZNA

- państwo i jego
organizacja

- suwerenność

- formy ustrojowe

- naród

- patriotyzm,

- nacjonalizm,

- kosmopolityzm,

- wielokulturowość

- terytorium
państwa

- kształt,

- wielkość,

- zwartość

- granice

i ich zmienność

- podział

terytorium kraju

- stolice - funkcje
i typy

- podział polityczny
mórz i oceanów

- granice
w przestrzeni
powietrznej
i kosmicznej

3.1. PAŃSTWO I NARÓD

3.1.1. POJĘCIE PAŃSTWA

Państwo jest terytorialną i suwerenną organizac-
ją przymusu, działającą w interesach gospodarczych,
politycznych i ideologicznych ludzi zamieszkujących
określone terytorium. Terytorium państwa
obejmuje ląd ze wszystkimi wodami wewnętrznymi,
przestrzeń pod powierzchnią ziemi, obszar powietrzny
oraz przylegający pas wód morskich. Za terytorium
państwa uważa się również w aspekcie prawnym po-
kłady statków morskich i samolotów, pływających i la-
tających pod banderą danego państwa. Cechami państ-
wa są: terytorium, ludność i suwerenna władza.

Organizacja państwa spełnia określoną rolę w za-
kresie służenia dobru ogólnemu obywateli. Do niej
należy obrona przed wrogiem zewnętrznym, działalność
gospodarcza, utrzymanie porządku i bezpieczeństwa
wewnętrznego, promowanie rozwoju i dobrobytu społe-
czeństwa. Tak widział też państwo Arystoteles. "Jest to
pewna wspólnota równych, mająca na celu możliwie
doskonałe życie" (Polityka, Warszawa 1964, księga VII,
str. 303). Państwo spełnia więc, jak pisze J. Kowalski
(1971), bardzo doniosłą misję historyczną integrowania
społeczeństwa i ochrony jego nieprzerwanego bytu.

Państwo zajmuje szczególne miejsce wśród innych
organizacji społecznych. W sensie polityczno-prawnym
w hierarchii różnych organizacji społecznych jest ono
organizacją najwyższą na danym terytorium i nie pod-
lega żadnej innej organizacji z zewnątrz. Sytuacja ta
może ulec zmianie, jeśli państwo dobrowolnie lub pod

wspólnota iMepouicgłycn ransiw^.

Problem suwerenności można rozpatrywać w aspekcie zewnętrznym
i wewnętrznym. W aspekcie zewnętrznym rozumienia suwerenności mamy na
uwadze stosunki danego państwa z innymi państwami. Stosunki te zgodnie ze
współczesną doktryną i zasadami prawa międzynarodowego powinny kształ-
tować się na zasadzie poszanowania równości i wolności. W aspekcie wewnętrz-
nym państwo stanowi najwyższą zwierzchność w stosunku do osób i organizacji
w nim działających, czyli kształtuje wszystkie stosunki społeczne wewnątrz
państwa.

Problem suwerenności w formie zasad ujął francuski filozof i polityk XVI w.
Jean Bodin (Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej, 1958, str. 88) następująco:

1) suweren ma wyłączność kompetencji prawodawczej,

2) suweren nie jest związany własnym prawem, może je zmieniać,

3) suweren ma monopol na dysponowanie przymusem.

Zasady te odegrały ważną rolę w procesie tworzenia się nowoczesnych państw
europejskich, a nazwisko Bodina na stałe wpisano do metodologii geografii
politycznej.

LICZBA PAŃSTW SUWERBNNYCH



Rok Europa zWNP Azja Afryka Ameryka Oceania Razem
1900 23 9 3 20 - 55
1923 32 13 4 22 2 73
1947 29 19 4 22 2 76
1966 34 38 39 25 3 139
1976 34 38 50 29 7 158
1991* 40 40 53 36 15 184

Źródło: Statistical Yearbook, "Rocznik Statystyczny, GUS

Praktyka międzynarodowa zna następujące zinstytucjonalizowane formy
ograniczonej suwerenności:

1) protektoriat,

2) mandat,

3) powiernictwo.

Obecnie wszystkie te trzy formy mają jedynie wartość historyczną.

Państwo spełnia funkcję wewnętrzną i zewnętrzną. Funkcja wewnętrzna
obejmuje równocześnie działalność administracyjną, gospodarczą, kulturalną
i wychowawczą. W wykonywaniu funkcji wewnętrznej istotne są organy na-
stawione na utrzymanie porządku, takie jak wymiar sprawiedliwości, wojsko
i policja. Funkcja zewnętrzna jest związana z organizowaniem stosunków z in-
nymi państwami oraz obroną państwa przed agresją z zewnątrz. Służą temu
dyplomacja i wojsko.

Państwo przez swe organy prowadzi działalność władczą, polegającą na
stanowieniu norm (władza ustawodawcza), wydawaniu decyzji (władza wykona-

^ 59

J^^-^^J-*-^ ,.^^ ut.mąuiii^, ..-^ynu>^>^>-, UJ--. g,-iJ Lwia^a wy *- tt^'VK;tii u(_> ŁipOtCCZCUSIWtt

podczas podejmowania działań organizacyjnych.

System organów państwowych i ich aparat pomocniczy to aparat pań-
stwa. Może on być różnie zbudowany, lecz najpowszechniejsze są dwa modele:

1) model centralistyczny, w którym naczelne organy państwa
zastrzegają sobie maksymalną liczbę spraw zależnych od ich decyzji; w takim
układzie organy niższe aparatu państwowego są tylko czynnikiem pośredniczą-
cym, przygotowującym informacje do podjęcia decyzji przez organy wyższe
- centralne;

2) model zdecentralizowany, występujący w dwóch wariantach:

a) administracyjnym i b) samorządowym. W pierwszym przypadku organy
niższego szczebla mają duże uprawnienia, ale władza centralna może stale
ingerować w jego działania. W drugim przypadku organ terenowy ma zastrzeżo-
ne do wyłącznej kompetencji pewne sprawy. Ingerencja organu centralnego może
nastąpić tylko przez zmianę ustawy określającej zakres uprawnień władz lokal-
nych lub w trybie zaskarżenia, gdy władza lokalna naruszyła przepisy prawne
w prowadzonej sprawie.

3.1.2. USTROJOWE FORMY PAŃSTWA

Ustrojem politycznym państwa nazywa się sposób, w jaki jest reali-
zowane państwowe kierowanie społeczeństwem, tzn. metody rządzenia, stosunek
organów centralnych do organów terenowych oraz strukturę prawno-organiza-
cyjną danego państwa. W ustrojowych formach państwa można szukać podstaw
jego sukcesów oraz przyczyn jego niepowodzeń, rozbicia i upadku. Problem
ustroju państwa jest przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin naukowych.
Korzeniami sięga starożytności. Jednym z pierwszych, który dokonał klasyfi-
kacji form ustrojowych państwa był Arystoteles {Polityka, księga III,
str. 5-7 i IV, str. 3-4, Warszawa, 1964). Podzielił je następująco:

grupa A

1) monarchia,

2) arystokracja,

3) politeja

grupa B

1) tyrania,

2) oligarchia,

3) demokracja

Podział na grupy A i B był oparty na kryterium interesu części społeczeństwa,
w której imieniu sprawuje się władzę państwową. Podział w grupach na pod-
grupy od l do 3 zależał od tego, ilu ludzi sprawowało władzę najwyższą.
Arystoteles uważał, że do grupy A należą formy ustrojowe państw, w których
rządy są sprawowane w interesie wszystkich obywateli; w grupie B - w interesie
tylko rządzących, czyli w tyranii rządy są sprawowane w interesie tyrana,
w oligarchii - bogaczy, a w demokracji - ludzi biednych. Arystoteles był
zwolennikiem mieszanej formy rządów, politei, która łączyła w sobie monarchię,
arystokrację i demokrację.

60

wy^-n Utliiai-wa, upicra|4L;c &i^' >ia z-aaauz-ic, AC iuim^' uanuJuwc z.aic^<^ w uuz,yill

stopniu od wzajemnego układu stosunków sił różnych grup społecznych i że ten
układ jest historycznie zmienny. Stwierdzenia Arystotelesa dotyczące sposobów
stabilizacji ustroju politycznego pozostaje aktualne do dziś. Arystoteles uważał,
że trwałość ustroju zależy od stabilizacji struktury społecznej. Podział społeczeń-
stwa na liczną grupę biednych, nie posiadających niczego i na małą grupę
bogatych, według Arystotelesa, jest przyczyną ostrej rywalizacji i gwałtownych
przewrotów, a więc destabilizuje ustrój państwa. Arystoteles postulował, aby
stworzyć warstwę średnią obywateli, która będzie pomostem i buforem pomiędzy
dwiema grupami społecznymi dążącymi do skrajnych i niestabilnych rozwiązań.
W konsekwencji silna warstwa średnia chroni ustrój państwa przed ciągłymi
zmianami i przyczynia się do stabilizacji.

Jednym z najstarszych podziałów form ustrojowych państwa, sięgającym
czasów starożytnych, jest podział na monarchie i republiki. Filozofowie
i politolodzy od czasów starożytnych (Platon, Arystoteles, a w XVI w. T. Morę)
stale poszukiwali doskonałej formy ustrojowej państwa. Doniosłego spostrzeże-
nia na temat form ustrojowych państwa dokonał w okresie odrodzenia Machia-
yelli (1469-1527). Doszedł on do wniosku, że nie ma idealnej formy ustrojowej,
przystosowanej do wszelkich zadań państwa. Uważał on, że forma ustrojowa
państwa zależy od zadań, które państwo ma do spełnienia. W przypadku
państwa rozbitego, chcącego się zjednoczyć, najbardziej przydatny wydawał się
ustrój monarchistyczny, dla funkcjonowania ustabilizowanego państwa zaś
ustrój republikański.

Forma ustrojowa musi być funkcjonalnie przystosowana do zadań
państwa. Pewne modyfikacje w formie ustrojowej państwa wprowadza również
tradycja kulturowa, a w szczególności tradycja prawno-polityczna danego kraju,
przyzwyczajenia do pewnych form organizacyjnych oraz stylu sprawowania
władzy. Trzy grupy czynników wpływają na formę ustrojową państwa:

1) układ sił społecznych,

2) zadania państwa,

3) tradycje kulturowe oraz aktualne idee polityczne kraju.
Podział na monarchie i republiki nie ma dziś większego znaczenia, ponieważ

zarówno w jednych, jak i w drugich funkcjonują systemy parlamentarne, a także

dyktatury różnych odmian.

Niezależnie od podziału na monarchie i republiki wyróżnia się następujące

formy ustrojowe współczesnego państwa:

1) parlamentarną (występującą zarówno w republice, jak i w monarchii),

2) prezydencką (występującą tylko w formie republikańskiej, ponieważ pre-
zydent jest głową państwa),

3) faszystowską (mogącą występować w republice i w monarchii),

4) dyktaturę wojskową (występującą zarówno w formie prezydenckiej, jak
i w monarchicznej),

5) konwentu.

61

wiele odmian parlamentaryzmu. System parlamentarny charakteryzuje się nad-
rzędną pozycją parlamentu wobec rządu, który sprawując władzę wykonawczą
odpowiada przed parlamentem. Parlament powołuje lub odwołuje rząd. Jeśli
rządy sprawuje partia, która dominuje w parlamencie, w rzeczywistości par-
lament jest pod kontrolą rządu.

Forma prezydencka państwa wywodzi się ze Stanów Zjednoczonych.
Rozpowszechniła się również w państwach południowoamerykańskich. W klasy-
cznej postaci północnoamerykańskiej ustrój ten odznacza się silną władzą prezy-
dencką. Prezydent jest wybierany w wyborach powszechnych i on powołuje
członków rządu, którzy po uzyskaniu akceptacji parlamentu odpowiadają wyłą-
cznie przed prezydentem. Jednocześnie najwyższe ciało przedstawicielskie, dwuiz-
bowy Kongres, ma szerokie uprawnienia kontrolne i jest od prezydenta niezależ-
ny. Prezydent współdziała z Kongresem ogłaszając orędzia o stanie państwa,
przedkładane periodycznie Kongresowi. Prezydent może skorzystać z prawa weta
zawieszającego wobec ustaw uchwalanych przez Kongres, które nie odpowiadają
Jego polityce. Dopełnieniem północnoamerykańskiego systemu prezydenckiego
Jest kontrola konstytucyjności ustaw przez Sąd Najwyższy.

System prezydencki ma również Francja. Różni się on jednak od amerykań-
skiego tym, że:

1) utrzymuje stanowisko premiera, który jest pierwszym wykonawcą decyzji
prezydenta,

2) zachowuje zasady politycznej odpowiedzialności rządu przed parla-
mentem,

3) nie ma instytucji zajmującej się kontrolą konstytucyjności ustaw.

Ustrój faszystowski rozwinął się na szerszą skalę w okresie między-
wojennym i polegał na całkowitym odejściu od tradycyjnych form parlamentar-
nych. Pełnię władzy" ustawodawczej i wykonawczej sprawuje jednoosobowo
wódz. Rola parlamentu jest znikoma. Cała struktura władz opiera się na
instytucji nominacji. Charakterystyczne jest dla tej formy państwa rozwijanie
organizacji paramilitarnych. Ustrój faszystowski w okresie międzywojennym
wprowadziły: Niemcy, Włochy, Hiszpania, Portugalia, Węgry oraz utworzone
w czasie wojny państwa satelickie Niemiec: Chorwacja i Słowacja. Po II wojnie
światowej przewroty polityczne w Grecji i Chile nawiązały przejściowo do
faszystowskich metod rządzenia.

Mimo potępienia ustroju faszystowskiego po II wojnie światowej, istnieją
nadal ruchy polityczne nawiązujące do tradycji faszystowskich: w Niemczech,
Francji, Włoszech, Jugosławii i Rosji. Na mniejszą skalę w Wielkiej Brytanii
i Stanach Zjednoczonych.

Dyktatury militarne stały się tradycją państw Ameryki Łacińskiej
(tz\v. junty wojskowe). Charakteryzują się one odsunięciem porządku konstytu-
cyjnego, który określa funkcjonowanie instancji prezydenckiej oraz zapewnia
prawa obywatelskie.

62

--- W ^JŁ^ W ŁłJ^CŁl 11. ^J&tlUI L^ll ^!XŁ^ł- CHYLIŁ J ^J MJ \/ J \JUJLL \-r J^ J^ L�-^ AU^A^^ 11 L L*, l *^Ł^-łM. ł T ^^łAU.^,

konstytucji z 1874 r. organem ustawodawczym jest dwuizbowy parlament
- Zgromadzenie Związkowe, składające się z Rady Narodowej, wybieranej na
4 lata w głosowaniu powszechnym i Rady Kantonów, wybieranej przez par-
lamenty kantonów. Organem wykonawczym jest 7 osobowa Rada Związkowa
wybierana przez Zgromadzenie Związkowe, które co roku wybiera także, spo-
śród członków tej rady, prezydenta republiki. Prezydent pełni funkcję głowy
państwa i przewodniczy Radzie Związkowej. Szwajcarska Rada Związkowa jest
w istocie rzeczy komitetem wykonawczym parlamentu. Zastępuje w pewnym
sensie premiera. Szwajcarską demokrację pośrednią dopełnia system demokracji
bezpośredniej w postaci referendum, któremu podlega większość decyzji.

Stosunek centralnych organów państwa do organów poszczególnych jedno-
stek terytorialnych wchodzących w skład danego państwa może opierać się na
zasadzie hierarchicznego podporządkowania jednostek niższego rzędu jed-
nostkom wyższego rzędu. Mamy wtedy jednolitą (unitarną) budowę
państwa. Jeżeli natomiast państwo składa się z mniejszych organizmów państ-
wowych, mających pewien zakres władzy suwerennej, to mówimy o państwie
federalnym. Budowa federalna rzutuje również na organizację centralnych
organów państwa, gdyż w ich skład muszą wchodzić reprezentacje jednostek
częściowo suwerennych. Państwem unitarnym np. jest Polska; państwem federal-
nym np. jest Republika Federalna Niemiec. Luźną formę organizacyjną tworzą
również państwa związane tylko osobą wspólnego monarchy, jako głowy państ-
wa, np. Wspólnota Narodów. W tym przypadku królowa brytyjska jest głową
państw: Kanady, Australii i Nowej Zelandii - byłych dominiów brytyjskich.
Jakkolwiek do wspólnoty należy więcej państw, byłych kolonii brytyjskich, które
w większości przypadków mają własnych prezydentów, lecz istnieje pewien
zakres wspólnych interesów, zarówno politycznych, jak i ekonomicznych, korzys-
tnych dla obu stron. W 1994 r. do Wspólnoty należało 50 państw.

Pojęcie narodu

Mówiąc o narodzie, mamy na myśli historycznie wytworzoną trwałą
wspólnotę ludzi, ukształtowaną na gruncie wspólnych losów dziejowych, kultu-
ry, języka, terytorium i życia ekonomicznego, przejawiających się w świado-
mości narodowej jej członków. Pojęcie narodu w literaturze naukowej nie jest
ściśle zdefiniowane. Dotychczas nie udało się zbudować pełnej definicji typo-
logicznej.

Naród jest społecznością naturalną, która odzaacza się wielką spoistością
i żywotnością. Dojrzewanie świadomości narodowej jest procesem bardzo dłu-
gim. Odbywa się on w ciągu kilku formacji społeczno-ekonomicznych. Proces
formowania się narodów (nawet w Europie) nie zakończył się i ciągle jest

63

J-uuuunie JBK z pojęciem narodu, różne treści wiążą się z bliskoznacznym
pojęciem narodowości, którego używa się zamiennie z pojęciem narodu lub
na oznaczenie przynależności do danego narodu, albo też na oznaczenie wspól-
noty etniczno-kulturowej stanowiącej przednarodową formę integracji etnicznej.

Pojęcia naród i narodowość od końca XVIII w. stały się w słownictwie
polityków, historyków, filozofów i geografów oraz ideologów jednymi z pod-
stawowych kategorii myślenia. Teoria narodu była przedmiotem licznych dys-
kusji, często bardzo kontrowersyjnych. Dotyczyły one zarówno cech wyróżniają-
.cych grupy narodowe, jak i czynników narodowotwórczych. Współcześnie w dys-
kusjach na temat narodu i narodowości dominuje socjologiczny punkt widzenia,
zgodnie z którym więź narodową widzi się jako swoisty, wykształcony w ciągu
dziejów stan i odrzuca się wszelkie poglądy doszukujące się w pojęciu narodu
treści natury biologicznej, jak ,,wspólnota krwi" itp. Dyskusyjne nadal pozostają
kwestie definicji narodu i roli poszczególnych czynników narodowotwórczych.
W poglądach na te kwestie występują trzy główne tendencje:

1) koncepcja narodu jako wspólnoty duchów e j, kulturowe j
i uznanie świadomości narodowej za podstawowy czynnik tworzący
naród. Więź narodowa oparta jest na więzi emocjonalnej i intelektualnej, a więc
na odczuciach psychicznych i akceptowaniu określonych przekonań oraz warto-
ści społecznych. W XIX w. przedstawicielami tej koncepcji byli G. Mazzini i E. l;

Renan. W XX w. koncepcję narodu jako wspólnoty psychicznej reprezentowali
m.in. M. Weber i F. Znaniecki;

2) koncepcja narodu jako zjawiska społecznego. Traktowała ona
naród przede wszystkim jako wspólnotę polityczną, która dąży do niezależnego
bytu politycznego we własnej organizacji państwowej. Koncepcja ta jest współ-
cześnie dość powszechna na świecie. Jest propagowana przez nauki polityczne;

3) koncepcja narodu jako historycznej wspólnoty danej zbiorowo-
ści. Wspólne losy dziejowe łączą ludzi w jeden naród. Świadomość narodowa

wyraża się tu w postaci poczucia wspólnoty i solidarności wewnętrznej i jej
odrębności na zewnątrz.

Tendencja do ujmowania narodu jako obiektywnej wspólnoty losów dziejo-
wych wykształciła się wraz z rozwojem historyzmu. W XIX w. jej przedstawicie-
lem był m.in. J. Lelewel. Literatura związana z koncepcjami powstawania narodu
jest bardzo bogata. Z polskich autorów tym problemem zajmowali się m. in. F.
Znaniecki, J. Chałasiński, M. Handeisman, J. Wiatr i in.

Z procesem formowania się narodu i więzi narodowej jest związana kwestia
narodowa, rozumiana jako zespół zagadnień teoretycznych i praktycznych wyni-
kających z istnienia mniejszości narodowych i nierówności w stosunkach między
narodami, które mogą być konfliktogenne. Geneza kwestii narodowych jest
związana z rozbieżnością między strukturą świata narodową a państwową.

Pierwszy etap historycznego rozwoju kwestii narodowej przypadł na okres
końca XVIII do połowy XIX w. i zakończył się powstaniem państw narodowych

64

związany gluwuic z. pluuicmaiiii naruuuwus^luwyuu MUUKUWCJ l wscnoaniej
Europy; trzeci okres - współczesny, rozpoczęty po II wojnie światowej, odnosi się
do likwidacji kolonializmu i uzyskania niepodległości przez kolonie i kraje
zależne oraz rozwijania ich świadomości narodowej.

NARODY WEDŁUG ICH LICZEBNOŚCI



Liczebność narodu (w min) Liczba narodów % ludności świata
pow. 100 7 41,2
50-100 8 12,4
25-50 12 11,9
10-25 34 12,9
5-10 49 - 8,9
1-5 147 8,9
0,5-1 95 1,6
0,1-0,5 199 1,3
pon. 100 tyś. 1,4-1,5 tyś. 0,9

Źródło: Strony i narody, 1978.

Wspólnota narodowa ma wielkie znaczenie dla społeczeństwa i obok
państwa stanowi jeden z najważniejszych czynników integrujących społeczeńst-
wo. Znaczenie tej wspólnoty zaznaczono w prawie międzynarodowym, które
czyni naród walczący o swe prawa polityczne przedmiotem tego prawa. Zasada
prawa międzynarodowego (J. Kowalski, 1971, str. 52) jest dziś powszechnie
uznana i potwierdzona w wielu dokumentach międzynarodowych. Kwestia naro-
dowa stała się we współczesnym świecie poważnym problemem politycznym i bez
prawidłowego jej rozumienia działalność postępowych ruchów politycznych,
takich jak Karta Praw Człowieka i Obywatela, Komitet Bezpieczeństwa i Współ-
pracy w Europie (KBWE), Komitet Helsiński i in., nie może być skuteczna.

Z kwestią narodowościową wiąże się wiele pojęć dotyczących życia codzien-
nego, stosunków między ludźmi i między państwami. Należą do nich: pat-
riotyzm, nacjonalizm, internacjonalizm, kosmopolityzm i wielokulturowość.

Patriotyzm (gr. patriótes - obywatel) oznacza postawę społeczno-poli-
tyczną opartą na zasadach miłości i przywiązania do ojczyzny, jedności i solidar-
ności z własnym narodem. Uczucie to jest odnoszone do historii narodu,
terytorium, na którym żyje naród, i formy politycznej państwa. Postawa pat-
riotyczna odgrywa bardzo istotną rolę w tworzeniu ideologii zmierzającej do
umocnienia wspólnoty narodowej i realizacji jej żywotnych interesów w stosun-
kach wewnętrznych i zagranicznych. Obrona ojczyzny i jej interesów, działanie
na rzecz rozwoju wspólnoty narodowej i państwowej są przejawem patriotyzmu.

Nacjonalizm (łac. natio - naród) jest to postawa społeczno-polityczna
i jedna z form ideologii, która stawia interesy własnego narodu ponad wszelkie
inne wartości. Ideologia nacjonalistyczna postuluje podporządkowanie wszelkich
problemów politycznych i społecznych walce o interesy narodowe przeciwko
innym narodom. Przyjmuje zasadę, że obowiązki człowieka wobec własnego

ł 65

^, -t.^^tiA. T _y t Łft^i aily

.. -o-""-^ "cuuuuwym - etnocentryzmie, w wyolbrzymianiu zalet własnego narodu
i żądaniu dla niego specjalnych przywilejów. Odznacza się pogardą, nietolerancją
i wrogością wobec innych narodów, przybierając formę szowinizmu. Nacjonalizm
w literaturze naukowej od pół. XIX w. i w polityce ma dwa znaczenia:

1) nacjonalizm agresywny, zmierzający do podporządkowania słabych
państw i narodów, państwom silniejszym;

2) nacjonalizm narodów uciskanych i zagrożonych w swym suwerennym
bycie politycznym, będący reakcją na nacjonalizm narodu panującego i silniej-
szego. Taki nacjonalizm może odgrywać rolę pozytywną, jako instrument walki
z dominacją narodową.

Jeśli uczuciu patriotyzmu towarzyszy życzliwość, tolerancja, szacunek i chęć
udzielania pomocy innym narodom, taką postawę nazywamy internacjonalistycz-
ną. Interna ej onaliz m, jako aktywna postawa życzliwości w stosunku do

innych narodów, opiera się na określonej treści ideowej, zakładającej że każdy
naród wnosi wkład do ogólnoludzkiej kultury.

Kosmopolityzm (gr. kosmopolites - obywatel świata) to postawa społecz-
no-polityczna, ideologia wychodząca z założenia, że "ojczyzną człowieka jest cały
świat". Termin ten określa postawę nihilistyczną w odniesieniu do własnego
narodu, ojczyzny, traktującą te pojęcia jako przestarzałe i zaściankowe. Pojęcie
kosmopolityzmu ulegało wielowiekowej ewolucji i zmieniało społeczno-polityczną
treść wraz z rozwojem społeczeństwa oraz kształtowaniem się więzi i świadomości
narodowej. Teza, że ojczyzną człowieka jest cały świat, pochodzi od greckich
filozofów, cyników i stoików, którzy nazywając siebie obywatelami świata protes-
towali w ten sposób przeciwko ówczesnemu etnocentryzmowi. Głosili oni równość
i braterstwo wszystkich ludzi (wolnych i niewolników) w ramach ogólnoludzkiej
społeczności. Idee wspólnoty ogólnoludzkiej, tzw. humana cmiitas, wyrastającej
ponad lokalne grupy i państwa, podjęto ponownie w okresie renesansu wiążąc je
z koncepcją ogólnoludzkiej kultury. W okresie oświecenia filozofowie głosili tezy
o "równości natury ludzkiej" i praw naturalnych wszystkich ludzi. Wiązano te idee
z tolerancją religijną i narodową. Zmiana pojęcia kosmopolityzmu nastąpiła
w XIX w. po powstaniu w Europie państw narodowych. Pojawiła się wówczas
ostra opozycja w stosunku do postaw i ideologii kosmopolitycznych. Termin
kosmopolityzm zaczął nabierać pejoratywnego znaczenia. Pod koniec XIX i na

początku XX w. niektóre pojęcia i idee kosmopolityzmu przejęły ruchy lewicowe
i robotnicze łącząc je z internacjonalizmem.

Współczesne koncepcje kosmopolityczne są bardzo zróżnicowane, od skrajnie
negujących sens utrzymania państw narodowych po orientacje propagujące
rozwój wszechstronnej współpracy międzynarodowej. W tym ostatnim przypad-
ku byłby to nawrót do idei wspólnoty ogólnoludzkiej (humana cmiitas). Nie
wolno jednak tracić korzeni własnej tożsamości. Tylko wtedy będzie można

owocnie uczestniczyć w ogólnoludzkiej wspólnocie, gdy wniesie się własny i ory-
ginalny wkład do niej.

66

CJl eilll^z.iicj, Kulturowe) l spulCL-znc). IMC wniR-ctJąŁ; w ynyi^^yiiy, luunusi; w L;aiej
historii ludzkości migrowała: ze wsi do miast, z jednego kraju do drugiego,
z jednego kontynentu na drugi, wszędzie tworząc nowe skupiska, których
stosunki różnie układały się z ludnością miejscową.

Proces globalizacji struktur gospodarczych i politycznych, który towarzyszy
ludzkości od II pół. XX w., związany z powstaniem struktur ponadnarodowych,
regionalnych lub ogólnoświatowych, jest nowym wymiarem problemów etnicznych
i narodowych. Jest to proces obiektywny, wynikający z nowych możliwości
technologicznych, a także z nierównomiernego rozmieszczenia siły roboczej, kapi-
tału, technologii lub surowców. Świat współzależny gospodarczo musi być światem
współzależnym politycznie. Świadomość tego faktu jest dziś powszechna. Powodu-
je jednak sprzeczności między już istniejącymi lub możliwymi do stworzenia
strukturami gospodarczymi a strukturami politycznymi i wydaje się przemawiać na
niekorzyść państw narodowych. Ten paradoks współczesności prowadzi do po-
szukiwania nowych różnych rozwiązań, od intensyfikacji współpracy narodowej po
powiązania quasi- lub w pełni integracyjne (zarówno gospodarcze, jak i politycz-
ne). Nie jest to proces łatwy. W XVIII i XIX w. ekspansja struktur politycznych
odbywała się na ogół na tereny etnicznie spójne, jednak istniejące do dziś
separatyzmy mniejszościowe świadczą o tym, że społeczna cena tej minionej
ekspansji była w wielu przypadkach bardzo wysoka. Z dotychczasowych doświad-
czeń wynika, że zetknięcie się w ramach jednej jednostki politycznej dwóch lub
więcej grup ludności, które traktują się wzajemnie jako obce ze względów etnicz-
nych, rasowych, religijnych lub społecznych, daje w efekcie zjawisko segregacji.
Przybiera ona najczęściej formy segregacji mieszkaniowej, segregacji w dostępie do
instytucji oświatowych, kulturalno-rozrywkowych i leczniczych, placówek publicz-
nych oraz środków komunikacji.

Związki między społecznym zróżnicowaniem a przestrzenią geograficzną może-
my określać przez współdziałanie lub współakceptację między poszczególnymi
grupami w społeczeństwie, mówiąc dokładniej między grupą autochtoniczną a gru-
pami imigracyjnymi (S. Otok, 1987, str. 133). Istnieje wiele przykładów procesów,
które pozwoliły bądź nie pozwoliły rozwinąć się grupom mniejszościowym,
najczęściej imigranckim. Często cytowanymi przykładami są Żydzi w Europie,
Chińczycy w Kalifornii, Turcy w Niemczech itp. Współcześnie zachodzące procesy
integracyjne w wielu częściach świata: Zjednoczona Europa (UE), Zjednoczona
Ameryka Północna (NAFTA), jednocząca się południowo-wschodnia Azja itp.,
będą stwarzały nowe problemy współżycia narodów i różnych kultur w ramach
jednej większej zjednoczonej jednostki politycznej. Różne narodowości i kultury
muszą nauczyć się ze sobą współżyć po zniesieniu barier, jakimi były przed zjed-
noczeniem granice polityczne. Powstaje w naszej obecności nowe zjawisko - wielo-
kulturowości w skali już nie jednego kraju, lecz w skali globalnej. Jest ono nowe
w skali globalnej świata, ale i stare w skali jednego kraju. Wiele krajów zróż-
nicowanych narodowościowo odmiennie rozwiązuje sprawy współżycia grup et-
nicznych w granicach państwa. Współżycie to może układać się biegunowo różnie:

67

Wielkie ruchy migracyjne

Migracje: l - z Europy do Ameryki Północnej, 2 - z Europy do Ameryki Południowej i wysp Morza Karaibskiego,
3 - do Afryki Południowej, Australii i Oceanii, 4 - sprowadzenie niewolników z Afryki do Ameryki, 5 - na Dalekim
Wschodzie, głównie z Chin i Indii, 6 - wewnątrzkontynentalne w Ameryce Północnej, 7 - wewnętrzne w Rosji

- na zasadzie wzajemnego poszanowania, np. w Szwajcarii,

- na zasadzie konfliktów i wojen etnicznych, np. w byłej Jugosławii lub
Indiach.

Wiele jednak państw etnicznie zróżnicowanych, szczególnie tych kolonizowa-
nych przez Europejczyków, jak Kanada i Australia, wprowadziło politykę wielo-
kulturowości, uczącą współżycia zamiast antagonizmów. W społeczeństwach
wieloetnicznych (pluralistycznych) każda jednostka, urodzona w ramach kultury
mniejszościowej lub etnicznej, czy też w ramach dominującej grupy kulturowej,
która wchodzi w stosunki społeczne z członkami innych grup etnicznych, ma do
swej dyspozycji dwa lub więcej etnicznych źródeł, aspektów kultury (język,
ideologię, strukturę rodziny lub obyczaje społeczne), z których może korzystać.

Owe etniczne źródła można określić mianem systemów grupowych wartości
kulturowych (J. Smolicz, 1984).

W celu zrozumienia różnych form systemów budowanych przez jednostki
należy uwzględnić specyficzną rolę, jaką pełnią wartości ideologiczne w poszcze-
gólnych grupach. Istnieją dwa podstawowe układy ideologiczne, które może
wybierać grupa dominująca wobec grup mniejszościowych (lub migracyjnych)
i ich kultur. Zalecają one utrwalenie pluralizmu kulturowego, lecz jeden w formie
zewnętrznej, a drugi w formie wewnętrznej. Obydwa akceptują współistnienie
różnych kultur etnicznych w ramach jednego państwa. Pluralizm zewnę-
trzny zakłada, że każda grupa etniczna będzie miała możliwość kultywowania
własnych wzorów życia wspólnotowego oraz dziedzictwa kulturowego i języka,
przy czym nie zwraca się tu specjalnej uwagi na zagadnienie ułatwiania interakcji
kulturowych. Te interakcje mogą zachodzić i występują one najczęściej w sferze

68

KLOICJCSI ooowiązKowc^. ^-i>ooisie sysiemy JcuuusiKowe pozostają JeanaK w zasa-
dzie jednorodne.

Pluralizm wewnętrzny kładzie duży nacisk na interakcje kulturowe,
gdyż w swej czystej postaci głosi, że każdy ma możliwość uczestniczenia w proce-
sie internalizacji wartości kulturowych charakterystycznych dla różnych grup
(dwóch lub więcej) przez tworzenie dualistycznych systemów wartości kulturo-
wych (np. osoby dwujęzyczne). Nie powoduje to fuzji kulturowej, lecz zwraca
uwagę na wymianę między kulturową między ludźmi z różnych grup etnicznych.

Według obu pluralizmów instytucje etniczne istnieją po to, aby kultywować
wspólne tradycje, przy czym w pluralizmie zewnętrznym ludzie starają się za-
chować homogeniczność kulturową grupy przez ograniczanie kontaktów (interak-
cji) z ludźmi innych grup etnicznych, natomiast w pluralizmie wewnętrznym,
zakłada się, że grupa etniczna ma możliwość tworzenia własnych systemów
społecznych i kulturowych, może być otwarta na szerokie współdziałanie z innymi
grupami etnicznymi lub mniejszościowymi. W konsekwencji możemy otrzymać
dwa modele ogólnego rozwoju społeczeństwa wieloetnicznego (pluralistycznego).

Pierwszy jest oparty na zasadzie dwustronnej współpracy (interakcji) między
ludźmi miejscowymi i pochodzenia obcego (np. włoskiego lub polskiego), zarówno
na płaszczyźnie osobistej, jak i grupowej. U podstaw tej koncepcji leży założenie,
że istniejące dwa lub więcej sposobów życia (języki, tradycja itp.) stopniowo
zbliżają się do siebie i coraz bardziej się upodabniają, gdyż każdy z nich nabiera
pewnych cech drugiego w wyniku wzajemnej wymiany i zapożyczenia. Dewizą tego
modelu jest, że bogactwo kulturowe narodu leży w jego różnorodności, a siła - we
wzajemnym zaufaniu i poszanowaniu swojej przeszłości kulturowej.

Drugi model jest zdecydowanie różny i w odniesieniu np. do społeczeństwa
amerykańskiego (ale nie tylko) odpowiada znanej ideologii anglokonformizmu.
Zakłada ona uznanie wyższości kultury grupy dominującej i nakazuje, aby inne
grupy zrezygnowały z własnych tradycji, wierzeń i języków oraz zasymilowały się
z grupą dominującą. Tego rodzaju konformizm nie dopuszcza możliwości współist-
nienia dłużej niż jest to konieczne innego języka i kultury od obowiązujących
w danym kraju. Wszelkiego rodzaju "integracje" są tylko krótkookresowymi dzia-
łaniami mającymi sprzyjać raczej asymilacji niż prowadzić do syntezy kulturowej.

Różny stosunek grupy większościowej (dominującej) do grup mniejszościowych
(imigrantów) daje podstawę do wydzielenia czterech typów stosunków międzyludz-
kich, które mogą istnieć w społeczeństwach wielokulturowych (pluralistycznych):

1) separatyzm - poszczególne grupyzachowuj ą swoje wartości kulturowe;

2) współdziałanie i kontakty dwustronne - grupy przyjmują wartości kul-
turowe na zasadach wzajemności;

3) synteza kulturowa - mieszkańcy tworzą nowy typ systemów, który zawie-
ra elementy pochodzące zarówno z większościowych (dominujących), jak i mniej-
szościowych (imigracyjnych) źródeł kulturowych;

4) konformizm - grupy po pewnym czasie przeznaczonym na adaptację
przyjmują wartości kulturowe grupy dominującej w danym kraju.

< 69



wg ivi. JYicluzewsK. e)-z.aiesKie) wg
Kontynent i A. Bonasewicza 1960 Towarzystwa "Polonia" wg P. Tarasa wg M. Kiełczewskiej-
minimum maksimum 1975 Zaleskiej, 1975
Europa (bez ZSRR) 800513 1 185773 1252110 1174400 1524000
ZSRR 1380100 1380000 1167600 1430000 1430000
Afryka 3364 4849 3447 3500 3900
Ameryka Pn. 5594315 6634457 6951745 8324000 6952000
Ameryka Pd. 378681 534551 632874 581 200 634 500
Australia i Oceania 74551 92553 115000 104000 115000
Azja (bez ZSRR) 1486 1486 1273 2600 1300
Świat 8233116 9 833 669 10 123 749 11619700 10660700

Źródło: Stan t potrzeby badań nad zbiorowosciami polonijnymi, 1976.

Szersze omówienie przypadków szczególnych tych zagadnień można znaleźć
w pracy A. Achmatowicz-Otok i S. Otoka (1985).

Z punktu widzenia grup mniejszościowych (lub imigracyjnych) najkorzyst-
niejszy jest wewnętrzny pluralizm kulturowy, który jest powiązany z rozwojem
jednostek typu dwukulturowego. Z punktu widzenia interesów kraju zróżnicowa-
nego etnicznie najkorzystniejsze jest zbudowanie syntezy kulturowej, tworzącej
podstawy zintegrowanego państwa wielokulturowego. Separatyzm etnocentrycz-
ny może okazać się szkodliwy, a nawet stać się barierą integracji państw.
Wnioski wynikające z polityki wielokulturowości mogą być pomocne w procesie
integracji wewnętrznej innych państw wieloetnicznych, jak również w procesie
jednoczenia Europy.

3.1.3. PAŃSTWO I JEGO INSTYTUCJE A KWESTIA NARODOWA

Nauki polityczne XX w. skupiły uwagę m.in. na zagadnieniu federaliz-
mu jako formie państwa. Zagadnienie federalnej organizacji państwa przedsta-
wiano jako proces decentralizacji. Zainteresowaniu problemem federacji sprzyja-
ły również próby rozwiązywania spraw narodowościowych. Uznano, że forma
federalna państwa może być użyteczna jako:

1) organizacja polityczna państwa jednolitego pod względem narodowym, ale
złożonego z obszarów o różnej tradycji i strukturze;

2) organizacja państwa wielonarodowego; forma organizacji państwa może
dać szansę pokojowego współżycia różnym grupom etnicznym.

Jednak, aby to osiągnąć, należałoby spełnić podstawowy warunek, a miano-
wicie, granice członków państw federacji powinny odpowiadać obszarowi etnicz-
no-językowemu. Jest to teoretycznie możliwe, w praktyce jednak zawodzi z po-
wodu swobody migracji ludności w ramach państwa lub unii państw. Sytuacja
w byłym ZSRR, w byłej Jugosławii, ciągłe wojny etniczne w Indiach są tego
ilustracją.

70



Religie Ogółem Ameryka Pn. Ameryka Pd. nuropa bezWNP Azja Afryka Oceanii
Chrześcijańska 1975*1994**w tym:Katolicy Prawosławni Protestanci 963,6 1570,5 231,0 319,9 158,9 269,7 348,0 402,5 89,9 261,2 137,4 296,0 18,121,2
566,6865,5 131,6 175,0 147,2 249,3 182,5 236,6 47,0 96,3 53,7 100,9 4,4 7,4
72,8 218,0 4,1 6,0 0,5 0,5 50,5 58,7 1,8 118,7 15,2 34,5 0,3 0,5
344,1 387,1 96,2 138,9 11,1 20,5 115,0 107,2 40,9 46,2 68,4 161,0 13,2 13.3
Islam 1975* 1994" 576,1 830,6 0,3 5,2 0,2 0,2 8,2 12,9 443,0 529,8 134,2 282 0,1 0,1
Judaizm 1975* 1994** 15,0 15,3 6,6 6,0 0,7 0,7 4,0 4,0 3,2 4,4 0,3 0,1 0,06 0,1
Buddyzm, Hinduizm i pochodne 1975* 1994** 1006,0 1475,0 0,4 2,0 1,2 1,4 0,5 0,5 1003,9 1469,8 0,5 1,0 0,1 0,3
mnę religie 1975* 1994** 272,8 5,9 30,6 173 106,2 108,5 4,3 .
Bezwyznaniowi 1975* 1994** 135,9 30,6 46,7 2,8 12,8 3,0

Źródło: * The Worid Ahunac, 1979. -- Briunca. Book of the Yearbook, 1995.

Państwami federalnymi są również Stany Zjednoczone, Kanada, Australia lub Szwaj-
caria. Jednak pokonują one te trudności przez decentralizację władzy, natomiast sprawy
etniczne rozstrzygają stosując zasadę wielokulturowości o różnym stopniu zaawansowania.

Od czasów Arystotelesa przez Monteskiusza po Huntingtona wiele uwagi poświęcano
uwarunkowaniom charakteru narodowego przez środowisko geograficzne.
Wielu geografów, filozofów próbowało doszukiwać się źródeł instytucji
prawnych w duchu narodu. Od połowy XX w. zagadnienie charakteru narodo-
wego zaczęto sprowadzać do różnic w obyczajach, tradycji i instytucji oraz norm
przez nie tworzonych.

Powstaje jednak inna kwestia "czy instytucje polityczne oddziałują na charak-
ter narodowy, czy go nie modelują" (S. Ehriich, 1979, str. 90). Ehriich stwierdza,
że "trudno mierzyć stopień i zakres wpływu instytucji na charakter narodu, ale
nie można mieć wątpliwości, iż charakter narodu rosyjskiego modelowały ab-
solutne rządy Iwana Groźnego, a potem Piotra Wielkiego, a parlament i kont-
rola administracji przez sądy oraz utrzymanie monarchii wpływały na sposób
zachowania się Anglików, szeroki zaś, nieznany w Europie, zakres samorządu
lokalnego sprzyjał wytworzeniu znamiennej cechy narodu amerykańskiego, jaką
jest organizatorska inicjatywa".

Co można w tym względzie powiedzieć o Polakach? Czy możemy stwierdzić, że
jesteśmy uformowani przez to, co sami formowaliśmy? Ehriich ostrzega przed

71

daleko idącym uogólnieniem w tym zakresie, cytując wypowiedź Milibanda
(1969, str. 186): "wiele sił politycznych próbuje narzucać swój punkt widzenia
spraw jako interes narodowy, wobec którego wszyscy są zobowiązani do lojalno-
ści i któremu winny się podporządkować nie tylko wszystkie partykularne
interesy, lecz także interesy innych klas". Należy jednak zachować ostrożność
i krytycyzm. Wpływ instytucji na charakter narodu trzeba oceniać pod kątem
struktur tych instytucji oraz ich aktualnych społecznych oraz politycznych
funkcji. Takie podejście nie wyczerpuje problemu. Instytucje polityczne z czasem
zaczynają kształtować charakter całego narodu. Następuje to na skutek infor-
macji, które docierają do społeczeństwa i są przez nie akceptowane. Według
Ehrhcha bez przekazywania informacji o działaniach instytucji politycznych
i akceptacji społecznej tradycje narodowe nie mogą się wytworzyć. I tylko w tym
sensie możemy mówić o kształtowaniu charakteru narodu przez instytucje poli-
tyczne. W ostatnich pięćdziesięciu latach w Europie narody odrzuciły instytucje
polityczne i ich ideologie, najpierw faszyzmu, a potem komunizmu, co nie

znaczy, że te formacje nie wywarły wpływu na charakter narodów, które
doświadczyły praktyk totalitaryzmu.

3.2. TERYTORIUM PAŃSTWA

Podstawowym warunkiem istnienia państwa jest posiadanie własnego teryto-
rium. Terytorium państwa jest obszarem podległym suwerennej władzy. W skład
terytorium państwa wchodzą: ląd wraz z wodami śródlądowymi (jeziora,
rzeki), morze przybrzeżne (morskie wody wewnętrzne i morze terytorialne),
przestrzeń powietrzna nad lądem i morzem przybrzeżnym oraz podziemie poło-
żone pod nimi. Prawo międzynarodowe, Karta Narodów Zjednoczonych uznają
zasadę nienaruszalności terytorium państwa i jego integralności. Zasięg teryto-

72

rialllC, iiia ^iicHtiM-^i ouw^/iciiiiJ i wyitt^^iiJ'

Nowoczesne teorie państwa zakładają, że państwo musi mieć terytorium.
Jednak ani przepisy prawa, ani zwyczaje, ani rozstrzygnięcia praktyczne nie
uściślają zasad terytorialnej charakterystyki niezbędnej do formalnego uznania
państwa. Z geograficzno-politycznego punktu widzenia zwraca się szczególną
uwagę na: wielkość i kształt terytorium państwa. Ważnym proble-
mem jest także rozwój terytorialny państwa. Może on odbywać się przez
zjednoczenie, podbój i okupację, aneksję, dobrowolne odstąpienie lub wymianę
oraz przyrost naturalny terytorium (np. rozwój delt, powstanie wysp przybrzeż-
nych itp.).

Rozpiętość wielkości terytoriów państwowych w skali świata jest ogromna.
Wspólnota Niepodległych Państw (były ZSRR bez trzech republik nadbałtyc-
kich: Litwy, Łotwy i Estonii) jest prawie 14 min razy większa od księstwa
Monako. Na świecie istnieje 9 państw gigantów, ale i ponad 60 państw terytorial-
nie bardzo małych. Z wielkości terytoriów państwa mogą wynikać zarówno
korzyści, jak i niedobory. Wielki terytorialnie kraj niekoniecznie musi być
zasobny w bogactwa stosowne do jego wielkości. Wiele bogactw naturalnych
może być nie wykorzystywane z powodu trudnego dostępu lub wysokich kosz-
tów eksploatacji. Czasami jest łatwiej i taniej dla małego państwa importować
podstawowe surowce, niż dla wielkiego kraju eksploatować własne.

Lokalizacja, fizjografia i kształt państwa często podnoszą
lub obniżają wartość jego terytorium. Wielkie terytorialnie państwa są trudne do
administrowania i obrony. Ludność może być liczebnie wielka lub mała, równo-
miernie lub nierównomiernie rozmieszczona, etnicznie jednorodna lub zróżnico-
wana. Wszystko to decyduje o rodzaju terytorium państwa. Oceniając państwo
pod względem jego wielkości terytorialnej należy wziąć pod uwagę efektyw-
ność terytorium narodowego i zastanowić się, jaką częścią całości jest
ekumena. Ponad 1/3 terytorium Australii stanowią pustynie; północne obszary
Syberii w Rosji oraz północna Kanada ze względu na rodzaj środowiska
naturalnego i rozległość terytorialną można uznać za bariery efektywności.

Wielkie państwa są narażone na niebezpieczeństwo rozpadu. Państwo zwięk-
szając terytorium dochodzi do punktu kulminacyjnego, po którego osiągnięciu
następuje wzrost niestabilności wewnętrznej. To było jedną z przyczyn upadku
państw Azteków, starożytnej Grecji, imperium rzymskiego. To również było
głównym czynnikiem załamania się wielu współczesnych imperiów kolonialnych:

francuskiego, brytyjskiego i rosyjskiego. Wielką niestabilność obserwujemy w In-
diach. Jednocześnie, czy można sobie wyobrazić mocarstwową pozycję Stanów
Zjednoczonych i Rosji bez ich olbrzymich terytoriów?

Powierzchnia lądowa świata i zasoby podstawowych surowców, od których
zależy rozwój gospodarczy, są ograniczone. Państwa, które ma duży obszar, ma
większe prawdopodobieństwo uzyskania tanich surowców w granicach kraju. Suro-
wce nie są rozmieszczone równomiernie, lecz tworzą rozrzucone skupiska lub strefy
na całym globie. Ale rozpatrując światowe rozmieszczenie surowców przy ocenie

t 73

CZą ptlIlSIWa, WlUAlllly, ^.C UICK.LUIC WIJ l.>-'tim^n^ wn,nvi>- pcmai.wct -3tt >-'i>->-m>^ t ottłu-^.

Biorąc pod uwagę wielkość terytorium państwa, świat można podzielić na
następujące grupy państw:

- wielkie, o powierzchni powyżej 2,5 min km2, np. Rosja, Kanada;

- duże, o powierzchni powyżej 350 tyś. km2, lecz poniżej 2,5 min km2, np.
Francja, Meksyk;

- średnie, o powierzchni od 150 tyś. do 350 tyś. km2, np. Wielka Brytania, Polska;

- małe, o powierzchni od 30 tyś. do 150 tyś. km2, np. Holandia, Liberia;

- bardzo małe, o powierzchni poniżej 30 tyś. km2, np. Burundi, Monako.

STRUKTURA PAŃSTW POD WZGLĘDEM WIELKOŚCI TERYTORIUM



Powierzchnia Liczba państw Ogólna powierzchnia (w min km2)
Państwa wielkie
2,5 min km2 i powyżej 9 75,8
Państwa duże
350 000-2,5 min km2 48 45,2
Państwa średnie
150 000-3 50 000 km2 28 7,1
Państwa małe
30000-150000 km2 43 3,5
Państwa bardzo małe poniżej
30 000 km2 65 1,8
Terytoria zależne - 2,3
Ogółem 193 135,8

Grupę największych państw, powyżej 2,5 min km2, stanowi zaledwie 9 kra-
jów. Zajmują one łącznie 55,8% powierzchni lądowej świata:

Rosja

Kanada

Chiny

Stany

Zjednoczone

w min km2

17,1
9,9
9,5

9,3

Brazylia

Australia

Indie

Argentyna

Sudan

w min km2
8,5
7,7
3,3
2,7
2,5

Najmniejszymi państwami świata są:

Liechtenstein
San Marino
Tuvalu

w km2
157
61
30

Nauru

Monako

Watykan

w km2
21

1,6
44 ha

Przy tak ogromnej rozpiętości wielkości terytorium państw wprowadzono
pojęcia geopolityczne na określenie kategorii ich wielkości. I tak bardzo małe
państwa, takie jak Liechtenstein i Monako, są nazywane mikropaństwami.
Nieco większe państwa, takie jak Brunei, Gambia i Cypr, są nazywane m i n i -

^ 75

-y^^ncuuUUWC. Są

^-.-"^.^..iiJiiii ^mnKami UJNZ. Nawet supermocarstwa muszą szanować ich
międzynarodowy prestiż. Wiele problemów związanych z minipaństwami staje się
przedmiotem zainteresowań całego międzynarodowego świata politycznego. Ich
problemy mogą czasami powodować konflikty międzynarodowe daleko większe

niż ich wielkość terytorialna. Dotyczy to w szczególności państw Morza Karaib-
skiego oraz Oceanu Spokojnego.

Część małych państw wchodzi w układy z państwami większymi, ościennymi,
przekazując im pewne kompetencje w zakresie wykorzystania suwerenności jako
swego rodzaju gwarancję ich integralności terytorialnej. San Marino zawarło
w 1862 r. unię celną i traktat o współpracy z Włochami. Państwem kościelnym
jest Watykan. W 1929 r. na podstawie konkordatu laterańskiego papież otrzymał

od państwa włoskiego część Rzymu, która, jako obszar niezależnego państwa,
stanowi siedzibę głowy kościoła rzymskokatolickiego.

W przeszłości jednostkami politycznymi, suwerennymi państwami były poje-
dyncze miast a-p a ń s t w a. Obecnie miastem i równocześnie suwerennym
państwem jest Singapur.

Istnieją jeszcze dwie jednostki terytorialne: enklawa i eksklawa. Enklawa
jest to terytorium państwa lub część, ze wszystkich stron otoczona przez teryto-
rium lądowe innego państwa, np. Watykan i San Marino we Włoszech. Eks-
klawa to część terytorium innego państwa otoczona ze wszystkich stron przez
obszar obcego państwa, nie stanowiąca suwerennej jednostki politycznej. Eks-
klawa są: Llivia - eksklawa hiszpańska we Francji, Busingen - eksklawa niemiec-
ka w Szwajcarii, Baarle - eksklawa belgijska w Holandii. Enklawy i eksklawy,
dość liczne w średniowieczu, stanowią dzisiaj formy zanikające.

Wielkość terytorium stanowi jeden, ale nie jedyny z ważniejszych czynników
określających potencjał gospodarczy i strategiczno-polityczny państwa. Wielu
geografów i polityków doszukuje się związków między wielkością terytorium
państwa a ukształtowaniem jego powierzchni. Uważają, że urozmaiconej rzeźbie
terytorium na ogół odpowiada większa liczba mniejszych jednostek politycznych.

O rozmiarach terytorium państwa decyduje jednak nie ukształtowanie jego
powierzchni, ale położenie geopolityczne i historia państwa.

Kształt terytorium państwa. Wielkość terytorialna jest tylko jed-
nym z elementów morfologicznej charakterystyki państwa, który wpływa na jego
funkcjonowanie i jego międzynarodowe zachowanie; drugim jest kształt teryto-
rium. Kraje bardzo różnią się kształtem terytorium. Część z nich ma regularny

kształt geometryczny, inne zaś nieregularny. Można wydzielić kilka kategorii
państw z punktu widzenia kształtu:

l) państwa o wydłużonym kształcie, np. Chile, Norwegia, Szwecja, Togo,
Gambia, Włochy, Panama. Duża rozciągłość terytorialna stwarza utrudnienia
w zarządzaniu krajem, ogranicza dostępność do centrum decyzyjnego, stwarza
możliwości ruchów separatystycznych na obszarach skrajnych. Np. Chile jest
wielokrotnie dłuższe niż średnia jego szerokość; ma trzy wyraźne regiony natural-

76

IlUJUUloJU l pOiIluCIiy -" puaL^iiii^. i-muz^uiici w ^CIILI um atuin--ti IYICIJU. ai
kontroluje pogranicza z Peru i z Boliwią oraz skrajnego południa Ziemi Ognistej.
Rozciągłość północ-południe Włoch jest jedną z przyczyn różnicujących poziom
życia i podziału na dwa regiony ekonomiczne;

2) państwa o zwartym terytorium w kształcie prostokąta lub prawie okrągłe.
Przy takim kształcie teoretycznie można zakładać, że wszystkie punkty nad-
graniczne leżą w tej samej odległości od centrum geometrycznego państwa. Daje
to wiele korzyści, a mianowicie: krótką granicę, brak półwyspów i wysp, ułatwia
komunikację ze wszystkimi częściami kraju i w konsekwencji umożliwia skutecz-
ną kontrolę i dobre zarządzanie krajem. W wielu zwartych terytorialnie państ-
wach stolica jest jednak zlokalizowana raczej peryferyjnie;

3) państwa prawie zwarte terytorialnie, lecz z odnogami w formie półwyspów
lub korytarzy wystających poza główny obszar państwa; takie państwa mają często
problemy z administrowaniem. Tak jest np. w Zairze. Jest to olbrzymi zwarty obszar
z dwiema odnogami, które mają bardzo istotne znaczenie dla kraju. Stolica i cent-
rum administracyjne znajdują się na zachodniej odnodze, która tworzy korytarz do
portu Matadi, położonego na wybrzeżu Oceanu Atlantyckiego. Najważniejszy ob-
szar z punktu widzenia gospodarczego - Shaba (dawna Katanga) stanowi połu-
dniowo-wschodnią odnogę; oba obszary rozdziela rozległe dorzecze Konga. Podob-
nie jest w Myanmarze (Birmie) i Tajlandii, które mają duże i dostatecznie zwarte
terytoria, lecz znaczną ich część stanowi wydłużony Półwysep Maląjski;

4) państwa o rozerwanym terytorium, składającym się z kilku części roz-
dzielonych przez inne państwa lub wody międzynarodowe. Często nazywa się je
państwami rozczłonkowanymi lub o wieloczłonowej strukturze terytorialnej. Roz-
członkowanie utrudnia kontakty między ludźmi żyjącymi w różnych częściach.
Jedność, tak niezbędna w utrzymaniu narodu i państwa, jest dużym problemem,
nawet wybór miejsca na stolicę może być przyczyną sporów. Ze względu na duże
oddalenie poszczególnych części kraju kontrola rządowa i zarządzanie mogą być
niesprawne, co może sprzyjać ruchom separatystycznym. Przykładem takiego
państwa jest Indonezja, której stolica znajduje się na Jawie, a wyspy Sumatra
i Celebes stale są nękane wojnami wewnętrznymi, mającymi na celu ich oderwanie
od Indonezji. Terytorialnie rozczłonkowanym krajem jest też Malezja, obejmująca
część Półwyspu Malajskiego oraz Sarawak i Sabah, leżące w północnej części
Borneo. Do takich państw należą również Stany Zjednoczone, w których stany
Alaska i Hawaje są oddzielone od głównego terytorium państwa.

3.3. GRANICE POLITYCZNE PAŃSTWA

Granica państwa w pojęciu, prawnym to powierzchnia prostopadła do
powierzchni ziemi, oddzielająca terytorium jednego państwa od terytorium innych
państw lub od obszarów nie mających niczyjej suwerenności (np. pełnego morza).
Granica państwa oddziela także strefy: podziemną i powietrzną. Są granice l ą -

^ 77

.,- >,-y pi^cz. i>^" <-'j-'ró

i wyznaczenie ogólnego przekroju linii granicznej na mapie o dużej skali.
Następnymi czynnościami są delimitacja oraz demarkacja, czyli szcze-
gółowe określenie, wytyczenie i oznakowanie granicy w terenie. Przebieg linii
granicznej na lądzie jest oznaczony znakami granicznymi; granicę mors-
ką stanowi granica zewnętrzna morza terytorialnego. W celu ochrony granic
państwa ustanawia się pas drogi granicznej (15-100 m szerokości), strefę nad-
graniczną (2-6 km) oraz tzw. pas graniczny.

Granice są niezbędnym komponentem suwerennego państwa. Świat złożony
z suwerennych państw jest światem podzielonym granicami. Granice są także
istotnym elementem współczesnej gospodarki światowej. Sam proces kształtowania '-,
się granic jest bardzo zróżnicowany, zarówno historycznie, jak i geograficznie.
Znaczenie granicy ulega również ewolucji. Jak wynika z definicji, pojęcie granicy '
ma aspekt geograficzny, prawny, polityczny, ekonomiczny i militarny. Problem
granic, pomimo wielu zmian we współczesnym świecie, nie stracił aktualności ani
znaczenia teoretycznego i praktycznego. Zmieniają się jednak funkcje granic.

Pierwszymi "granicami" pomiędzy terytoriami poszczególnych krajów były
często rozległe strefy kresowe lub pasy przygraniczne o nieokreślonej przynależ-
ności. Stanowiły je zazwyczaj pustkowia, góry lub bagna, na których każda
z sąsiadujących stron ustawiała własne znaki graniczne lub utrzymywała stanice
wojskowe. W czasach imperium rzymskiego granicę rozumiano jako linię obrony
imperium. Współczesna koncepcja granicy państwowej istnieje dopiero od końca
XIX w. Rozwój komunikacji i kontaktów między sąsiadującymi krajami przy-
czynił się do zawężenia stref przygranicznych i zmiany ich na linie przygraniczne
(J. Barbag, 1987, str. 62). Pozostałością stref granicznych są tzw. strefy zdemilita-
ryzowane, które czasami są ustalane traktatami międzynarodowymi.

Badania granic politycznych prowadzone przez geografów, prawników, poli-
tyków i wojskowych dotyczą charakterystyki fizycznogeograficznej, demograficz-
nej, społeczno-ekonomicznej, politycznej i strategicznej funkcji granic. Są one
bardzo różne i w zależności od stosunków panujących między sąsiadującymi

państwami lub na określonym odcinku ulegają zmianom, choć sam przebieg
granic jest zachowany.

Istota każdej granicy polega na rozdzieleniu dwóch różnych obszarów; istota
granicy państwowej polega na określeniu zasięgu terytorialnej zwierzchności po-
szczególnych państw i niedopuszczeniu do działań na własnym suwerennym
terytorium władzy i praw innego państwa. Klasyfikacja granic politycznych wyróż-
nia kilka ich kategorii: l) naturalną, 2) umowną, 3) geometryczną, 4) narodową
(S.B. Jones, 1959, str. 241 -255). Granice są często odzwierciedleniem siły politycz-
nej ich twórców. Pojęcie granicy naturalnej powstało we Francji i dotyczyło
dziewiętnastowiecznej Europy, a ściślej odnosi się do określenia "naturalnego
"charakteru terytorium należnego danemu państwu". Przez granicę natural-
n ą rozumie się zwykle granice oparte na elementach geomorfologicznych, takich
jak góry, rzeki, brzegi jezior lub mórz. Inne znaczenie ma pojęcie granicy

78

Kanadzie, Australii; ponad 40% granic politycznych w Afryce ma charakter
granic geometrycznych. Granice geometryczne są wyznaczone wzdłuż
równoleżników i południków; nie uwzględniają ani właściwości przyrodniczych,
ani kulturowych terenu dzielonego/ W Stanach Zjednoczonych i Kanadzie
posłużono się granicami geometrycznymi przy wyznaczaniu granic stanów i pro-
wincji.

Problemem istotnym przy omawianiu granic są spory graniczne między
sąsiadującymi państwami. Z punktu widzenia prawa międzynarodowego wyróż-
nia się spory graniczne i spory terytorialne. Spór graniczny dotyczy różnic
stanowiska stron co do interpretacji przebiegu linii granicznej ustalonej trak-
tatem; spór terytorialny następuje wtedy, gdy jedna ze stron kwestionuje
ważność samego traktatu ustanawiającego granicę. We współczesnym świecie nie
ma państwa, które nie miałoby problemów spornych związanych z granicą
polityczną. Najwięcej tego rodzaju sporów istnieje na terenach byłych kolonii,
gdzie granice dzieliły Azję, Afrykę i Amerykę Łacińską według potrzeb kolonis-
tów, a nie według interesów krajów podbitych. Po odzyskaniu niepodległości
stare granice zachowano w obawie przed wybuchem nie kończących się roszczeń
terytorialnych.

Zmienność granic. Granica jest związana z procesem historycznym
obejmującym państwo lub grupę państw. Państwa powstają, znikają, dokonują
zmian terytorialnych dobrowolnych lub wymuszonych. Nawet pobieżny przegląd
trwałości granic politycznych skłania do wniosku, że w skali historycznej istnieją
mniej lub bardziej niestabilne obszary, które S. Cohen (1973), geograf amerykań-
ski, nazywa shatter belt. Obszarami o znacznej zmienności granic w wyniku
konfliktów międzynarodowych są: Bliski Wschód, Azja Południowo-Wschodnia
oraz środkowa Europa. Największe przesunięcia terytorialne w konsekwencji
zmian granic w XX w. nastąpiły w Europie. Wśród przyczyn braku stabilizacji
granic w shatter belt najczęściej wymienia się: a) nieistnienie naturalnych barier,
b) sprzeczności ideologiczne i zróżnicowanie w poziomie rozwoju sąsiadujących
państw, c) rozbieżności między granicami politycznymi i etnicznymi.

Do czasu wybuchu wojny w Jugosławii w 1990 r. i jej rozpadu oraz rozpadu
ZSRR wydawało się, że duże znaczenie dla sprawy stabilizacji granic politycz-
nych w Europie będą miały zalecenia Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy
w Europie (KBWE). Dokument konferencji, w której uczestniczyły 33 państwa
europejskie oraz Stany Zjednoczone i Kanada, został podpisany przez przywód-
ców tych państw w Helsinkach w sierpniu 1975 r. Obejmuje on zagadnienia
dotyczące bezpieczeństwa w Europie oraz współpracy w dziedzinie gospodarczej,
nauki i techniki, ochrony środowiska naturalnego, informacji, kultury i oświaty.
Deklaracja KBWE zawiera 10 zasad o równorzędnym znaczeniu: suwerennej
równości, powstrzymywania się od groźby użycia siły lub jej użycia, nienaruszal-
ności granic, integralności terytorialnej państw, pokojowego załatwiania sporów,
nieingerencji w sprawy wewnętrzne, poszanowania praw człowieka i podstawo-

t 79

z

--, "^i^Mo ucKiaracja, dobre intencje są w wyraźnej sprzeczności
rzeczywistością.

3.4. PODZIAŁ TERYTORIALNY PAŃSTWA
I JEGO PROBLEMY NA PRZYKŁADZIE POLSKI

Problem podziału terytorialnego pojawia się zawsze w okresach przeobrażeń
ustrojowych. Wynika to z konieczności dostosowania terytorialnych ram działa-
nia terenowych organów władzy i administracji do nowych zadań. Wszelkie
decyzje dotyczące dostosowania podziału terytorialnego do rozwijających się
zadań państwa wymagają szczególnie dużej rozwagi. Przekształcenia organizacji
administracji pociągają za sobą zmiany personalne, konieczność stworzenia
podstaw materialnych funkcjonowania organów władzy i administracji (budynki
biurowe i mieszkalne, a nawet wiele elementów infrastruktury technicznej i społe-
cznej koniecznej na odpowiednim szczeblu władzy). Podział terytorialny długo
istniejący w terenie wpływa ściśle na układ stosunków społecznych i ekonomicz-
nych, dostosowuje się do niego także układ powiązań komunikacyjnych.

Ustalenie zadań organów władzy i administracji działających na obszarze
odpowiadających im jednostek terytorialnych powinno polegać na podziale tych
zadań między szczeble struktury terytorialnej. Liczba szczebli tej struktury
powinna ściśle wiązać się z celami i zadaniami zaplanowanymi przez państwo
zgodnie z przyjętym systemem politycznym władzy. W Polsce od około 75 lat
dyskutuje się, czy podział terytorialny ma być dwu- czy trzyszczeblowy.

Źródło: Roczniki statystyczne GUS oraz Wspólnota nr 24/9.
*W tym 2 miasta ze statusem województw: Warszawa, Łódź.
**W tym 5 miast ze statusem u/nip"."^-*.- "'-



Rok Liczba województw ^ ti^iyi lUKJALNYJYLiczba powiatów POLSKILiczba g
1950 1954 17* 271 (bez miejskich) 3001
1962 1975 17* 22" 49 295 (bez miejskich) 317 (bez miejskich) 8789 groi 5245 groi
projektŹródło- Kw,- i. 25 lub 31 304 z miastami 2327 gir 2430 gin

-- ..^^.T^U^ŁW. warszawa. Łódź.
** W tym 5 miast ze statusem województw: Warszawa, Łódź, Kraków, Poznali, Wrocław.

Dyskusje te stały się podstawą zmian w podziale terytorialnym Polski również
po II wojnie światowej. Po 1950 r. uznano, że ówczesna gmina stanowi jednostkę
zbyt dużą, co utrudniało organizację życia oraz oddalało władzę od społeczeńst-
wa. W 1954 r. zamiast wielkich gmin utworzono niewielkie gromady. Szczupłość
terytorialna gromad i ich niewydolność ekonomiczna i społeczna spowodowały,
że nie były one zdolne podołać nałożonym na nie obowiązkom. Część z tych
obowiązków musiały przejąć powiaty, ale te z kolei, przekazały część swoich

80

WC-ll^JI lldOt^plld lld^llll*^* lid ^t/ULKlllZ.U.^JC*. tł\^miA^L3l.A u-^Jl.

W 1959 r. podjęto próby decentralizacji władzy i administracji terenowej.
Jako podstawowe kryteria korekty podziału terytorialnego przyjęto samowystar-
czalność w zakresie gospodarki i administracji gromadzkiej, historyczne powiąza-
nia pomiędzy poszczególnymi miejscowościami oraz warunki komunikacji. Nowe
próby reformy podziału terytorialnego Polski poprzedzono paroletnią dyskusją.
W 1973 r. do dyskusji nad projektem reformy podziału terytorialnego Polski
włączyła się Komisja Planu Krajowego Komitetu Przestrzennego Zagospodaro-
wania Kraju PAN. W wyniku tej dyskusji opracowano wnioski, w których
stwierdzono konieczność zmian podziału terytorialnego i dostosowanie go do
rozwoju społeczno-gospodarczego i wyższych wymagań społeczeństwa. Zwraca-
no przy tym uwagę, że podział terytorialny z istoty swej jest wtórny w stosunku
do zadań aparatu politycznego i państwowego, a więc jego podstawą powinna
być jasna koncepcja organizacji państwa i podziału kompetencji pomiędzy
organy różnych szczebli. Wskazywano, że podział terytorialny powinien być
przewidziany na długi horyzont czasowy i mieć stały charakter. Powinien także
uwzględniać tradycje i przyzwyczajenia ludności. Ekspertyza KPZK PAN w ma-
łym stopniu posłużyła do podjęcia w 1975 r. decyzji rządowej o zmianie podziału
terytorialnego Polski. Wprowadzono podział dwustopniowy, zlikwidowano
powiaty jako zbędne ogniwo pośrednie, zwiększono liczbę województw do 49
(w tym 3 miasta na prawach województw) oraz zmniejszono liczbę gmin do 2327,
zwiększając ich obszar.

Po 15 latach powrócono do sprawy podziału terytorialnego Polski. Proces
zmian w administracji publicznej zapoczątkowała reforma gminna z 1990 r.
Proponowana przez rząd reforma administracji publicznej zakłada przebudowę
centrum władzy wykonawczej, uporządkowanie struktur administracji centralnej,
terenowej administracji rządowej i systemu terytorialnego, a także dalszą decent-
ralizację zadań publicznych przez wprowadzenie powiatów jako drugiego szczeb-
la samorządu i rozbudowę mechanizmów państwa obywatelskiego. Jej celem jest
także usprawnienie funkcjonowania administracji przez zapewnienie lepszego niż
dotychczas przepływu informacji, stworzenie nowoczesnej kadry służby cywilnej
i wzrost efektywności wykorzystania środków publicznych. W projekcie po reformie
gminnej i ostatecznym określeniu kształtu powiatów jako następny krok w refor-
mowaniu systemu terytorialnego powinien nastąpić podział kraju na województwa.
Zarysowały się trzy możliwości: l) podziału Polski na 9-13 dużych regionów, 2)
powrót do 17 województw sprzed 1975 r., 3) utworzenie 25 województw.

Najwięcej zwolenników ma trzeci wariant. Z jednej strony zaspokaja on
ambicje społeczno-gospodarcze regionów i ich stolic jako rzeczywistych ośrod-
ków regionalnych, z drugiej zaś skraca drogę do przyszłych wielkich regionów,
stwarzając warunki do współpracy między nimi. Prejekt poselski zakłada utwo-
rzenie 31 województw.

Punktem wyjścia w zakresie kształtowania podziału terytorialnego państwa
powinna być ustawa o ustroju politycznym i zadaniach organów władzy i ad-

^ 81

- *"J^ uai.diuii'- S1"!-'.)'

Aautiii uia awu- lub trzystopniowego ustroju terytorialnego władzy i administracji
państwowej będzie można w każdym indywidualnym przypadku określić obszar
i granice jednostki terytorialnej. Zastrzeżenie to nie dotyczy natomiast ustalenia
wielkości określających optymalny stopień zaspokojenia potrzeb społecznych lub
technicznej zdolności obsługi ludności przez poszczególne urządzenia infrastruk-
tury technicznej i społecznej. Te ustalenia są określane normami urbanistycz-
no-planistycznymi.

W działaniu praktycznym jednak napotyka się niepowtarzalne warunki, na
które składają się: ukształtowanie terenu, rozmieszczenie osiedli, sieć komunika-
cyjna, wielkość i siła oddziaływania miasta będącego siedzibą władzy i administ-
racji, zdolność mającej powstać jednostki terytorialnej do podejmowania i realiza-
cji zadań. Zdolność tę określają czynniki, takie jak: budżet terenowy, poziom
wykształcenia, świadomość społeczna i polityczna mieszkańców, które muszą
przejawiać się m.in. w chęci sprawowania władzy oraz sprawowaniu kontroli nad
organami władzy i administracji. Biorąc pod uwagę konkretne warunki terenowe
oraz zadania do spełnienia, można określić terytorialne kręgi zainteresowań i tech-
nicznych możliwości realizacji poszczególnych zadań dla różnych szczebli. W prak-
tyce każde podejmowane lub wyznaczone zadanie ma swój terytorialny zasięg.
Należy zdecydować, które z zadań dla danej jednostki terytorialnej ma szczególne
znaczenie, i tym zadaniom W. Brzeziński (1974) radzi przyznać przewagę nad
innymi zadaniami. Ustalenie hierarchii zadań jest niezbędne. Są to bardzo znane
w geografii zasady określania zasięgów terytorialnych różnych zjawisk przyrod-
niczych, ekonomicznych, społecznych i politycznych. Sądzić należy, że będą rów-
nież przydatne w projektowaniu podziałów terytorialnych kraju. Takie postępowa-
nie należałoby zastosować w kształtowaniu dwu- lub trzystopniowego podziału
terytorialnego kraju. Odmiennych rozwiązań w podziale terytorialnym wymagają
miasta. Trzeba przy tym zastanowić się nad takimi zagadnieniami, jak: l) miejsce
miasta w podziale terytorialnym, 2) ustalanie granic miast na terenach niezur-
banizowanych, 3) ustalanie granic miast na terenach zurbanizowanych, 4) miasta
wydzielone, 5) podział wielkich miast na dzielnice - zakres uprawnień dzielnic.

Problem wielkiego miasta nadal jest przedmiotem dyskusji. Dość powszechny ;

jest obecnie "kryzys samorządu wielkich miast". Dyskusja koncentruje się wokół s

problemu, czy wielkie miasto ma być jednym organizmem miejskim, czy federa- l
cją dzielnic.

3.5. STOLICA PAŃSTWA

Wiele państw w początkach istnienia rozwijało się w bezpośrednim zasięgu
głównej siedziby władzy. Poszerzanie zasięgu wpływów takich obszarów zaląż-
kowych wiązało się z rozwojem tego miasta. Niezależnie od tego, jakie były
początki stolicy, zawsze decydujące są jej funkcje pełnione wobec państwa

82

Obszary zalążkowe państw europejskich

i wobec sąsiadów - ma odzwierciedlać zamożność, organizację i siłę państwa.
Prawie wszystkie państwa przeznaczają znaczną część budżetów na budowę miast
stołecznych, które odpowiadałyby aspiracjom państwa. Kto oglądał stolice in-
nych krajów, zapamiętał zapewne Bulwary Paryża, bogactwo madryckiego Pra-
do, cebulaste kopuły wież Kremla w Moskwie, rynek kwiatowy na La Grand
Place w Brukseli, marmurowe kolumny Akropolu w Atenach, wąskie uliczki na
Hradczanach w Pradze, Baszty Rybackie w Budapeszcie, zrekonstruowane Stare
Miasto i Trakt Królewski w Warszawie, wzgórza Rzymu, imponujące budowle
stolic krajów Ameryki Łacińskiej i kontrastujące z nimi skromne, niekiedy
zaniedbane przedmieścia. Addis Abeba, stolica Etiopii, jest opisywana jako
kurtyna lub maska, za którą ukrywa się pozostała część bardzo ubogiego kraju.

Początki cywilizacji i początki miasta są ze sobą ściśle związane. Pierwsze
ośrodki miejskie w Europie powstały w czasach starożytnych. W starożytnej
Grecji utożsamiano miasto i państwo. Ten szczególny przypadek politycznej
organizacyjnej jedności miasta i państwa istniał również w imperium rzymskim.
W okresie feudalnym nastąpił rozdział miasta i prowincji.

Pojawienie się państwa scentralizowanego sprawiło, że na siedzibę rządu wybie-
rano większe liczebnie i bogatsze miasto. Miasto stołeczne odgrywało ważną
rolę w tworzeniu języka narodowego, rozwijaniu idei politycznych, kulturalnych,
świadomości narodowej, a także w budowie organów jednolitej administracji oraz

1 83

stonce waz..^-^" MCIJUW zaunoame) i środkowej Europy, w pełnym'tego słowa
znaczeniu, były już nimi w XV i XVI w. W XVII w. stolicami stają się
Sztokholm, Berlin i Warszawa. Nowy okres powstawania stolic to XIX w. Po
1815 r. wiele narodów odzyskało wolność i samodzielność. Stołeczność odzyskały
Ateny i Sofia, gdy Grecja i Bułgaria wyzwoliły się spod panowania tureckiego,

a także Helsinki, Oslo, Warszawa. XIX w. był ważny dla Amsterdamu, Berna'
Brukseli i Luksemburga.

\V XX w. wolność uzyskały nowe kraje, dzięki czemu stolicami stały się
Dublin (Irlandia), Rejkiawik (Islandia), Tirana (Albania). Bonn stało się stolicą
RFN w 1948 r.

Ze wszystkich stolic europejskich jedynie Londyn i Paryż były stolicami
nieprzerwanie, siedem miast piastowało tę funkcję od XV w., pozostałe miały

dłuższe lub krótsze okresy przerw spowodowane bądź sytuacją wewnętrzną, bądź
międzynarodową.

Od XVI w. i przez cały XVII w. w stolicach europejskich państw nastąpił
wielki wzrost liczby mieszkańców, równocześnie zmienił się charakter miast i ich
wewnętrzna struktura. Był to czas ich rozwoju terytorialnego. Miasta wyszły
poza mury obronne, powstały przedmieścia. Wczesna gotycka i renesanso-
wa architektura ustąpiła miejsca barokowi. Wielkie monumentalne budowle
podkreślały centralizację władzy, pałace królewskie i cesarskie świadczyły o ab-
solutyzmie władzy, budynki rządowe wskazywały na charakter i funkcje scent-
ralizowanego państwa. Powstały nie tylko piękne rezydencje, ale i całe dzielnice

miast mówiące o powadze i bogactwie, jeśli nie państwa, to władców i ich
urzędników.

po okresie absolutyzmu nastąpił rozwój burżuazji, która również zaznaczyła
obecność w architekturze stołecznych miast, wprowadzając neoklasycyzm jako
ostatni styl przed nadchodzącą rewolucją przemysłową. Rewolucja przemysłowa
objęła swym wpływem głównie obszary przedmieść. Tu budowano pierwsze
fabryki. Towarzyszył temu dalszy, szybki wzrost liczby mieszkańców stolic.
Zwiększyła się rola przemysłu i biurokracji, obie wycisnęły piętno na architek-
turze miast stołecznych. W stolicy zlokalizowano siedziby głowy państwa, rządu,
parlamentu oraz ważnych instytucji kulturalnych i naukowych, a także instytucje
finansowe i banki. Handlowe i rynkowe funkcje stolicy stały się-bardzo ważne
rozwijano przemysł środków transportu. Zmieniła się struktura zawodowa lud-
ności. Powstały: banki, fabryki, stacje kolejowe, które wniosły nowe elementy do
architektury miast. Konieczność budowy wodociągów, kanalizacji, gazociągów,
sieci elektrycznej i telefonicznej stworzyła nową infrastrukturę techniczną miasta.
W budownictwie i architekturze królowała secesja. Na przedmieściach powstały
ubogie dzielnice robotnicze o brzydkiej taniej architekturze.

Ostatnim stadium rozwoju miast stołecznych jest okres postindustrialny.
Związana z nim architektura preferuje nowoczesne technicznie konstrukcje
króluje budownictwo wysokie, o prostej, ale funkcjonalnej architekturze.

84

początKu ao te] mniccji. Budowa nowe] stolicy Brazylii - Brasilii, pochłonęła
olbrzymie pieniądze. Przyczyną zmiany lokalizacji stolicy była konieczność gos-
podarczego ożywienia ,,interioru", czyli wewnętrznych obszarów Brazylii. Nowo-
czesna architektura miasta zadziwiła świat.

Innymi motywami kierowano się przy podjęciu decyzji o przeniesieniu stolicy
z Karaczi do Islamabadu. Nowa stolica Pakistanu leży w pobliżu obszarów
spornych z Indiami i Afganistanem. W ten sposób rząd Pakistanu chciał zaakcen-
tować nieustające zainteresowanie terenami spornymi i chęć ich odzyskania.

Zmiany stolic dokonały liczne byłe państwa kolonialne. Wiele krajów kolo-
nialnych po uzyskaniu niepodległości przywraca stolice w tradycyjnych centrach
z okresu przedkolonialnego lub ustala bardziej korzystną z punktu widzenia
nowych władz lokalizację stolicy.

Funkcje i typy stolic. Stolica tradycyjnie jest siedzibą parlamentu,
rządu i rezydencją głowy państwa. Tu znajduje swoją siedzibę większość am-
basad państw obcych i biur organizacji międzynarodowych. W większości państw
stolica jest także najbardziej ,,kosmopolitycznym" miastem kraju. W państwach
o strukturze federalnej miasto stołeczne musi również pełnić funkcje zespa-
lające. Przy dużym zróżnicowaniu wewnętrznym stolica staje się jedynym
miejscem, w którym wszyscy obywatele mogą znaleźć pomoc. Często w takich
państwach wydziela się ,,obszar federalny" dla stolicy państwa. W Stanach
Zjednoczonych funkcję okręgu stołecznego pełni Dystrykt Kolumbii, w którym
zlokalizowano stolicę kraju Waszyngton, a w Australii - Australijskie Teryto-
rium Stołeczne (Australian National Territory), w którym leży stolica Związku
Australijskiego - Canberra.

Stolica musi być źródłem siły i autorytetu, zapewniać sprawną
kontrolę nad krajem, a także obronę p a ń s t w a przed niepożądany-
mi wpływami zewnętrznymi. Niektórzy geografowie zajmujący się geografią
stolic twierdzą, że istnieją stolice naturalne i stolice "sztuczne". Pewne stolice
rozwijają się kompleksowo wraz z rozwojem systemu państwa, podczas gdy inne
powstały w rezultacie arbitralnej decyzji. Geograf australijski, O.H.K. Spate,
odrzuca tego typu argumentację, twierdząc, że wszelkie decyzje prowadzące do
założenia "sztucznej" stolicy są rezultatem potrzeb określonego systemu. Po-
twierdza to decyzja zmiany stolicy Belize w 1970 r., gdzie powstała nowa planowa-
na stolica Belmopan położona w centrum kraju, natomiast miastu Belize, dotych-
czasowej stolicy, na wybrzeżu, pozostawiono tylko funkcje portowe. Główne
argumenty wysunięte przy decyzji zmiany stolicy były podobne do podanych przez
rząd Brazylii, dodatkowe zaś, to fakt zniszczenia miasta w 80% przez huragan
Hattie w 1961 r. Nie była to, jak widać, decyzja wyłącznie arbitralna.

W badaniach geograficznych nad stolicami stosuje się wiele metod, lecz za
najbardziej efektywne jest uważane podejście morfologiczne. Problem stolicy
ujmuje się w powiązaniu jej z obszarem zalążkowy m, rdzenio-
wy m (córę ared) państwa. Z tego punktu widzenia stolice możemy podzielić na
trzy rodzaje:

t

85



imiKCJę wionącego cenirum aaminisLiacyJnego, gusj-"-'""i'-Acgu i Kunurainego
kraju przez kilka wieków. Do tej grupy należą Rzym, Londyn, Paryż, Ateny,
które były głównymi miastami w swoich krajach przez stulecia. Do tej kategorii
nie można zaliczyć Tokio, gdyż stało się stolicą japońską niewiele ponad 100 lat
temu (w 1860 r.), a więc w okresie narodowego modernizowania się państwa
japońskiego. Wcześniej stolicą kraju było Kioto. Tokio symbolizuje nową Japo-
nię i funkcje stolicy przejęło w czasie, gdy było centrum rewolucji Meiji;

2) stolica ustanowiona, powstała przez świadomy wybór. Takie stoli-
ce powstawały najczęściej w czasach nowożytnych. Silna rywalizacja między
stanami Australii o przywództwo nie pozwoliła na wybór któregoś z głównych
miast na stolicę państwa. Główna konkurencyjna walka toczyła się pomiędzy
Melbourne, stolicą stanu Wiktoria, a Sydney, stolicą Nowej Południowej Walii.
Kompromisowym rozwiązaniem była decyzja budowy nowej stolicy - Canberry,
na terytorium federalnym, wydzielonym z Nowej Południowej Walii.

Również w byłych koloniach, które uzyskały wolność i suwerenność po II
wojnie światowej, funkcje stolicy przejęły główne miasta, w których były siedziby
władz kolonialnych. Niektóre z tych stolic istnieją w formie zalążkowej, np.
Mbabane, będąca siedzibą rządu, w Suazi, Libreville w Gabonie i Kigali w Ruan-
dzie. Wiele z nich przekształciło się w nowoczesne miasta na miarę narodowych
aspiracji, np. Luanda w Angoli. Tylko cztery afrykańskie państwa w latach
siedemdziesiątych zbudowały nowe stolice od podstaw, gdyż jako kolonie były
zarządzane z miast położonych poza ich granicami.

Bardzo istotnym problemem jest wybór miast na stolice nowo powstających
federacji państw. Dotyczy to nie tylko obszarów byłych kolonii, lecz i państw od
dawna suwerennych, które wchodzą w układy federacyjne lub zakładają różnego
rodzaju unie. Tylko ze względu na brak akceptacji wspólnej stolicy nie powstała
Federacja Indii Zachodnich na Morzu Karaibskim. Każda z wysp miała własną
propozycję stolicy. Gdy po długich dyskusjach w końcu zgodzono się na miasto
Chaguaramas w pobliżu Port of Spain, okazało się, że była to baza wojskowa
Stanów Zjednoczonych. Do powstania federacji nie doszło. Długie, ożywione dysku-
sje toczą się od lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, które z miast: Luksemburg,
Strasburg lub Bruksela ma być siedzibą powstającej Unii Europejskiej;

3) stolica podzielona. W niektórych państwach funkcje rządzenia nie
są skoncentrowane w jednym mieście, lecz podzielone między dwa lub nawet
więcej miast. Jest to prawie zawsze kompromis niż wygoda w zarządzaniu
państwem. W królestwie Holandii, parlament ma siedzibę w Hadze, pałac
królewski znajduje się w Amsterdamie, ,, oficjalnej" stolicy kraju. W Boliwii
rywalizacja pomiędzy miastami La Paź i Sucre spowodowała, ze rząd urzęduje
w obu miastach. W Republice Południowej Afryki (RPA), w następstwie II
wojny burskiej, utworzono unię, w której burska stolica - Pretoria, została
siedzibą rządu, a brytyjski Kapsztad stał się siedzibą parlamentu.

Badania dotyczące stolic często próbują odpowiedzieć na pytanie, dlaczego
niektóre miasta zostają stolicami, a inne nie. W przypadku obszaru zalążkowego

86

w llll.cgia^Ji i-aicgu sysieilll-l pausLwa.

Jednym z pierwszych geografów, którzy podjęli problematykę stolic 1był
V. Cornish (1923). Ta ponad 70 lat temu opublikowana książka ciągle cieszy się
dużym zainteresowaniem. Cornish omawiał pochodzenie i ewolucję miast stołeecz-
nych w wielu częściach świata. Z kolei O.H.K. Spate (1942) podjął prcobę
określenia rodzaju funkcji pełnionych przez stolicę na przykładzie Belgracdu,
Pragi, New Delhi i Canberry. Miastu Waszyngton poświęcił swój artykuł - Ah-
nert (Entwicklung md Gegenwartsbild der amerikanischen Hauptstadt, 195)8).
Z geografów polskich najwięcej uwagi stolicom poświęcił L. Straszewicz.

Przy analizie stolic ważne znaczenie mają czynniki nie tylko ekonomicznie,
polityczne, kulturalne i strategiczne, ale również psychologiczne mieszkańc�ów
miasta stołecznego i obywateli kraju. Każda stolica od niepamiętnych czas<ów
zajmuje szczególne miejsce w życiu narodu. Zabytki, nagromadzone dotbra
kultury narodowej jako ślady minionych wieków stają się świadectwem historii
i dumy narodowej. Stolica musi jednak spełniać współczesne funkcje, musi być
również miastem nowoczesnym. Stolica jest wizytówką państwa.

Warszawa jest miastem częściowo zrekonstruowanym po zniszczeniach II
wojny światowej, a częściowo o nowoczesnej zabudowie blokowej. Jak kazżda
stolica, Warszawa stanęła obecnie wobec konieczności stworzenia wizji jej strate-
gicznego rozwoju, otwartego na nowe tendencje, zmiany i możliwości, uwzględ-
niającego rolę czynników ekonomicznych, społecznych, kulturowych. Przystąpno-
no więc do opracowania programu rozwoju Warszawy XXI w. Szeroko .za-
krojona dyskusja publiczna z udziałem organizacji naukowych, związkowych,
środowiskowych, gospodarczych i społecznych oraz samych mieszkańców W;ar-
szawy powinna dać w rezultacie strategię rozwoju miasta. Strategia ta zapewmia
Warszawie dalsze jej funkcjonowanie jako stolicy kraju oraz znaczącego mia;sta
w integrującej się Europie. W celu dokonania wyboru wiodącej funkcji W;ar-
szawy XXI w. opracowano ankietę, w której wymienione funkcje punktowamo
w skali od 6 do 0. Treść ankiety, jak i rezultaty, wykazały, że chcemy widzrieć
stolicę jako ośrodek polityki i administracji oraz jako miejsce życia mieszkańców,
ośrodek nauki i kultury, a następnie jako centrum kontaktów międzynarodo-
wych. Mniej punktów otrzymała Warszawa jako ośrodek gospodarki.

WYNIKI ANKIETY "WARSZAWA XXI W."



Ośrodek Kryterium Liczba punktów
Gospodarczy ekonomiczne 205
Kontaktów międzynarodowych stołeczność 183
Naukowy naukowe 277
Historii i kultury historyczne 249
Polityki i administracji stołeczność 436
Handlu ekonomiczne 112
Zieleni ekologiczne 173
Osadnictwa socjalne 293
Turystyki i rozrywki ludyczne 91
Węzeł komunikacyjny komunikacyjne 19

87

^uszary morsKie pod względem statusu prawno-politycznego dzielimy na:

wody wchodzące w skład terytorium państwowego nazywane wodami tery-
torialnymi lub morskim terytorium państwa, i morza otwarte. R. Bie-
rzanek i J. Symonides (1985) dzielą obszary morskie na:

a) wchodzące w skład terytorium państwowego,

b) podlegające w ograniczonym stopniu jurysdykcji suwerennego państwa,

c) znajdujące się poza granicami jurysdykcji państwowej.

Położenie polityczno-prawne obszarów morskich, zasady ich delimitacji oraz
sposoby korzystania z nich są określone przez prawo międzynarodowe i prawo
wewnętrzne. Międzynarodowe prawo morza było jeszcze w połowie XX w.
głównie prawem zwyczajowym. Problem szerokości pasa wód terytorialnych jest
bardzo istotny, dotyczy bowiem zmian obszaru pełnego morza, w pojęciu
wprowadzonym w XVII w. przez H. Grotiusa - Marę Liberum oraz przez J.
Seldena - Marę Ciausum, które odzwierciedlają konflikty interesów państw
korzystających z mórz. Zagadnienia te szerzej omawia J.E.S. Fawcett (1973).

Pierwszą kodyfikację podziału mórz podjęła w 1949 r. Komisja Prawa Między-
narodowego. W pierwszej konferencji prawa morza ONZ (Genewa 24 luty 1958 r.)
uczestniczyło 86 państw. Przyjęto na niej cztery konwencje: a) w sprawie morza
terytorialnego i strefy przyległej, b) w sprawie morza otwartego, c) w sprawie
rybołówstwa i konserwacji zasobów żywych morza otwartego, d) szelfu kontynen-
talnego. Nie udało się jednak wyraźnie określić szerokości morza terytorialnego.
W dwa lata później, w 1960 r., na II konferencji prawa morza w Genewie również
nie osiągnięto porozumienia w tej kwestii. To sprawiło, że wiele państw w rosz-
czeniach do morza terytorialnego i wyłącznej strefy połowowej zaczęło przekraczać
12-milową granicę. Rozpoczął się proces obrazowo określony przez R. Bierzanka
i J. Symonidesa (1985) jako "pełzanie jurysdykcji państwowej po morzu otwar-
tym". W 1967 r. do porządku obrad Zgromadzenia Ogólnego ONZ wpisano
punkt dotyczący pokojowego wykorzystania dna mórz poza granicami jurysdykcji
państwowej. Stało się" to zadaniem III konferencji prawa morza, która, oprócz
ustanowienia sprawiedliwego statusu międzynarodowego pokojowego wykorzys-
tania dna mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państwowej, włączyła do
programu posiedzeń zestaw zagadnień, obejmujących status prawny morza otwar-
tego, szelf kontynentalny, morze terytorialne, strefę przyległą, -ochronę środowiska
morskiego, badania naukowe i transfer technologii.

Prace III konferencji prawa morza ONZ trwały dziesięć lat (1973-1982), ale
uzyskane wyniki uznano za jedne z najważniejszych osiągnięć w historii stosun-
ków międzynarodowych. W konferencji uczestniczyło 157 państw. Na XI sesji,
30 kwietnia 1983 r., przyjęto konwencję o prawie morza będącą swego rodza-
ju konstytucją mórz i oceanów, która reguluje sposoby użytkowania, ba-
dania i ochrony mórz. Za przyjęciem głosowało 130 państw, przeciwko 4 (Sta-
ny Zjednoczone, Izrael, Wenezuela i Turcja), a wstrzymało się od głosu 17
państw.

88

UIUI&K.IC woay WCWUY"^"- -- "/ r*^^^ ^.^-^--"-.

Morskie wody wewnętrzne. Obejmują wody znajdujące się między
lądem a wewnętrzną granicą morza terytorialnego. Zalicza się do nich zatoki,
których brzegi należą tylko do jednego państwa, a ich rozwarcie u ujścia nie
przekracza 24 mil morskich*, a także wody tzw. zatok historycznych, choć ich
szerokość rozwarcia jest większa niż 24 mile morskie. Podstawą do posiadania
zatoki historycznej jest m.in. długotrwałe zwierzchnictwo terytorialne danego
państwa. Dekret z 23 marca 1956 r. o ochronie granic państwowych do morskich
wód wewnętrznych Polski zalicza:

1) część Zatoki Nowowarpińskiej Zalewu Szczecińskiego, zamkniętej linią
łamaną łączącą ujście rzeki Myśliborki z ujściem Kanału Torfowego;

2) część Zatoki Gdańskiej, zamkniętej linią łączącą cypel helski z punktem
styku polsko-rosyjskiej granicy państwowej. Linia ta wynosi 30 mil morskich,
dlatego podstawą uznania wód Zatoki Gdańskiej za wody wewnętrzne Polski
było m.in. traktowanie jej jako zatoki, której brzegi nie należą do jednego, lecz
do dwóch państw. Polska nie skorzystała w 1958 r. z możliwości uznania
Zatoki Gdańskiej za zatokę historyczną. W ustawie o morzu terytorialnym
PRL z 1977 r., zgodnie z konferencją genewską, część Zatoki Gdańskiej
zamkniętej 24-milową linią uznano za wody wewnętrzne;

3) część Zalewu Wiślanego położoną na zachód od linii łączącej punkt styku
polsko-rosyjskiej granicy na lądzie z punktem styku tej granicy na Mierzei Wiślanej;

4) wody portów i red, czyli miejsc, gdzie statki zawijają w celu załadowania

lub wyładowania pasażerów i towarów.

Zgodnie z konwencją genewską nawet najdalej wysunięte w morze stałe
urządzenie portowe, stanowiące integralną część systemu portowego, jest uważa-
ne za część wybrzeża, nad którym państwo nadbrzeżne sprawuje zwierzchnictwo
terytorialne. Państwo decyduje o tym, które porty są otwarte dla żeglugi między-
narodowej. Portami zamkniętymi są porty wojenne, rybackie i porty obsługujące

żeglugę kabotażową.

Wody wewnętrzne podlegają całkowitej i wyłącznej władzy państwa nadbrzeż-
nego, obejmującej również przestrzeń powietrzną nad morzem i dno morskie.

Problem wód historycznych (w tym i zatok) nie jest uregulowany w prawie
międzynarodowym. Za zatoki historyczne są uznawane m.in. zatoka Laholm
w Szwecji, Yaranger fjord i Vest fjord w Norwegii, Zatoka Hudsona w Kanadzie,

Morze Białe w Rosji.

Konwencja o prawie morza z 1982 r. wprowadziła nową kategorię wód
wewnętrznych, tzw. wody archipelagowe, na których obowiązuje prawo nie-
szkodliwego przepływu. Przez przepływ nieszkodliwy w myśl art. 14 konwencji
genewskiej rozumie się przepływ, który nie zagraża pokojowi lub bezpieczeństwu
państwa nadbrzeżnego. W czasie pokoju z prawa nieszkodliwego przepływu
mogą korzystać także okręty wojenne, a łodzie podwodne tylko wynurzone.

- l mila morska = 1852 m.

89

--"--- .. ^>^nLi niięazynaruuu-
wym. wiele cieśnin przyczynia się do znacznego skrócenia drogi.

Morze terytorialne. Pas wód morskich położonych między wybrze-
żem albo wodami wewnętrznymi a morzem otwartym jest nazywany morzem
terytorialnym i wchodzi w skład terytorium państwa. W celu przeprowadzenia
granicy morza terytorialnego państwo nadbrzeżne wyznacza linię podstawową*,
czyli wewnętrzną granicę, oraz ustala jego szerokość. Konwencja genewska

o morzu terytorialnym ustanowiła 12-milowy pas morza terytorialnego. Polska
również ustanowiła w 1978 r. 12-milowe morze terytorialne.

WODY TERYTORIALNE



Szerokość pasa wód terytorialnych (w Mm) Liczba państw
w 1976 r. w 1990 r.
3 27 13
4 3 2
6 10 6
10 1
12 54 100
15 1 1
20 - 1
30 4 2
35 - 1
50 3 1
100 2
130 1
200 11 13

^dło: The Slaleaman's Yearbook W 6/77

1990/91.

Państwo sprawujące suwerenną władzę na morzu terytorialnym reguluje
szystkie sprawy związane z żeglugą, rybołówstwem, bezpieczeństwem państwa,
nroną środowiska. Zgodnie ze zwyczajową i konwencyjną normą prawa
międzynarodowego statkom innych państw przysługuje prawo nieszkodliwego
przepływu. Statki znajdujące się na morzu terytorialnym podlegają jurysdykcji
mmistracyjnej, karnej i cywilnej państwa nadbrzeżnego.

Obszary mors^ig podlegające ograniczonej jurysdykcji lub suwerenności państ-
wa nadbrzeżnego obejmują morski pas przyległy oraz szelf kontynentalny. M o r -

i pas przyległy oznacza obszar morza otwartego o określonej szerokości,
P zylegający do Zewnętrznej granicy morza terytorialnego. Konwencja o prawie
morza przewiduje możliwość ustanawiania morskiego pasa przyległego o szeroko-
ści nie większej ni^ ^4 mile morskie. Nie wszystkie państwa z tej możliwości
rzystają, a wiele państw przekracza tę strefę. Pojawił się więc problem m o r s -
ICJ strefy ekonomicznej i strefy rybołówstwa. Pojęcie "strefa
e onomiczna łąc;gy się z praktyką krajów południowoamerykańskich wprowadza-

* Linia podstawo^ albo inaczej Unia brzegowa.

90

airyK.ansK.ic. i^Bicinuwi^iii^ ^ "..--., .^_
obowiązujących dotychczas przepisów z 1958 r. o morzu otwartym. W 200-milo-
wej strefie dokonuje się większości światowych połowów ryb. Obejmuje ona
również zasoby naturalne dna. W strefie ekonomicznej państwo nadbrzeżne ma
prawa suwerenne do badania, eksploatacji i ochrony zasobów. Określa zasady
eksploatacji bogactw tej części morza. Może je prowadzić samo lub dopuścić do
niej inne państwa na zasadzie umów dwustronnych. Wiele państw, takich jak
Meksyk, Norwegia, WNP (dawny ZSRR), ustanowiło strefę ekonomiczną. Inne
z kolei, np. Islandia, Stany Zjednoczone, Kanada, UE oraz Polska (1979)
ustanowiły strefę rybołówstwa w celu ochrony zasobów żywych morza w części
przylegającej do wybrzeża. Wszystkie państwa mogą natomiast w strefie ekono-
micznej swobodnie żeglować, korzystać z przestrzeni powietrznej, układać kable

i rurociągi.



Odległość (w Mm) Liczba państw
w 1976 r. w 1990 r.
6 l -
3-12 l
12 18 4
15 l -
50 2 -
53 l -
70 l -
122 l
20-200 l 41
200 3 93

Źródło: The Statesman's Yearbook 1976/77 i 1990/91.

W konwencji dotyczącej szelfu kontynentalnego określono zasięg dna mor
skiego przylegającego do wybrzeża, lecz znajdującego się poza granicami mórz
terytorialnego. Zewnętrzną granicę szelfu wyznacza się w miejscu, w któryr
głębokość nie przekracza 200 m. Państwo nadbrzeżne ma prawo suwerenn
do badania i eksploatacji naturalnych zasobów w strefie szelfu. Coraz cz^
ściej właśnie na szelfie prowadzi się poszukiwania złóż gazu ziemnego i rop

naftowej.

Problemy związane z wykorzystaniem szelfu przez Polskę uregulowano ust;

wą z 1977 r. Ustawa ta, podobnie jak i ustawa o polskiej strefie rybołówstwa, n
przyjmuje jako wyłącznej zasady rozgraniczania szelfu kontynentalnego lin
środkową, lecz przewiduje delimitację zewnętrznej granicy na podstawie umov
międzynarodowej, a więc uwzględnia sprawiedliwy podział oraz szczególne okol
czności. Przez linię środkową rozumie się linię łączącą punkty znajdują'
się w równej odległości od linii podstawowych ograniczających morze terytork

ne państw (J. Symonides, 1981).

Obszary morskie pod kontrolą państw
a - wody wewnętrzne i morze terytorialne, b - strefa ekonomiczna, c - linia środkowa, d - szelf kontynentalny

Polska jest zainteresowana nie tylko Bałtykiem, który jest morzem małym
o ograniczonych zasobach i półzamkniętym, ale także eksploatacją mórz i ocea-
nów, zwłaszcza w zakresie rybołówstwa oraz utrzymania regularnych linii żeg-
lugowych. Tak jak i wiele innych państw, interesuje się więc problemem morza
otwartego. Morze otwarte (morze pełne) obejmuje wody morskie znajdują-
ce się poza granicami morza terytorialnego*. Istotą morza otwartego jest obowią-
zująca na nim zasada swobodnego korzystania z bogactw oraz wolności żeglugi,
układania przewodów komunikacyjnych i rurociągów, przelotu nad nimi, badań
naukowych. Na dnie mórz otwartych występują bogate złoża surowców mineral-
nych zawierające m.in. nikiel, miedź, kobalt i mangan, dlatego wiele państw
podejmowało próby zawłaszczenia jego części. Powołany w 1968 r. przez Zgro-
madzenie Ogólne ONZ Komitet do Spraw Pokojowego Wykorzystywania Dna
Mórz i Oceanów podjął uchwałę, że dno mórz i oceanów oraz jego wnętrze,
leżące poza granicami jurysdykcji państwowej, należy uznać za wspólne dziedzic-
two ludzkości, a w związku z tym obszar ten nie może być zawłaszczony i jest
dostępny do użytkowania wyłącznie w celach pokojowych. To stwierdzenie nie

* Uf -- - -- -

* W pracach III konferencji pojawiła się tendencja do wyłączenia z pojęcia morza otwartego
morskiej strefy ekonomicznej i tym samym przesunięcia jego granicy wewnętrznej.

92

l t/g tli UJ c J ^J ^aaauy .

Cieśniny i kanały morskie o znaczeniu międzynaro-
dowym. Cieśniny morskie są naturalnymi drogami wodnymi łączącymi morza
i oceany. Część z nich ma tylko znaczenie lokalne, a część stanowi ważne
międzynarodowe szlaki komunikacyjne. Cieśniny o znaczeniu międzynarodowym
stanowią przedmiot zainteresowań geografii politycznej. Większość cieśnin znaj-
duje się w strefie morza terytorialnego, dlatego III konwencja genewska przyjęła
uchwałę, że nie można zakłócać nieszkodliwego przepływu obcych statków przez
cieśniny, które mogą leżeć w strefie morza terytorialnego. Osobne przepisy regulu-
ją przejścia okrętów wojennych. Status prawny cieśnin bałtyckich ustanowiono
w 1857 r. traktatem kopenhaskim. Zgodnie z postanowieniem traktatowym Dania
nie pobiera opłat za korzystanie z cieśnin i zobowiązuje się nie zakłócać tranzytu.

Status prawny cieśnin czarnomorskich ma dłuższą historię, którą można
podzielić na trzy okresy: a) gdy Morze Czarne było morzem wewnętrznym
cesarstwa wschodniorzymskiego, a później Turcji; b) od podpisania traktatu
Turcji z Rosją w 1774 r. zapewniającego swobodę przepływu statkom hand-
lowym Rosji; c) porozumień wielostronnych zawartych w 1841 r. w Londynie,
które regulowały sytuację prawną cieśnin czarnomorskich i umożliwiały swobod-
ny przepływ statków handlowych, lecz nie zezwalały na przepływ okrętów
wojennych. Po I wojnie światowej w 1923 r. w Lozannie podpisano porozumie-
nie, które nałożyło wiele ograniczeń na Turcję, przy równoczesnym otwarciu
cieśnin dla wszystkich państw. Umowa z 1936 r. podpisana w Montreux potwier-
dziła zasadę wolności przepływu i żeglugi w cieśninach czarnomorskich, nak-
ładając na Turcję obowiązek zachowania neutralności.

Szczególną pozycję wśród cieśnin zajmuje Cieśnina Gibraltarska, droga na
Morze Śródziemne i Ocean Atlantycki. Obok cieśnin morskich ważną rolę
w żegludze odgrywają kanały morskie. Za międzynarodowy kanał mo-
rski uważa się sztuczną drogę wodną łączącą dwa otwarte dla żeglugi między-
narodowej obszary morskie. Umiędzynarodowienie kanału dotyczy tylko wolno-
ści żeglugi, co nie musi wiązać się ze statusem prawnym strefy kanału, stanowią-
cej integralną część terytorium państwa. Wolność żeglugi obowiązuje na kana-
łach: Sueskim, Panamskim i Kilońskim.

Kanał Sueski, łączący Morze Śródziemne z Oceanem Indyjskim, zbudowano
w latach 1859-1869. Stanowi własność Egiptu. Kanał Panamski, łączący Ocean
Atlantycki z Oceanem Spokojnym, zbudowały w latach 1904-1914 Stany Zjed-
noczone na terytorium Panamy. Kanał wraz ze strefą kanałową pozostaje
w użytkowaniu Stanów Zjednoczonych do 1999 r. Potem, w myśl porozumienia
z 1978 r., kanał będzie zwrócony Panamie. Kanał Kiloński, zbudowany w 1913 r.
na terytorium Niemiec, łączy Morze Bałtyckie z Morzem Północnym. Kanał
początkowo miał charakter kanału wewnętrznego. Traktat Wersalski z 1919 r.
przekształcił Kanał Kiloński w kanał międzynarodowy.

Cieśniny morskie i kanały o znaczeniu międzynarodowym odgrywają bardzo
ważną rolę w stosunkach międzynarodowych, nie tylko w rozwoju stosunków

( 93

--. "^.^->" ..^JWH-

.,-.- ^"^iiL^wc-J. oyty również ważnym czynnikiem stabilizacji
i destabilizacji stosunków międzynarodowych w okresie "zimnej wojny". Cieś-
niny bałtyckie i czarnomorskie miały wielkie znaczenie dla układu sił w świecie.
Największe bazy floty wojennej Rosji i ZSRR znajdowały się zawsze na Bałtyku
i Morzu Czarnym. Pozostałe bazy leżą nad oceanami Arktycznym i Spokojnym.
Brak niekontrolowanych wyjść okrętów wojennych Rosji i ZSRR z baz na
^torzu Bałtyckim i Morzu Czarnym powodował, że obszary północnego Atlan-
tyku i Oceanu Indyjskiego znajdowały się poza ich kontrolą, zostawiając prawie
^łączność flotom wojennym Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii.

36.1. PAŃSTWA ŚRÓDLĄDOWE A SPRAWA MORZA

Zagadnieniem o pierwszoplanowym znaczeniu praktycznym dla państw śród-
lądowych jest problem swobodnego dostępu do morza. Morze jest drogą komu-
tacyjną i źródłem surowców, zatem państwa śródlądowe są również zaintereso-
wane swobodnym dostępem do mórz. Domagają się one zagwarantowania
"działu w eksploatacji zasobów mórz. Wiele państw nadmorskich ostatnio
bacznie zwiększyło obszary objęte granicami ich jurysdykcji, więc państwa
śródlądowe oraz państwa o niekorzystnym położeniu geograficznym podjęły
starania o dopuszczenie ich do udziału w eksploatacji zasobów występujących
w granicach stref ekonomicznych i rybołówstwa. Dostęp do morza państw
śródlądowych odbywa się na zasadzie tranzytu przez terytorium innych państw.
F�djęta w 1921 r. konwencja i statut o wolności tranzytu uregulowały pod-
stawowe zagadnienia tranzytu. Konwencja o morzu otwartym z 1958 r. stanowi-
ła że państwa śródlądowe powinny mieć swobodny dostęp do morza, aby mogły
kwzystać z wolności mórz na równi z państwami nadbrzeżnymi.

realizacja zasady tranzytu wymagała zawierania odpowiednich porozumień
r0i?dzy państwami śródlądowymi a państwami nadbrzeżnymi. "Projekt nowej
konwencji z 1980 r. przewidywał, że państwom śródlądowym przysługuje prawo
dostępu do morza i od morza w celu wykonania praw przewidzianych konwen-
cja łącznie z prawami dotyczącymi wolności morza pełnego i zasadą wspólnego
dziedzictwa ludzkości. W tym celu państwa śródlądowe będą korzystały z wolno-
ści tranzytu przez terytorium państw tranzytowych przy użyciu wszelkich środ-
ków transportu" (B. Gabryelska-Straburzyńska, 1981).

Ruch tranzytowy przez terytorium innego państwa nie podlega żadnym
opłatom celnym. W celu usprawnienia współpracy państwo śródlądowe wraz
z pastwami nadbrzeżnymi może podjąć budowę urządzeń specjalnych. Państwo
tranzytowe zachowuje pełną suwerenność nad terytorium tranzytowym. Statki
pływające pod banderami państw śródlądowych powinny być traktowane w por-
tach Olorskich na równi ze statkami państw nadbrzeżnych.

Dla państw śródlądowych ważne znaczenie ma również zagwarantowanie im
prawa do korzystania z bogactw mórz i oceanów leżących poza granicami

94

l

111U1Z, l U^CŁUHJW pUZŁl gl clIllUclIIll JLIłySUyKŁJl pelllSIWUWCJ pUWUIctllU WŁlIyUZ.yililUJ-

dową Władzę Dna Morskiego. Eksploatacja bogactw w strefach ekonomicznych
państw nadbrzeżnych przez państwa śródlądowe jest możliwa tylko po zawarciu
porozumień dwustronnych.

3.7. PRZESTRZEŃ POWIETRZNA, KOSMICZNA
I PODZIAŁ POLITYCZNY NIEBA

W skład terytorium państwa wchodzą: przestrzeń lądowa, morska i powietrz-
na rozciągająca się nad obszarem lądowym i morskim. W 1919 r. w Paryżu
podpisano międzynarodową zasadę obowiązującą wszystkie kraje, mówiącą że
"każde państwo ma pełną i wyłączną suwerenność nad przestrzenią powietrzną
ponad swoim terytorium". Analogiczne stwierdzenie znalazło się także w kon-
wencji o międzynarodowym lotnictwie cywilnym w 1944 r. (UN Treaty Series,
1948). W 1967 r. podpisano traktat o zasadach prowadzenia badań i wykorzys-
taniu przestrzeni kosmicznej łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi
(UN Treaty Series, 1967). Nowy traktat nadał przestrzeni pozaatmosferycznej
status odmienny od statusu przestrzeni powietrznej. Wprowadził on zasadę
wolności kosmosu, polegającą na pełnej równości państw w jego badaniu i wyko-
rzystaniu, zabronił jego zawłaszczania i umieszczania w nim obiektów, które
mogłyby stanowić zagrożenie dla świata.

Mamy więc tu do czynienia ze zróżnicowaniem na przestrzeń powiet-
rzną, podlegającą suwerenności państwowej, i kosmos, który nie może pod-
legać zawłaszczeniu. Z punktu widzenia polityczno-prawnego powstaje pytanie:

gdzie, a więc na jakiej wysokości przebiega granica pomiędzy tymi dwiema
częściami przestrzeni ponadziemskiej. Zagadnieniem tym zajmowali się m.in. S.
Gorove (1977), D. Goedhuis (1977), A. Górbiel (1977). Wyznaczenie granicy
pomiędzy przestrzenią powietrzną i kosmiczną pozostaje nadal jednym z najbar-
dziej spornych problemów dyskutowanych w Komitecie Kosmicznym ONZ.

Przestrzeń powietrzna, zgodnie z przyjętą zasadą przylegania, ma takie samo
położenie prawne, jak terytorium lądowe lub obszar morski, nad którym się
znajduje (R. Bierzanek, J. Symonides, 1985). Oznacza, że przestrzeń powietrzna
nad terytorium lądowym i morskim państwa podlega jego wyłącznej i pełnej
suwerenności, a przestrzeń powietrzna nad morzem otwartym i terytoriami jest
otwarta dla wszystkich państw.

Z pełnej i wyłącznej suwerenności w przestrzeni powietrznej wynika zasada
integralności terytorialnej i nienaruszalności granic. Państwo mające zwierzchnic-
two nad swą przestrzenią powietrzną ma prawo regulowania dostępu obcych
statków powietrznych do niej. Przelot samolotów przez przestrzeń powietrzną
określonego państwa wymaga dwustronnych umów międzynarodowych. Podczas
lotów w otwartej przestrzeni powietrznej samoloty i ich załogi, pasażerowie
i ładunki podlegają prawu i władzy swojego państwa.

( 95

" / -ł - --^-'AŁJŁ^.AAtjŁ A. ^ A.^' ł..

w warszawie, uzupełniono ją w 1956 r. w Hadze, a w 1961 objęto nimi loty

czarterowe. Konwencja z 1971 r. podpisana w Gwatemali reguluje zasady
funkcjonowania transportu lotniczego.

Wysłanie pierwszego sztucznego satelity Ziemi w 1957 r. przez ZSRR ot-
worzyło nowy rozdział w podziale politycznym świata. Pierwszy lot człowieka
w kosmosie zwrócił uwagę polityków na nie uregulowaną dotąd sprawę zasięgu
suwerenności państwowej w przestrzeni nadziemskiej. Zastanawiano się nad tym,
czy władza państwa może rozciągać się w nieskończoność, a jeśli nie, to gdzie
jest jej granica. Poruszony problem ma dwa zagadnienia: ustalenie granicy
zewnętrznej i określenie granicy wewnętrznej kosmosu. Przy założeniu, że
wszechświat jest nieskończony, granicy zewnętrznej nie można ustalić. W prak-
tyce jest ona wyznaczana aktualną wiedzą i technicznymi możliwościami człowie-
ka w zakresie badania i użytkowania przestrzeni kosmicznej (R. Bierzanek,
J. Symonides, 1985).

Istotne znaczenie z punktu widzenia podziałów politycznych ma wyznaczenie
wewnętrznej granicy kosmosu, gdyż określa ona zasięg suwerenności państwa
w przestrzeni powietrznej. Na podstawie kryteriów fizycznych, chemicznych,
biologicznych, aerodynamicznych i astronomicznych próbuje się ustalić wyso-
kość, na której ma kończyć się władza suwerenna państwa. Najczęściej granicą
suwerenności jest górna granica atmosfery, stąd określenie przestrzeń powietrz-
na, a zatem zasięg atmosfery byłby zewnętrzną granicą przestrzeni powietrznej
i wewnętrzną granicą przestrzeni kosmicznej

W 1959 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ powołało stały Komitet do Spraw
Pokojowego Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej, w którym od 1962 r. działa-
ją dwa podkomitety: naukowo-techniczny i prawny. Komitet ten prowadzi studia
nad ustaleniem definicji przestrzeni kosmicznej. W toku jego prac zastanawiano
się, czy przyjęcie jednej ogólnej definicji przestrzeni kosmicznej jest celowe,
a nawet czy możliwe. Zaproponowano opracowanie kilku definicji przestrzeni
kosmicznej, aby każda z nich mogła dotyczyć innego rodzaju działalności. Wśród
wielu propozycji zgłoszono również koncepcję umieszczenia górnej granicy suwe-
renności państwowej na poziomie najniższego perygeum sztucznego satelity
Ziemi. Zaproponowano ustalenie umowne na wysokości 80 km od powierzchni
Ziemi. Sugerowano przyjęcie za punkt wyjścia do poszukiwania optymalnej
granicy 100 km, co odpowiada setnej części odległości pomiędzy równikiem
a biegunem, mierzonej wzdłuż powierzchni Ziemi, lub 64 km odpowiadające
setnej części promienia Ziemi. Wyznaczenie granicy kosmosu na podstawie
kryteriów geograficznych nie dało rezultatów. Postanowiono więc ustalić defini-
cję według kryteriów prawnych. Długo jednak nie dokonywano żadnych ustaleń.
Dopiero w 1977 r. nastąpiła zmiana w podejściu do ustalenia określonych granic
w przestrzeni powietrznej i przestrzeni kosmicznej. Kraje równikowe zgłosiły
roszczenia do suwerenności znajdujących się ponad ich terytorium odcinków
orbity geostacjonarnej przebiegającej około 35,8 tyś. km od powierzchni Ziemi.

96

Granicę między przestrzenią powietrzną i kosmiczną starano się ustalić na
granicy atmosfery, konstatując, że należy wziąć za podstawę jej rozumienie geofizy-
czne. Okazało się jednak, że wśród geofizyków nie ma zgodności co do zasięgu
przestrzeni powietrznej. Czy należy za nią uważać jedynie troposferę i stratosferę, do
wysokości około 40 km, które zawierają 99,7% całej masy powietrza składającego
się na atmosferę ziemską, czy także mezosferę (80 km), termosferę (do 500 km)
i egzosferę (powyżej 500 km), w których powietrze występuje w minimalnych
ilościach (A. Górbiel, 1980). Podejmowano również próbę wyznaczenia zasięgu
suwerenności państw w przestrzeni ponadziemskiej na granicy oddziaływania grawi-
tacji ziemskiej, jednak zrezygnowano z tego pomysłu, gdyż siła przyciągania nie jest
wartością stałą i niezmienną. Brano także pod uwagę kryterium efektywności
władztwa H. Kelsena (1946), które głosi, że każdemu państwu przysługuje suweren-
ność w przestrzeni położonej ponad jego lądowym i morskim terytorium do takiej
wysokości, do jakiej może ono tę suwerenność faktycznie wykonywać.

Ta i wiele innych koncepcji nie przyniosły rozwiązania problemu.

Do niewątpliwie ważnych spraw związanych z podziałem przestrzeni powietrznej
i przestrzeni kosmicznej należą regulacje polityczno-prawne wykorzystania sztucznych
satelitów Ziemi oraz ciał niebieskich. W 1961 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło
rezolucję głoszącą, że prawo międzynarodowe, łącznie z Kartą Narodów Zjed-
noczonych, ma być również stosowane do przestrzeni kosmicznej i do ciał niebieskich,
które mogą być badane i wykorzystywane przez wszystkie państwa zgodnie z prawem
międzynarodowym i nie podlegają zawłaszczeniu przez państwa (A. Górbiel, 1979).

Penetracja sfery pozaziemskiej stworzyła potrzebę ustanowienia norm odpowia-
dających specyficznym celom fizycznym oraz szczególnym warunkom jej badań.
Dyspozycje traktatowe z 1968 r., odnoszące się do ciał niebieskich i przestrzeni
międzyplanetarnej, zawierają trzy podstawowe zasady: a) wolności kosmosu,
tzn. że badanie i wykorzystywanie przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem
i innymi ciałami niebieskimi, powinno być dokonywane dla dobra i w interesie
wszystkich krajów; b) niezawłaszczalności kosmosu, tzn. kosmos ani nawet
jego część nie mogą należeć do żadnego państwa; c) przestrzeń kosmiczna i ciała
niebieskie mogą być wykorzystywane wyłącznie do celów pokojowych.

Traktat z 1967 r. (UN Treaty Series, t. 610), ustalając ogólne podstawy
międzynarodowego statusu ciał niebieskich, nie ustalił definicji pojęcia ciał
niebieskich. Występują zatem poważne różnice w ocenie, co należy uważać za
ciało niebieskie. Nie jest jednoznaczne, czy postanowienia traktatowe z 1967 r.
odnoszą się do wszystkich naturalnych obiektów astronomicznych, niezależnie
od ich fizycznej budowy, wielkości, oddalenia od Ziemi, czy dotyczą tylko
niektórych z nich. Uważa się, że ciałami niebieskimi powinny być ciała stałe,
określonej wielkości i twardości, co wyklucza obiekty w postaci gazowej i ciekłej. Są
też poglądy, że ciałami niebieskimi są wszystkie obiekty znajdujące się w kosmosie,
łącznie z przestrzenią międzyplanetarną. Problem ten zaczyna nabierać praktycz-
nego znaczenia w związku z projektami eksploatacji surowców znajdujących

^ 97



--'C>^ Ml^yuUJWcUłK1 Pl u

wnego wymaga ustalenie prawa do eksploatacji zasobów mineralnych kosmosu
i czerpania z tego korzyści (A. Cocca, 1973).

Kosmos wypełniają także sztuczne satelity Ziemi. Są one wykorzystywane
w telekomunikacji, meteorologii, geodezji i kartografii. Badania dotyczą zarówno
zjawisk zachodzących na jej powierzchni, jak i jej zasobów biologicznych i mineral-
nych. Wielką rolę satelity odgrywają także w badaniach wszechświata.

Wykorzystanie satelitów jest przedmiotem szerokiej współpracy międzynarodo-
wej, zarówno w ramach ONZ i jego wyspecjalizowanych agend, jak ITU (Inter-
national Telecommunication Union) lub WMO (Worid Meteorological Organiza-
tion), FAO (Food and Agricultural Organization), jak i w ramach specjalnie
utworzonych organizacji łączności satelitarnej. W 1964 r. powołano Międzynarodo-
wą Organizację Łączności Satelitarnej.

Komitet do Spraw Pokojowego Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej zajmuje
się m.in. zakresem działania państw na Księżycu i innych ciałach niebieskich oraz
wykorzystaniem satelitów do bezpośredniej transmisji telewizyjnej i określeniem
zasad badania Ziemi z kosmosu. Zasady współpracy budziły zawsze wiele kont-
rowersji. Do lat dziewięćdziesiątych w dyskusjach tych niepoślednią rolę odgrywał
podział na: świat kapitalistyczny i socjalistyczny, między którymi ścierały się racje
ideologiczne i propagandowe. Kontrowersje na temat satelitarnych badań Ziemi
(Remote Sensing) wynikały przy sprawie dopuszczalności badań terytoriów innych
państw. Stany Zjednoczone i wiele państw zachodnich stały na stanowisku, że
badania nie mogą podlegać żadnym ograniczeniom, gdyż inaczej oznaczałoby to
uniemożliwienie korzystania z badań, mających istotne znaczenie dla całej ludzkości.
Przeciwne stanowisko zajmują kraje rozwijające się, które wychodząc z zasady
suwerenności uzależniają badania z kosmosu od zgody zainteresowanego państwa.
Pozostałe państwa, z Francją na czele, zajęły stanowisko kompromisowe, przewidu-
jąc, że uzyskane wyniki badań będą przekazane państwu, nad którego terytorium
prowadzono obserwacje (R. Bierzanek, J. Symonides, 1985).

Wiele państw równikowych ma zastrzeżenia co do rozmieszczenia satelitów
geostacjonamych, uważając to za naruszenie swojej suwerenności. Satelity geostac-
jonarne są umieszczone nad równikiem na orbicie kołowej na wysokości
35,8 tyś. km od powierzchni Ziemi. Aby mogły spełniać swoją rolę, muszą być
rozmieszczone co dwa stopnie geograficzne. W sumie daje to 180 stacji geostacjonar-
nych. Stwarza to problem z jednej strony monopolizacji kosmosu przez właścicieli
stacji, z drugiej zaś równoprawnego dostępu wszystkich państw do korzystania
z orbity geostacjonarnej. Wszystkie te kontrowersyjne sprawy powinny być roz-
wiązywane na podstawie artykułu I traktatu z 27 I 1967 r. (UN Treaty Series, t. 610),
mówiącego, że "badanie i wykorzystywanie przestrzeni kosmicznej łącznie z Księży-
cem i innymi ciałami niebieskimi, powinno być dokonywane dla dobra i w interesie
wszystkich krajów ... Obowiązywać będzie swoboda badań naukowych w przestrzeni
kosmicznej łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi; państwa powinny
ułatwiać i popierać współdziałanie międzynarodowe w zakresie tych badań".

98



4
[ 9 różne orientacje polityczne
- geografia wyborów
- współczesne ideologie
- partie polityczne na świecie


ORIENTACJI
POLITYCZNYCH

Geografia orientacji politycznych działalność bada-
wczą skupia wokół problematyki wyborów parla-
mentarnych lub samorządowych oraz par-
tii politycznych, które w tych wyborach czynnie
uczestniczą. Odgrywa ona kluczową rolę w rozwiązywa-
niu konfliktów społeczno-politycznych na drodze kon-
stytucyjnej. Celem licznych prac z tego zakresu jest
próba zrozumienia szczególnych sytuacji kształtowa-
nych przez wewnętrzne układy sił politycznych w państ-
wie. Za klasycznego przedstawiciela tych badań uważa
się A. Siegfrieda (1913), geografa francuskiego, który
opracował kartograficzne wyniki wyborów we Francji.
Mniej więcej w tym samym czasie C. Sauer (1918) brał
czynny udział w amerykańskich dyskusjach nad wydzie-
leniem okręgów kongresowych. Z polskich geografów
problemem tym zajmował się J. Wąsowicz, 1921, który
opracował mapę wyborczą Rzeczypospolitej Polskiej.
W ostatnich latach modelami przestrzennymi orientacji
politycznych wyborów zajmowali się m.in. M. Busteed
(1975) oraz P. Taylor (1984). Z polskich opracowań
należy wymienić S. Otoka (Mapa partii politycznych
w Polsce przed wyborami parlamentarnymi, 1993, maszy-
nopis) oraz P. Swianiewicza (The New Political Parties
in the Czech, Hungary, Polana and Slovakia. Vox POP
Newsietter, 1993, vol. 12. ABSA, Akron).

4.1. WYBORY

Geografia orientacji politycznych jest ściśle powią-
zana z problemem wyznaczania okręgów wy-
borczych. Ustalenie właściwych granic okręgów

1 99

--r-~"~", ""J u/LysKac przewaga

jednej orientacji politycznej nad drugą lub faworyzować któregoś z kandydatów.
Partie rządzące mogą doprowadzić do takiego wyznaczenia okręgów, które
pozwoli utrzymać się im przy władzy. Aby tego uniknąć, ustalaniem zasięgów
okręgów wyborczych w wielu demokratycznych krajach zajmują się niezależne
komisje wyborcze, co zapewnia właściwy rozkład głosów wyborców.

Systemy partyjne i orientacje polityczne są oparte na kryteriach klasowych,
religijnych lub etnicznych, które również mogą być ważne w określeniu segregacji
rezydencjalnej, dlatego można w przybliżeniu określić obszary popierające takie
lub inne ugrupowania polityczne. Np. w Wielkiej Brytanii laburzyści otrzymują
większe poparcie w hrabstwach zurbanizowanych i przemysłowych, konserwaty-
ści otrzymują wyższe wskaźniki w hrabstwach podmiejskich i wiejskich. Włoska
scena polityczna w czasie wyborów municypalnych w 1993 r. podzieliła się na
trzy bloki: lewicę (Demokratyczna Partia Lewicy), skrajną neofaszystowską
prawicę (Włoski Ruch Społeczny, MI) oraz Ligę Lombardzką, lansującą podział
Włoch i stworzenie państwa federalnego. Wybory municypalne wygrała DPL,
choć przyniosły one także sukces MI. Przedstawiciele rządzącej chadecji (ChD)
oraz socjalistów zostali wyeliminowani z wyborów. Partia lewicowa, postkomu-
nistyczna, zwyciężyła na północy i w centrum kraju. Na północy ponad 40%
wyborców opowiedziało się za Ligą Lombardzką. W centrum i na południu
zwycięstwo odniosła prawica. Jednak z faktu, że połowa mieszkańców Rzymu
głosowała na MI nie wynika, że są oni faszystami. Tak samo elektorat koalicji
lewicowej nie składa się wyłącznie z komunistów. Wyniki wyborów municypal-
nych we Włoszech w 1993 r. świadczą o przesunięciach orientacji politycznych
w społeczeństwie włoskim, które spowodowały dalsze zmiany w wyborach
parlamentarnych w 1994 r.

W Polsce w wyborach parlamentarnych 1991 r. Sojusz Lewicy Demokratycz-
nej zyskał najwięcej głosów w 11 spośród 37 okręgów wyborczych. Unia Demo-
kratyczna w 10, partie chłopskie łącznie w 9, Wyborcza Akcja Katolicka
i Porozumienie Centrum - po 2 oraz Konfederacja Polski Niepodległej, Kongres
Liberalno-Demokratyczny i Mniejszość Niemiecka w jednym.

Nastąpił polityczny podział kraju, w którym można wyróżnić trzy główne
obszary:

1) Polska katolicko-chłopska (obejmuje północne Mazowsze i południowo-

-wschodnią część kraju). Niemal cały obszar wchodził w skład dawnej Kongre-
sówki i Galicji (bez Krakowa). Jest to część Polski najbardziej tradycyjna,
o najwyższym wskaźniku religijności, ze znaczną liczbą ludności wiejskiej, prawie
bez PGR-ów i niskim stopniu urbanizacji. W wyborach parlamentarnych 1989 r.
był to najbardziej solidarnościowo zorientowany region kraju.

2) Polska demokracji prawicowej (Polska miast i obszarów przemysłowych

- obejmująca duże miasta oraz południowo-zachodnią i zachodnią część kraju).
Jest to obszar o wysokim stopniu zurbanizowania, uprzemysłowienia i dużych
skupisk inteligencji związanej z ośrodkami nauki i kultury. W wyborach

100

EiKLD

-KPN
11 Pi-
li POĆ
CfflPSL

-SLD

^UD

BWAK

LWP "Piast"

Mniejszość
Niemiecka

skala 1:7 500 000

Wybory parlamentarne w 1991 r.

parlamentarnych 1989 r. obszar ten stanowił silne oparcie dla Uni Demokra-
tycznej.

3) Polska demokracji lewicowej (północna i zachodnia część kraju - bez
Szczecińskiego i Gdańskiego). Na tym obszarze przeważa ludność napływowa,
istnieje duża liczba PGR i umiarkowany stopień urbanizacji. Zdecydowaną
przewagę w wyborach zyskał Sojusz Lewicy Demokratycznej. W 1989 r. w wybo-
rach parlamentarnych program wyborczy ,,Solidarności" nie wzbudził tu więk-
szego zainteresowania.

4) Tylko w dwóch województwach wyniki wyborów odbiegały od tego
obrazu: w Gdańskiem zwycięstwo w wyborach 1993 r. odniósł Kongres Liberal-
no-Demokratyczny, w Opolskiem wygrała Mniejszość Niemiecka.

Przykłady: brytyjski, włoski i polski potwierdzają reguły zasad procesów
wyborczych (wg P. Taylora, 1985) wpływających lokalnie na decyzje głosujących:

1) głosowanie na kandydata, zwykle określane jako efekt przyjacielsko-sąsie-
dzki. Polega on na tym, że kandydat otrzymuje dodatkowe głosy ze swego
okręgu wyborczego. Najbardziej jaskrawym tego przykładem są amerykańskie
wybory prezydenckie, w których kandydaci zwykle otrzymują większe poparcie
w swoim stanie;

2) głosowanie dla sprawy, gdy dany problem ma dla wyborców w okreś-
lonych okręgach większe znaczenie niż inne;

3) efekty kampanii wyborczej odzwierciedlają różnice wpływów;

^ 101

^^esy wyborcze nlż zakładan0 w okręgach: w któr^ "^JS?

4.2. IDEOLOGIE

Zróżnicowanie orientacji politycznych może być przejściowe, spowodowane
sytuacją społeczną i ekonomiczną i mieć charakter demonstracyjny lub trwałe
- na podłożu ideologicznym. Określenia takie jak: liberałowie, chadecy socjali
ści, konserwatyści, komuniści, faszyści odzwierciedlają przynależność do grup
o określonych "ideologiach" politycznych. Termin ideologia (gr idea-wy-
obrażeń, idea i logos - nauka, słowo) obejmuje system poglądów pojęć
społecznych, politycznych dotyczący stosunków społecznych.

nowe
grupy
interesów

SPRZECZNOŚCI INTERESÓW GRUP SPOŁECZNYCH I IDEOLOGII

stare ideologia
grupy

interesów

kontra -



peryfena

centrum

kontra -

państwo



miasto

kontra -



burżuazja

kontra -

centrum gospo-
darki światowej

^''^

Ideologia spełnia doniosłą funkcję społeczną. Jest świadomością danej zbiorowo-
ści, Jest środkiem przekazu doświadczenia społecznego. Przyczynia się do integracji
jednostek danej zbiorowości, wzmacnia jej spójność, spełnia rolę stymulatora i in-
spiratora lub hamulca działań społecznych. Ideologia jako system, zwłasz-

102

l

wa się, nie nadąża za zmianami zacnoazącymi w społeczeństwie, staje się
przestarzała, wypiera ją nowa. Propagowane hasło, że XX w. jest wiekiem
zmierzchu ideologii zostało potraktowane przez część przedstawicieli nauk społe-
cznych jako "ideologiczna aberracja" pierwszego rzędu.

4.3. PARTIE POLITYCZNE

Współcześnie przez partie polityczne rozumie się masowe organizacje,
których celem jest zdobycie władzy w celu realizacji określonych interesów
klasowych i grupowych. Osiągnięcie władzy może nastąpić drogą konstytucyjną
lub drogą zmian rewolucyjnych. Partie polityczne zrodził ustrój burżuazyjny, ale
nowoczesne partie zdolne do organizowania szerokich mas powstały dopiero
w drugiej połowie XIX w.

Realizacja klasowych interesów nie oznacza, że partie polityczne są związane
tylko z jedną klasą społeczną. Skład społeczny nie jest jedynym momentem
rozstrzygającym o charakterze klasowym partii. Dążąc do uzyskania władzy
w państwie partie starają się przeciągnąć grupy lub nawet warstwy z różnych klas
(S. Ehriich, 1979), co jednak wytwarza napięcia w łonie partii nie tylko przy
okazji tworzenia programu, także podczas walki politycznej. Każda partia
polityczna, mimo wewnętrznej różnorodności, ma dobrze zorganizowaną grupę
wiodącą, która nadaje jej określone oblicze. Im bardziej różnorodne interesy
reprezentuje partia, tym mniej jest zwarta, co objawia się w sporach wewnątrz-
partyjnych. Pełne sprzeczności są np. partie chadecko-prawicowe w Polsce lat
dziewięćdziesiątych. Konsekwencją tych sporów był nie tylko ich rozpad i po-
dział na mniejsze ugrupowania, lecz także niezdobycie mandatów w wyborach
parlamentarnych w 1993 r.

Partia polityczna gromadzi różnorodne opinie o kontrowersyjnych zagad-
nieniach i opracowuje je w formie postulatów i programów politycznych, które
stanowią wytyczne jej działań.

Partie polityczne są ściśle powiązane z organizacją państwa. Na nich jest
oparty system parlamentarny, są one niezbędnym czynnikiem tworzenia rządu,
formowania decyzji politycznych, kontroli pracy rządu przez partie opozycyjne.
Taką funkcję kontrolną pełni Unia Demokratyczna wobec rządu koalicyjnego
Sojuszu Lewicy Demokratycznej i Polskiego Stronnictwa Ludowego w Polsce po
wyborach parlamentarnych 1993 r.

Klasyfikacja partii politycznych zależy od przyjętych kryteriów. Podstawo-
wym kryterium podziału partii są interesy grupowe. Rzadko się zdarza jednak,
aby jakiś podstawowy interes klasowy był reprezentowany przez jedną partię.
Na forum politycznym spotykamy więc często wiele partii, które konkurują
o pozycję głównego reprezentanta interesów określonej klasy. Sprawę klasyfi-
kacji partii politycznej komplikuje ponadto splatanie się interesów klasowych
z interesami religijnymi, narodowymi, rasowymi, regionalnymi itp., które two-

103

""-"-^puJące parne pon-

tyczne:

1) partie burżuazyjne (wśród nich partie wielkiego kapitału, średniej
burżuazji itp.)- Typową taką partią jest np. angielska partia konserwatywna;

2) partie robotnicze (partie socjalistyczne i socjaldemokratyczne, partie
Pracy itp.);

GŁÓWN6 ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE PARTII POLITYCZNYCH W POLSCE



Partia Główne wartości Ustrój polityczy Ustrój społeczno--gospodarczy Polityka zagraniczna
Unia Bemokratycz- idee liberalno--demokratyczne - demokracja parlamentarna - gospodarka pry-watno-rynkowa - integracja Polski z Europą
na* wartości - rządy prawa - aktywna polity-
chrześcijańskie ka społeczna
odrębność sfer
działania pań-
stwa i Kościoła
Kongres - pragmatyczny - demokracja par- - leseferyzm - integracja
^'beralno- liberalizm lamentarna z sil- - nieskrępowany z Europą
Den-iokratycz- wartości ną władzą wyko- rozwój sił wy- - udział w poro-
ny* chrześcijańskie nawczą twórczych z mi- zumieniach re-
- rządy prawa nimalną rolą gionalnych
państwa i swo-
bodnym prze-
pływem kapitału
- ograniczona rola
państwa w poli-
tyce społecznej
Jednoczenie - etyka katolicka - demokracja par- - gospodarka ryn- - Polska włączona
Chrześcijań-sko-Narodowe ,- solidaryzm ,- rodzina lamentarna - silna władza kowa z interwencjonizmem do Europy jako wspólnoty
- wspólnota naro- prezydenta państwowym ojczyzn
dowa - samorząd tery-
.- własność prywatna torialny
, demokracja
Polskie Stronnictwo , tradycje ruchu ludowego - demokracja parlamentarna (druga - regulowana gospodarka rynkowa - ewolucyjny proces integracji
Ludowe , idea agraryzmu izba samorządo- ("trzecia droga") z Europą
, wartości wa) między kolekty- - współpraca
chrześcijańskie - rozwój samorzą- wizmema a libe- z krajami Europy
dności lokalnej ralizmem Pn. - czerpanie
i zawodowej - zagwarantowanie wzorców rozwią-
minimum socjal- zań gospodar-
nego dla wszyst- czych i społecz-
kich obywateli nych

* Od 24.04 1994 rKLD'UD P01*3^ "tw i"111* P'"1^ uni^ ^Inoici,

104



Partia Główne wartości Ustrój polityczy spoleczno--gospodarczy Polityka zagraniczna
Socjaldemo- - tradycje lewicowe, - demokracja par- - społeczna gospo- - współpraca z UE
kracja postępowy nurt lamentarna darka rynkowa: oraz krajami
Rzeczypospolitej myśli politycznej - rządy prawa równoprawne Europy Srodko-
Polskiej - pierwszych pol- traktowanie róż- wo-Wschodniej
skich socjalistów nych form wła-
i socjaldemokra- sności, aktywna
tów. Nie wypiera rola państwa,
się związków - polityka społecz-
z PZPR na oparta na
sprawiedliwości
Unia Pracy - tradycje "Solidar- - demokracja parla- - społeczna gospo- - integracja
ności" lat 1980- mentarna darka rynkowa z Europą
-1981 i okresu - przewaga władzy - utrzymanie
działalności nie- ustawodawczej i w miarę możli-
legalnej; wolność, wości rozbudowa
demokracja i spo- systemu świad-
łeczna sprawiedli- czeń i osłony
wość socjalnej
- neutralność świa-
topoglądu pań-
stwa
Konfederacja - nurt niepod- - demokracja par- - społeczna gospo- - integracja krajów
Polski ległościowy iden- lamentarna darka rynkowa Międzymorza ja-
Niepodległej tyfikujący się z ru- - samoorganizacja - odwoływanie się ko wstępna faza
chem pilsudczy- społeczeństwa w reformowaniu do zjednoczenia
kowskim - władza samo- gospodarki do całej Europy
- doktryna Czynu rządowa thatcheryzmu,
Niepodległościo- amerykańskiej de-
wego rozumiana mokracji, kapitału
jako współczesna i przedsiębiorczo-
forma czynu ści Japończyków
państwowego - pragmatyczny
- chrześcijańska ustrój gospodar-
nauka społeczna czy nie podpo-
- priorytet moral- rządkowany
ności nad polity- określonej doktry-
ką nie ekonomicznej

Źródło: K.J. Wojtaszczyk, 1993 Programy głównych ugrupowań politycznych w okresie transformacji 1989-1992. W: Polska scena
polityczna a wybory (red. S. Gebethner).

3) partie klas i warstw pośrednich i chłopstwa lub drobnych
kupców i przedsiębiorców oraz rzemieślników. Do tej grupy
należą chłopskie partie skandynawskie, PSL w Polsce, Partia Agrarna we Wło-
szech, partie radykalne III i IV republiki we Francji;

4) partie reprezentujące interesy narodowe lub regionalne,

1 105



-o- "-^inualUZ.MCp VVC

wioszecn. Partie te w zależności od sytuacji politycznej, w jakiej działają mogą
dążyć albo do niepodległości, albo do autonomii terytorialnej lub rozszerzenia

praw politycznych danej grupy etnicznej lub regionalnej w ramach organizacji
państwowej, w której działają;

5) partie faszystowskie. Do niedawna sądzono, że po upadku reżimów
faszystowskich w Hiszpanii i Portugalii faszystowska forma państwa jest sprawą
historii. Jednak rola, jaką faszyzm odegrał w historii najnowszej oraz wciąż
istniejąca w niektórych krajach możliwość faszystowskiego reżimu, nie pozwala
pominąć tego zagadnienia. Obecnie ruch neofaszystowski odnowił się we Wło-
szech, Francji, Wielkiej Brytanii, Niemczech, Rosji oraz w wielu innych krajach.
W programach tych partii odżywają hasła: prymatu partii i państwa w społeczeń-
stwie, czystek etnicznych oraz potrzeba silnego wodza narodu.

Partie w ustroju państwa tworzą pewną całość w ramach struktury politycz-
nej, którą nazywamy systemem partyjnym. Stosunki w ramach systemu
partyjnego regulują pewne zwyczajowe normy polityczne (M. Sobolewski, 1974).

Systemy partyjne odzwierciedlają układ sił politycznych w społeczeństwie. Dzieli
się je na:

1) systemy jednopartyjne - partia rządząca utrzymuje się przy władzy
przez dłuższy czas, a jedynie zmienia przywódców, którzy realizują własne
programy, tak jest np. w Meksyku, było w dawnych krajach socjalistycznych;

2) systemy dwupartyjne (duopoly), gdzie dwie główne partie polityczne
zmieniają się w sprawowaniu rządu, w zależności od tego, która z nich zwycięża
w wyborach. Tak jest np. w Wielkiej Brytanii, gdzie głównymi partiami są partia
konserwatywna (Torysi) i partia pracy (Labour Party), w RFN - CDU i SPD,
w Stanach Zjednoczonych - Republikanie i Demokraci;

3) systemy wielopartyjne, gdzie działa wiele równorzędnych partii zdol-
nych do tworzenia rządu i dopuszczanych do jego tworzenia. Państwami o sys-
temach wielopartyjnych są np. Francja, kraje skandynawskie, obecnie Polska,
Węgry, Rosja.

Mówiąc o systemach partyjnych mamy na uwadze takie partie, które faktycz-
nie sprawują władzę lub mogą uchodzić za pretendentów do władzy, a nie liczbę
partii działających w państwie. Każde lub prawie każde państwo w systemie np.
jednopartyjnym miały lub mają prócz partii rządzącej różne opozycyjne partie.

Najprostszą klasyfikacją partii politycznych jest podział na lewicę i pra-
wicę. To rozróżnienie ma odniesienie do międzynarodowego podziału organiza-
cji politycznych. Partie prawicowe dążą do utrzymania wielu więzi międzynaro-
dowych, podczas gdy partie lewicowe, tworzące "międzynarodówki", są ważną
częścią historii i tradycji partyjnych o różnych odniesieniach ideologicznych
i moralnych. W programach partii prawicowych dominują wartości nie związane
z ekonomią, takie jak nacjonalizm, religia, stąd np. kulturowe podobieństwo
anglojęzycznych liberalnych demokratów. Prawe skrzydła ich partii noszą różne
nazwy: w Stanach Zjednoczonych - Partia Republikańska, w Wielkiej Brytanii

106

W FNOWCJ Z^CIdIlUll - rama 1'NcllUuuwa. LIK mci J>^<-niciiv iiiii^M^_yiicii>^>-i-^vv>-J >_>i-

ganizacji republikanów lub konserwatystów (postępowych lub nie). Istnieje
natomiast ,,Międzynarodówka Liberalna", lecz np. Australijska Partia Liberalna
nie jest jej członkiem. I rzeczywiście, jak pisze R.M. Goldman (1980), żadna
amerykańska partia, ani republikańska, ani demokratyczna, nie ma ponadnaro-
dowych więzi.

Jedynymi partiami prawicowymi, które mają organizacje ponadnarodowe, są
chrześcijańskie demokracje. Partie te zostały utworzone przez katolicką Europę
w drugiej połowie XIX w. Ich pierwszy międzynarodowy kongres odbył się
w 1925 r., lecz Światową Unię Chrześcijańskiej Demokracji utworzono dopiero
w 1961 r. Przestrzenne rozmieszczenie chrześcijańskiej demokracji w świecie
wskazuje, że jej zasięg terytorialny pokrywa się z rozmieszczeniem wyznawców
religii rzymsko-katolickiej; występują one głównie w południowej i środkowej
Europie oraz Ameryce Łacińskiej.

Międzynarodowe organizacje partii politycznych w 1990 r.

Międzynarodówka Liberalna ma o wiele mniejszy zasięg. Utworzono ją
w 1947 r. Nie wszystkie partie, które określają się jako liberalne są członkami
Międzynarodówki. W Australii i Japonii partie liberalne są uważane raczej za
partie konserwatywne niż liberalne. Partie liberalne w Ameryce Łacińskiej nie-

< 107

,---- otuluiiuai'-'" V^ -
^^_,-" ^^UJ).

Zasięg terytorialny Międzynarodówki Liberalnej jest zarówno instruk-
tywny, jak i zwodniczy. Instruktywny w jego ograniczeniu zasięgu do roz-
winiętych, bogatych krajów przemysłowych, co potwierdza upadek liberalizmu
w krajach biednych. Zwodniczy, ponieważ liberalizm* ma wpływy tylko w głó-
wnych ośrodkach gospodarki światowej. Współczesny model partii liberalnych

niedokładnie określa rolę liberalizmu w ewolucji współczesnej gospodarki
światowej.

Więzi międzynarodowe od ponad 100 lat utrzymują natomiast partie lewico-
we. W 1848 r. Marks i Engels rzucili chwytliwe hasło ,,Proletariusze wszystkich
krajów łączcie się". Stało się ono wyzwaniem i uzupełnieniem programowym
Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników powstałego w 1864 r. pod
nazwą I Międzynarodówka. Był to połączony ruch małych liczebnie brytyjskich
i francuskich związków zawodowych. Rozwiązaną w 1877 r. I Międzynarodów-
kę ponownie reaktywowano w 1889 r. jako II Międzynarodówkę. Powstała ona
z połączenia partii socjalistycznych o różnym charakterze, od umiarkowanie
reformistycznych, np. brytyjskiej, do skrajnie rewolucyjnych, np. partii rosyjs-
kich bolszewików. II Międzynarodówka, będąca związkiem partii narodowych,
głosiła międzynarodowe ideały pokoju i robotniczej solidarności, wysuwała
postulaty w zakresie ustawodawstwa pracy, ustanowiła l maja dniem między-
narodowej solidarności klasy robotniczej. II Międzynarodówka, zwana również
Międzynarodówką Socjalistyczną, odbywała zjazd w 1914 r., gdy wybuchła
I wojna światowa. Delegaci Zjazdu po powrocie do domu, mimo antywojen-
nych uchwał zjazdu, w większości poparli własne rządy opowiadające się za
wojną. Największy szok wśród członków partii lewicowych wywarło stanowis-
ko partii socjalistycznych w Niemczech, gdzie zdecydowana większość wpływo-
wych radykalnych socjalistów poparła wojnę. Robotnik walczył przeciwko

robotnikowi, zwyciężył nacjonalizm, a międzynarodowy socjalizm zdezinteg-
rował się.

I wojna światowa była zarzewiem "wielkiej schizmy" socjalizmu. Ze zwycię-
stwem bolszewików w Rosji w 1917 r. nastąpiło rozbicie II Międzynarodówki.
Jednym z jej spadkobierców była utworzona w 1919 r. w Moskwie III Między-
narodówka Partii Komunistycznych - "Komintern", która pełniła funkcję kiero-
wniczego ośrodka międzynarodowego ruchu rewolucyjnego. Po jej rozwiązaniu
w 1943 r. partie komunistyczne nadal istniały i były sterowane przez Moskwę.
W latach dziewięćdziesiątych po rozpadzie ZSRR przekształciły się one w partie
lewicowo-demokratyczne. Niewiele z nich zachowało w nazwie przymiotnik

komunistyczna. Ocenę działalności partii komunistycznych należy pozostawić
historykom, prawnikom i politykom.

* Współczesny liberalizm, zgodnie z definicję, jest obrońcą praw klas średnich i pracodawców
(P. Taylor, 1985).

108

morzy uiwuizyn w lyzj r. aot-yansiyyziią ivnęuzynaruuowK.ę rracy. urganizację
tę w 1951 r. zreformowano i przyjęła ona nazwę Międzynarodówki Socjalistycz-
nej istniejącej do dziś. Międzynarodówka Socjalistyczna, choć nie jest zbyt liczna
w krajach Azji i Afryki, ma jednak zasięg światowy. W jej szeregach działał
W. Brandt, wielki polityk niemiecki, laureat pokojowej nagrody Nobla.

- co to jest
ekopolityka

- nadmierny

Przyrost naturalny
l szybki rozwój
technologiczny
Jako obciążenie
dla środowiska
naturalnego

5.1. POJĘCIE EKOPOLITYKI

Ekologia jako nauka o ,,gospodarce" przyro-
dy może i powinna wskazywać człowiekowi drogi za-
bezpieczenia się przed ujemnymi konsekwencjami eks-
ploatacji dóbr naturalnych i całej gospodarki ludz-
kiej. Ekopolityka zajmuje się gospodarczymi, eko-
logicznymi i etycznymi skutkami zmian w środowisku
naturalnym z perspektywy stosunków międzynaro-
dowych, Ekopolitycy prezentują te właśnie problemy

- dostęp do żywności
na świecie -
problem głodu
i niedożywienia

"eksplozja
ludnościowa"

- rozwój gospodarczy
świata a zużycie
energii

- woda, jej zasoby
i wykorzystanie,
niedobory wody -
poważny
problem polityczny

rozwój

technologiczny
i wzrost

uprzemysłowienia
oraz ich skutki
ekologiczne,
gospodarcze

I cn^J'3'""^-"

i powstające na ich skutek konflikty w polityce między-
narodowej.

Wielu politologów i ekonomistów uważa, że następ-
ne 50 lat XXI w. będzie najbardziej rewolucyjne w his-
torii stosunków międzynarodowych. Dotychczasowa
obfitość surowców energetycznych, gleb, wód i innych
bogactw naturalnych zapewniała zarówno wysoki po-
ziom rozwoju, jak i konsumpcji. Kryzys energetyczny,
niedobory żywności i chaos ekonomiczny w połowie łat .|
siedemdziesiątych uzmysłowił światu, że nadmierny j
przyrost naturalny i rozwój technologiczny w skali |
światowej są poważnym obciążeniem dla środowiska |
naturalnego. Wiele surowców naturalnych, występu-
jących, jak sądzono, w nadmiarze w stosunku do po-
trzeb jest na wyczerpaniu. Okazało się, że w postindust-
rialnym okresie nieograniczone zdawałoby się zasoby
surowcowe kurczą się, a wiele norm, wartości i sposo-
bów zachowań społecznych będzie musiało ulec zmia-
nie.

Transformacja stosunków między społeczeństwem
a środowiskiem naturalnym jest częścią bardziej ogól-
nego społecznego paradygmatu zmian, który obecnie

LUJC sny im pi^ciumie A.^. i ^S-^M w. muz-iia nazwcu- ,,cK.upuinyK.q , i;zyii iluwym
podejściem do problemów gospodarczych, ekologicznych i etycznych.

Ekopolitykę nazywa się też współczesnym widmem krążącym po świecie
i nękającym polityków i gospodarkę. W ekopolityce nie są istotne granice,
tradycyjne zasady stosunków międzynarodowych, ważne są jedynie doktryny
porządku międzynarodowego oraz normy wartości, które pomagają ją kształ-
tować.

W historii ludzkości nastąpiły dwie rewolucyjne zmiany gospodarcze, które
zasadniczo przekształciły ludzkie środowisko naturalne. Rewolucja agrar-
na, około 8000 r. p.n.e., związana z wprowadzeniem upraw roślin i hodowli
zwierząt, wpłynęła na poprawę wyżywienia, zwiększyła zasoby energii i umoż-
liwiła gromadzenie znaczniejszych zapasów żywności niż w gospodarce łowieckiej
i zbierackiej. Rozwój rolnictwa był ściśle związany z przechodzeniem od koczow-
niczego do osiadłego trybu życia.

Drugą rewolucją była rewolucja przemysłowa, zapoczątkowana
na przełomie XV/XVI w., która spowodowała niezwykły postęp technolo-
giczny. W XX w. rewolucja przemysłowa wpłynęła na wzrost wydajności pra-
cy dzięki wykorzystaniu energii pochodzącej z paliw kopalnych. Produkowano
ją w znacznych ilościach eksploatując nieodnawialne złoża naturalne, co sprzy-
jało obecnej eksplozji ludnościowej i wzrostowi konsumpcji. Wiele oznak wska-
zuje, że kończące się stulecie to początek trzeciej wielkiej rewolucji w historii
ludzkości.

Rodzaj tej transformacji według D. Piragesa (1979) jest obecnie jeszcze
niejasny i jest przedmiotem licznych dyskusji i wielu publikacji. Rewolucja
agrarna umożliwiła prowadzenie długotrwałych wojen, podbojów i tworzenie
imperiów, rewolucja przemysłowa spowodowała utworzenie systemu międzyna-
rodowego i przyczyniła się do wojen światowych, trzecia wielka rewolucja będzie
prawdopodobnie dotyczyła transformacji społeczeństw i zmiany charakteru sto-
sunków międzynarodowych. Spowoduje zupełnie inne spojrzenie na świat i zmie-
ni zachowania społeczne. Ekopolityka globalna zajmuje się problemami
racjonalnego wykorzystania środowiska, monitoringiem i kontrolą zasobów
naturalnych oraz urzeczywistnianiem sprawiedliwości społecznej w stosunkach
międzynarodowych.

Ostatnie międzynarodowe konferencje na temat problemów ludnościowych,
ochrony środowiska i zasobów wody oraz wyżywienia łączono z aspektami
moralnymi. Poruszano problemy uzależnienia pomocy zagranicznej dla państw
biednych od ograniczenia przyrostu naturalnego i moralne aspekty pomocy
żywnościowej dla głodujących. Kontrola nad zasobami naturalnymi i ich wyko-
rzystaniem jako ekonomiczna i polityczna broń stała się ważnym instrumentem
ekopolityki.

111

^ .-,-""" ^iiiugiauuznycn podstawowe znaczenie ma u schyłku
XX w. szybki wzrost liczby ludności świata, określany jako
"eksplozja ludnościowa". Stosunki demograficzne są ważnym czynnikiem wpły-
wającym na zjawiska polityczne. Oceny wzrostu zaludnienia świata do 1650 r.
n.e. dokonano na podstawie szacunków i przeliczeń powierzchni uprawnej na

gęstość zaludnienia (I.G. Simmons, 1979, str. 393). Dopiero w 1655 r. n.e.
wprowadzono powszechne spisy ludności.

-ż

WZROST ZALUDNIENIA ŚWIATA
(za J.G. Simmonsem, 1979)

1900 1920 1940 1960 1980 _2000

Jak wynika z ryciny, do 1650 r. przyrost liczby ludności był bardzo wolny.
Miały na to wpływ wysoki wskaźnik śmiertelności dzieci i niska górna granica
wieku. Między 1000 a 1600 r. n.e. liczba ludności świata wzrosła z 275 do
486 min. Prawie wszystkie kontynenty podwoiły liczbę mieszkańców, z wyjąt-
kiem obu Ameryk, gdzie koloniści niszczyli ludność tubylczą.

Jednym z ciekawszych zagadnień dotyczących wzrostu liczby ludności świata
po 1650 r. jest jej szybsze zwiększanie się, trwające do dzisiaj. Szczegółowe
analizy przyrostu naturalnego ludności wykazały, że między rozwojem uprzemy-

112



~~~-----^^ LataKontynent -----^ 1750 1800 1850 1900 1950
Świat 791 978 1262 1650 2515
Azja (bez ZSRR) 498 630 801 925 1345
Afryka 106 107 111 133 222
Europa (bez ZSRR) 125 152 208 296 427
ZSRR 42 56 76 134 180
Ameryka Północna 2 7 26 82 166
Ameryka Łacińska 16 24 38 74 162
Oceania 2 2 2 6 13

słowienia a wzrostem liczby ludności istnieje odwrotna zależność. Pod koniec
XIX w. nastąpiło zróżnicowanie procesów demograficznych. W krajach wysoko
rozwiniętych, dzięki postępowi wiedzy medycznej i podniesieniu poziomu cywili-
zacyjnego, nastąpiło znaczne obniżenie śmiertelności (szczególnie wśród niemow-
ląt i dzieci) i podwyższenie długości życia, przy jednoczesnym wprowadzeniu
kontroli urodzin. W krajach zacofanych wskaźniki demograficzne są gorsze, lecz
i tu wysiłki rządów i organizacji międzynarodowych prowadzą do podniesienia
się poziomu życia i ograniczenia rozprzestrzeniania się epidemii.

PRZYROST NATURALNY LUDNOŚCI WEDŁUG KONTYNENTÓW (%)



"'"--^^^ Lata Kontynent ^~~-~-, 1935 1951-1955 1980-1985
Świat 1,1 1,8 1,7
Azja (bez ZSRR) 1,5 2.0 1,7
Afryka - 2,1 2,9
Europa (bez ZSRR) 0,7 0,9 0,3
ZSRR 1,5 1,7 1,0
Ameryka Północna 1,1 1,5 0,9
Ameryka Łacińska 1,9 2,7 2,3
Oceania 0,9 1,5 1,5

Źródło: Maty Rocznik Statystyczny GUS 1938, Demographic Yearbook VN.

LICZBA LUDNOŚCI I GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA WEDŁUG KONTYNENTÓW
W 1991 r.



Kontynent Ludność
w min na l km2
Świat 5385 40
Azja (bez ZSRR) 3165 115
Afryka 662 22
Europa (bez ZSRR) 506 102
Ameryka Północna i Środkowa 432 18
Ameryka Południowa 302 17
Oceania 27 13
Były ZSRR 291 13

Źródło: Rocznik Statystyczny GUS 1992.

113





uoszar ;""""0'" d0 10% miejskie)
Europa Azja Afryka Ameryka Pn. Ameryka Łacińska Oceania 3 2 22
Łącznie 4 5



UDSZar miejskief' do 10% 10-35% 35-50% 50-70% pow.
Europa - '\zja -Afryka 2 Ameryka Pn. -Ameryka Łacińska -oceania 2^ącznie 4 3 25 1 15 312 251 19 14 3 9 10 16 4 2 - - 2 9 15 5 2 2 3
Źródło: Slatislical Yearbonk TIU 100 30 49 36



10-35% 35-50% 50-70% pow. 75%
1 15 3 19 14
31 16 9 10
4 2
- 2
2 92 2 15 5
2 3
51 30 49 36


Źródło: Statistical Ymbook UN 1993.

Dla 7 krajów w Europie brak danych, dla 7 krajów w Azji brak danych, dla 11 krajów w Ameryce Łacińskiej brak danych oraz
dla 7 krajów Oceanii brak danych.

W Azji i Europie żyje przeszło 3/4 ludności świata, przy czym w Azji ponad
połowa. 4/5 ludności koncentruje się na obszarze pomiędzy 20 i 60� szer. geogr.
pn. Na półkuli południowej żyje około 10% ludności świata. Największymi
skupiskami ludności są Azja Południowo-Wschodnia i Europa.

Zainteresowania ekopolityki szybkością przyrostu liczby ludności świata
wynikają m.in. z odnoszenia tego przyrostu do zasobów naturalnych oraz
skutków oddziaływania ludzi na biosferę na skutek degradacji środowiska natu-
ralnego. Wzrost zaludnienia można jednak przewidywać na podstawie pewnych
założeń w stosunku do zmiennych demograficznych i sposobu ich uzależnienia
od warunków społecznych i ekonomicznych (I.G. Simmons, 1979). Zwiększający
się przyrost naturalny, stały lub niższy współczynnik urodzeń można przewidzieć
na podstawie rozwoju gospodarczego i wskaźników ekonomicznych. Jest to
możliwe w zależności od tego, jaki model ideologiczny i ekonomiczny uzyska
powszechną akceptację. Kryteria, na podstawie których sporządza się
prognozy ludnościowe, muszą być jasno określone, tak by można było

dość precyzyjnie przewidywać zmiany na przyszłość. Eksperci ONZ rozważają
dwa rodzaje założeń:

1) niezmienny wskaźnik przyrostu naturalnego, co oznacza prostą ekstrapo-
lację obecnych tendencji;

2) zmienny wskaźnik przyrostu naturalnego zależny od sytuacji społe-
czno-ekonomicznej państwa.

Mała gęstość zaludnienia występuje jedynie w okolicach o nie sprzyjającym
klimacie, natomiast dużą gęstością zaludnienia charakteryzują się zarówno ob-
szary miejsko-przemysłowe, jak i obszary wiejsko-rolnicze, szczególnie w Azji.

W latach sześćdziesiątych w ONZ opracowano trzy warianty rozwoju licz-
bowego ludności (przyrost wysoki, średni i niski), opierające się na prognozach
wynikających z programów poprawy warunków zdrowotnych i opracowanych
w różnych krajach świata normach żywieniowych. Wariant przewidujący wysoki
przyrost zakłada, że wskaźnik przyrostu naturalnego nie zmieni się do 2000 r.;

wariant drugi przewiduje stopniowy spadek przyrostu naturalnego, jaki obser-
wuje się w wielu krajach uprzemysłowionych; wariant trzeci zakłada znaczny

114

ni.^i J^oi. Ji^-niciiY iimiu piawuupuuuuiiy, a wai lamy ui ugi i pierwszy są JUŻ
rejestrowane przez urzędy statystyczne. Obliczenia ONZ przewidywanego zalud-
nienia świata do 2000 r., według różnych założeń, przedstawia tabela.

PROGNOZY LUDNOŚCIOWE ŚWIATA W 2000 R. WEDŁUG BADAŃ ONZ (w min)



Prognoza Świat Afryka Azja Ameryka Północna Ameryka Łacińska Europa Oceania Związek Radziecki
Rok 1969 3551 344 1990 225 276 456 19 241
Przewidywania na rok
2000, stały poziom
płodności na podsta-
wie 1969 7522 860 4513 388 756 571 33 402
Przewidywania na rok
2000, wariant pośred-
ni oparty na 1969 6130 768 3458 354 638 427 32 353
Przewidywania na rok
2000, wariant pośred-
ni oparty na 1972 6494 818 3777 333 652 568 35 330

Źródło: Population Refermce Bureau 1969 i 1972.

Z prognoz wynika, że w stosunku do 1969 r. liczba ludności świata
w 2000 r. podwoi się. Przewiduje się również, że główny wzrost liczby
ludności nastąpi w krajach słabo rozwiniętych, co spowoduje, że obecny stosunek
liczbowy bogatych narodów do biednych, wynoszący 30:70, zmieni się w najbliż-
szych latach na 20:80 (pesymiści zakładają nawet 10:90), co może mieć trudne
do przewidzenia następstwa społeczno-polityczne zagrażające panującemu współ-
cześnie układowi sił (D. Pirages, 1979).

Przyrost liczby ludności o 2% rocznie jest powszechnie uznawany za niezbyt
wysoki, dopóki nie rozważy się jego wykładniczego charakteru. Jak wynika
z danych statystycznych, czas potrzebny na podwojenie się liczby ludności świata
wynosi 35 lat. Przy wskaźniku 2% rocznie będzie "się ona nadal podwajać po
takim czasie, niezależnie od bezwzględnej wielkości zaludnienia. Ekstrapolowanie
w odległą przyszłość tej nie zmienionej wielkości przyrostu naturalnego może dać
w krótkim czasie olbrzymie wartości bezwzględne. Liczba 3 mld ludzi w 1960 r.
przy przyroście 2% rocznie zwiększyłaby się w 2600 r. do zawrotnej liczby l - 1015
osób. Na l osobę przypadałoby około 0,5 m2; moment osiągnięcia tego stanu
nazwano Dniem Miejsc Tylko Stojących (I.G. Simmons, 1979).

Głównym problemem eksplozji ludnościowej jest to, że trudności nią powo-
dowane występują w skali światowej, natomiast trzeba je rozwiązywać w po-
szczególnych krajach. Zagrożone czują się zwłaszcza kraje słabo rozwinięte oraz
grupy mniejszościowe, które obawiają się narzucenia rozwiązań globalnych przez
kraje bogate i rozwinięte.

Pomimo powszechnego przyjęcia programów planowania rodziny wszędzie,
poza krajami rozwiniętymi, próby zmniejszenia wskaźnika przyrostu naturalnego
zawodzą. Troska o zachowanie światowej równowagi populacja-zasoby-środo-

115

Gęstość zaludnienia świata



W V N >o ^ '-S- S ? -3 ^ L- o ^ '-- S'>a S.Hllg:p-llr łir.ltl .1^| g-i^&B-i
a ^ U h1 g ^-TO " ^iN -- i^-S. ^Tl a ;-- C. 0> 0) g ,żs-^S^^o0'!^ ^ll-^n^ ^ | ^^g-alsg^a^ ga^^^cg^siS-B^gagSi3-S^gsż5.Si'^ao^^gRaS.
^^ż^1 p^-il^^^
i ^ | s s g ^ r
3;oo^ci.cn,S3
^ 3 < 0 rt 0' '-- B. 0, oo, 0^ N N 0 . ^n 0>^.^3,5 s-go"
"-^U^�B'S. ^
sijiżri^lirsdi?^ 111411n> p^ Q - ?-ćS. 3 ^S-^&^.g ż S.^ '0 <, ' r' ^ f^rff> ^ N^t^No s g^a^< 0 3 0 Ol �^:^-
^OG-g.^Ot-^?;-
s'g,^s ri^^-9-i ^ ^.^ ż ^ i-ż-p s
^ ""3^'s.s
^ g-|^ &a"N^^til.^ll^^-i'i-?l^ig



?. ^ ? ff 2 wv
N'l " " s c; s' S.^ ^ 5 s-^ K- -? ż
3"i^ Sl l s ^.g g1-1E 11^-3 ---a01 o a^' w 0"9 "' B0 0- < ?0 >eN-^ 0
i S ET L.^.s.l > Z
&3 ^t 0 ?
i S^^0 0TO. N5
2;
> ^>
B
/-^0�
-O
0
�
(*> M - i- '0 ~~1 ^0 ró M �
ż
<2 s^



C/i^ro^N^,S ta 0-V3&-^-ć2 W) c; 2. TO a^It^ł ^-^S s-^ " g-^B-^ R^hli^^ ^ s" i-^ a - 3 ^3 fa ^ ^ Ni i ^'ii3 ^- ^ n> -ti F= U 5. S ~ ^y rtc CT-0 << ^ &. 0N <; < N ?a Oi 0- a ? 5'f^N^iO M ss-^ S S-^g-2.^ ?? g,^ g-g-1 ^ ^N s. ^3 S-^ ^ ? ta S^i "^ o a >^ "-, a o $; a-ci.P^;^3 a.& ^ CL S S � -0teeisi0 t= 0 CT- S(^ o> V S < o ^ t^^-^ 'g-^000^ Os'aP3CT-^0 N '<; ^1R ^0 0)R g-^ �< a'K- 2.^^ (-t'5. Rv a0 B'PT oN N (T> - ^ g ^ S. Sf & S g ag są y p- P;S 2.^ ^ N. Q ni ->S'-< ^illlsl'p i-^ &; '-' m --{-^ p; ^ s" i 3 "-a ^ o S a 3, o, V 0 '0'<- -r o-^ ^0v
^1 . - -S; r^-
^ R ^-30 t-ł ,-t rt- a. "l r-ł- N.1^ ^ -^^^a ^i S, rt ^ <"L- Ł " ?r^ a ^oo a o c2 N 0 s rt a ż ^ a -< oo ^ 2 3. "< g- "" 01 3 g; ?rBr
0 w ^ "--^^^a.^^ ^ | g ^^^-g:!-! | 3 ^ " ^ ^ o-&s � - 3 O NS. a ^ l 3 N SLs?B s i ^ ^ s.^-^ S- S a o^ 0^0
-g ero y^ ^i-i CL ^3 '-pa <-< o a ^ ^ ?7 S- o o ^ 9- ?" ^ o ^ g- ż^ S. | SS" -l � "' 0 R' aw^
a S. S & ^- rt CT-<; ff-&= S^^ >ż S-S ^ a ^ ^ ^ ^ ^ 3 a ^ S-0 ^ 0 N g g ^ P^ �' ^ BL: s. F 5'^ S" L" ;-< a 3 Q. M-
l 1^1.^ o a. ^M ^u << S " ^ !^ -, 0 S- N- t' O S B o^ cc a- a- F- ( ? 8

-- -i- ----.-^ "..^i.ct ^.JJąucJ w krajacn s-taoo
rozwiniętych spożywa tylko 1/4 światowej produkcji protein. Ocenia się także, że
blisko 900 min osób spożywa dziennie o 250 kalorii mniej niż wynosi norma,
a 1,3 mld osób jest chronicznie niedożywionych. Utworzenie światowego rynku
żywności zaostrzyło istniejące różnice w sposobach odżywiania. Na wolnym
rynku produktów rolnych nie ma ochrony dla biednych i nie ma też gwarancji, że
każdy kraj, zanim wyeksportuje płody rolne za granicę, nakarmi najpierw swoich
obywateli. D. Pirages (1979) nazwał to imperializmem żywnoś-
ciowym. Żywność zatem odgrywa obecnie ważną rolę w programie ekopolityki
globalnej oraz w międzynarodowych stosunkach.

PRZECIĘTNE NORMY WYŻYWIENIA W WYBRANYCH KRAJACH



Kalorie dzienne Białka w g/dzień
Kraj (kcal) ogółem w tym
zwierzęce
Australia 3220 106,0 68,9
Kanada 3150 96,8 66,1
St. Zjedn. 3290 96,8 69,5
Francja 3270 103,7 64,3
Indie 1940 47,9 5,6
Nigeria 2170 59,5 5,1
Boliwia 2060 51,8 13,1

Źródło: FAO, The Stale of Food and AgricuUwe.

Prawidłowa dieta człowieka jest zazwyczaj określona przez sumę
kalorii i protein spożywanych dziennie. Zakłada się, że l osoba potrzebuje
średnio 2223 - 2656 kalorii uzyskanych w pożywieniu. Dolna granica odpowiada
normie dla mieszkańców Azji, górna - dla mieszkańców Australii. Średnia liczba
kalorii spożywanych w Ameryce Północnej wynosi 2642, a w Europie 2565.
W krajach uprzemysłowionych mieszkańcy spożywają średnio o 500 kalorii
dziennie więcej niż wynosi przeciętna norma. W krajach słabo rozwiniętych
średnie spożycie spada o 75 kalorii poniżej wymaganego minimum. Ilość spoży-
wanych protein jest nie mniej istotna niż liczba kalorii, ponieważ są bardzo
ważne dla wzrostu ciała i jego rozwoju fizycznego. Pożywienie różni się jakością
i wartością zawartych w nim protein, dlatego trudno jest określić minimum
dawki dziennej, która zależy od składu pokarmu. Niemniej jednak przyjmuje się,
że minimalna ilość protein w diecie dziennej powinna wynosić 57 g. W Stanach
Zjednoczonych i w Europie Zachodniej dawka protein wynosi 95 g na osobę
dziennie, w krajach Dalekiego Wschodu tylko 51 g.

Około 56% kalorii spożywamy w postaci zbóż, takich jak ryż, pszenica
i kukurydza natomiast mięso, ryby i rośliny strączkowe stanowią podstawowe
źródło protein. Pozostała część światowej produkcji żywności jest bardzo zróż-
nicowana. Wielka ilość uprawianych ziemniaków, ze względu na wysoką zawar-

118

światowym rynku żywności. Wśród upraw żywieniowych istotne miejsce zajmują
soja i orzeszki ziemne, służące do produkcji tłuszczów roślinnych. Ważną rolę
w diecie odgrywają warzywa, owoce i cukier. Uprawa warzyw i owoców jest

RELACJE PRZECIĘTNYCH MIESIĘCZNYCH WYNAGRODZEŃ NOMINALNYCH
DO CEN DETALICZNYCH WYBRANYCH TOWARÓW ŻYWNOŚCIOWYCH -



1985 1992 1985 1992 1985 1992 1985 1992 1985 1992
Wybrane wynagrodzenie miesięczne wyrażone w
kraje kg mąki kg mięsa woło- kostkach tuzinach jaj ku- kg cukru
pszennej wego bez kości 250 g masła rzych świeżych białego
Australia 1650 1611 317 198 1768 2559 830 1071 2217 2471
Austria2 1252 1675 194 175 820 1050 549 698 1006 1499
Białoruś 5771' 166 80,41' 44,1 302'' 158 1841' 87,6 2821' 103
Bułgaria 367 371 64,8'' 163 136 141 105 220 102
Francja" 934 1239 75,4 650 755 487 513 922 1035
Japonia0 1524 1905" 89,8 9%,2e 759 921� 1097 1474" 1215 1637"
Litwa 184 47,^ 104 47,2 50,7
Niemcy 2125 3065 73,0 81,5'' 1226 1801 934 1169 1486 1959
Polska 466 357 58,9 48,8 187 277 123 179 267 247
St. Zjedn. 2766 2950 210 1165 1568 1501 1826 1681 1865
Szwecja"' 1601S 2135 102S 151 11278 1637 583S 780 963S 2074
Ukraina 331" 53,8� 227" 232� 213"
Węgry 747 776� 60,9 63,0� 307 3W 178 297� 239 363"
W. Brytania 2209� 2524 200 251 1263 1670 773 875 1385 1696

a Wynagrodzenia w przemyśle, ''1990 r., 'Ceny w Paryżu, ''Ceny w Tokio, '1991 r., ^ kością, 81986 r.
Źródło: Ror:nik Statystyczny GUS. 1994.

rozproszona i handel międzynarodowy tymi produktami jest niewielki. Trzcinę
cukrową uprawia się tylko w klimacie gorącym. Wielkość jej uprawy i eksportu
zależy od cen cukru na rynku światowym. W strefie umiarkowanej, głównie
w Europie, trzcina cukrowa ma silnego konkurenta w postaci buraka cuk-
rowego.

Handel międzynarodowy płodami rolnymi jest jedną z moż-
liwości uzupełnienia braków własnej produkcji. W rolnictwie jednak bywa tak, że
te kraje, które dziś są eksporterami, mogą jutro nie mieć do wyeksportowania
niczego, jeśli wzrosną ich potrzeby lub złe warunki pogodowe wpłyną na
zmniejszenie lub zniszczenie zbiorów. Kraje eksportujące, licząc się z taką
sytuacją, ograniczają sprzedaż za granicę płodów lub nawet ją wstrzymują w celu
zgromadzenia odpowiednich zapasów.

Głównymi eksporterami płodów rolnych są Stany Zjednoczone, Argentyna,
Francja, Australia i Nowa Zelandia oraz Kanada. Wielcy importerzy płodów
rolnych to Europa Zachodnia i Japonia. Kraje takie; jak Indie, Bangladesz,
a ostatnio kraje byłego ZSRR, nie znajdują się na liście głównych importerów
towarów rolnych. W każdym z tych krajów wielkość importu lub eksportu
płodów rolnych określają coroczne wielkości zbiorów.

<

119



Wybrnę kraj8 Lata Zbo , za8 Ryż Ziem niak - Wa i rzyw Mięs w o Mas! kilogra Tłus0 hcze" ^ Świeże produkty mleczne" Jaja Cukier
/----- Austria 1980 72 60 90 88 mach 30
1991 67 5,1 61 78 94d 4,3 d 16^ 104<1 14d 15 -' m37
Bułgaria 1980 160 4,3 27 125 6^ 2,5 21 11
1991 3,0 58f 20 11 35 16
Czechy 1980 1991 1538 161S 4,2 4,0 80 92 6176 90*' 96f 9,48,2 22 25 2361125^k 18 19 38 45
Francja 198.0 77 85 123 112 31 15 ta
1991 77 4,1 7,d 111'1 8,8'1 101'1 15" JO34
Hiszpania 1980 82 113 134 69 23 17 ?
1991 72 5,7 106 199 98'1 0.5'1 30'1 99d 16'1 Zo27
Holandia 1980 67 84 91 77 37 10 41
1991 52 5,4 87 98 88'' ^l" 136'1 10'1 40
Japonia 1980 114 18 113 31 15 17 23
1991 34 70 16 107 44d O^ 14" 46" pd
Kanada 1980 65 72 78 98 23 13 40
1991 66 4,6 71" 79d 102'1 11 TU42
Niemcy 1991 73 2,3 75 81 100'1 6,6�1 2]d 93'1 15" 35
Norwegia 1980 81 81 47 56 26 11 39 j
1991 79 3,1 91 59 53" 2,0d 3^de 177d 12" 41 j
Polska 1980 1991 130' 116' - 158 140 101 126 69 68 6,9 5,0 14 15 270 240 12 9,7 41 35
Słowacja 1980 5,5 68 54 76f 191' 18 36 .;
1991 5,3 91 80 77f 22" 1019 43 '
St. Zjedn. 1980 68� 38� 95� 115 26 16 40�
1991 67 9,6 19 119'1 14d ~T\J30 ;
Szwajcaria 1980 77 49 86 88 22 12 41
1990 67 5,0 44 87 82 6,1 15� 124 12 42
Szwecja 1980 65 75 42 64 19 13
1991 64 4,3 84 43 6ff1 7,91 22^ 158'1 14d 36 42
Węgry 1980 112 3,4 61 80 72 2,0 29 166 |Q 10 '20 i
1991 98 5,2 56 84 72 1,8 35 "168 20 JO35 ;
W. Brytaoł 1980 72 99 80 75 24 14 43 1
1991 77 4,4 99 74d 3.4" 30'1 129d 13-*. 41
Włochy 1980 134 38 161 78 28 . 1 30 i
1991 110 5,9 39 175 87'1 2.40 . 3111 640 l 0" 29 "i
b. ZSRR 980 38 109 97 50 8,8 9 l 3 44
990 33 . 00 92 59 1 0 2 3P l 5P 45
"W 198^- '.tczme z ryżem, "Bez masła, ^Bez śmietany, "1990 r" 'Bez margaryny fŁac,nfc -.' , J �W przeliczenia "arno, hucznie z mlekiem,'Ziarao 4 zbóż, kŁacznie z masłem, �1979, P198.T Podrobam,, Źródło: Rffk Statystyczny GUS, 1994.
120



Kraj Pszenica Ryż Kukurydza Ziemniaki Cukier Mięso wołowe Mięso wieprzowe Soja
Australia 14,1 1,0 0,0 0,0 3,7 1,7 0,3 -
Chiny 101,0 187,1 95,3 35,0 9,2 1,6 27,6 11,5
Francja 33,0 - 13,2 6,5 4,5 1,7 1,9 0,0
Indie 54,2 109,5 9,4 15,5 14,5 - - 25,0
Indonezja - 45,8 6,7 - 2,8 - - 1,2
Japonia - 13,4 - 3,7 0,9 - - 0,2
Kanada 28,6 - 6,8 2,8 0,0 0,8 1,1 1,3
Niemcy 15,5 - - 10,4 4,4 1,9 3,7 -
Polska 7,3 - - 23,3 1,5 0,5 2,0 -
Stany
Zjednoczone 66,9 7,5 227,0 18,5 6,8 10,6 7,8 52,3
Tajlandia - 20,0 3,5 - 5,1 - - 0,6
Turcja 19,3 - 2,1 4,5 1,9 - - 0,2
Byty ZSRR 89,9 2,2 15,5 64,7 8,4 7,7 5,3 0,8
Świat 556,8 520,5 512,2 252,7 118,0 52,9 73,0 107,7

Źródło: Rocznik Statystyczny GUS 1993.

Żywność może być wykorzystana również jako broń lub środek nacisku
w stosunkach międzynarodowych. Potencjalnymi ofiarami embarga żywnościo-
wego mogą być różne kraje w zależności od sytuacji politycznej, społecznej
i gospodarczej świata lub regionu. Próby wprowadzania embarga na żywność
jako broni politycznej w stosunku do krajów potrzebujących lub głodujących
należy potępiać ze względów humanitarnych.

LICZBA OSÓB NIEDOŻYWIONYCH W 1974 r.



Liczba ludności Liczba osób niedo- % ludności
Obszar ogółem (w mld) żywionych (w min) niedożywionej
Kraje rozwinięte 1,07 28 3
Ameryka Łacińska 0,28 36 13
Daleki Wschód 1,02 301 30
Bliski Wschód 0,17 30 18
Afryka 0,28 67 25

Źródło: UN Worid Food Conference, NY 1979. Assessment ofthe Worid Situalion.

Zaspokojenie potrzeb żywieniowych zależy jednak głównie od: ilości zie-
mi nadającej się do uprawy, wody dostępnej dla rolnictwa i technologii upra-
wy ziemi oraz kapitału, ponieważ koszt uprawy ziemi staje się coraz wyż-
szy. Tereny nadające się pod uprawę, a szerzej do użytkowania rolnego, są
czynnikiem limitującym wzrost produkcji żywności. Tereny o najdogodniej-
szych warunkach ekologicznych i ekonomicznych są już w mniejszym lub
większym stopniu zagospodarowane rolniczo. Na obszarach, zaliczanych do
potencjalnych pod względem uprawy, w większości przypadków przy obec-

121

- ---^-^ ^^J w ai,icue gorące), w Której
znaczna część gleb jest uboga, a ponadto przeniesienie techniki uprawy ziemi ze

strefy umiarkowanej do strefy gorącej nastręcza trudności lub nie jest celowe.
Jednocześnie wycięcie wilgotnych lasów równikowych i użytkowanie tych tere-
nów do celów rolniczych jest nieracjonalne z ekologicznego punktu widzenia.
Może to spowodować zaburzenia atmosferyczne oraz w bilansie wodnym świata.

OBSZARY O STAŁYM DEFICYCIE ŻYWNOŚCI (1984-1986)



Kontynent Liczba krajów
Europa Ameryka Pn. Ameryka Łacińska Azja Afryka Oceania 4 9 25 5

Źródło: Statistical Yearbook UN, 1993.

Poza czynnikami ekologicznymi wpływającymi na ograniczenie strefy upra-
wnej ważny, jeśli nie decydujący, jest czynnik ekonomiczny, czyli opłacalność
podejmowanych prac. Uprawa terenów marginalnych jest bardzo kosztowna.
Znaczne obszary użytkowane rolniczo pochłaniają rokrocznie szybko rozwija-
jące się miasta. Pozostaje więc tylko intensyfikacja upraw na terenach już
użytkowanych rolniczo. Liczą się nakłady ponoszone na uprawę w przeliczeniu
na l ha ziemi.

Obserwowany wyraźny wzrost wydajności osiągany na ziemi upraw-
nej jest rezultatem zastosowania nowych technologii do produkcji rolnej.
Badania biologiczne przyniosły w efekcie bardziej plenne odmiany upraw.
Zastosowanie na wielką skalę nawozów sztucznych i nawadnianie pól poprawi-
ło produktywność gleb. Pestycydy zmniejszyły znacznie wpływ szkodników.
Mechanizacja zastąpiła siłę żywą w wielu pracach. Doprowadziło to w efekcie
do zmniejszenia zatrudnienia w rolnictwie, przy wielokrotnym zwiększeniu
produkcji. Nowa technologia przyczyniła się do wzrostu produkcji żywności
i pewnego uniezależnienia jej od warunków przyrodniczych, ale ściśle powiązała
ją ze źródłami energii. Zależność w tym zakresie jest tak duża, że światowy
kryzys energetyczny staje się również kryzysem w produkcji żywności. Wzras-
tające ceny opału pociągają za sobą wzrost cen energii wykorzystywanej do
produkcji nawozów, pestycydów i nawadniania, przetwarzania surowców z pro-
dukcji rolnej w żywność, środków transportu itp. Wynika stąd prosta zależność
- ceny żywności będą wzrastały wraz ze wzrostem cen energii. Jest to tzw.
współzależność technologiczna. W Stanach Zjednoczonych obliczo-
no, że współczesny system produkcji wymaga 8-9 kcal energii pochodzącej
z surowców kopalnych do wyprodukowania l kcal żywności podanej na stół.
Produkcja żywności oparta na nowoczesnych technologiach ma też strony ujem-
ne - duże zużycie środków chemicznych nieprzyswajalnych przez środowisko

122

mentow płodów rolnycn. rowroi ao prouuKCji zurowcj żywności siajc sn?
nie tylko wziętym modnym hasłem ekologicznym, ale nakazem zdrowego rozsąd-
ku. Produkcja zdrowej żywności nie musi oznaczać zmniejszenia zużycia energii,
a więc musimy być przygotowani na jej wysokie ceny.

5.4. ŚWIATOWA POLITYKA ENERGETYCZNA

Pierwszym źródłem energii wykorzystanym w rozwoju ludzkości była energia
słoneczna. Pod jej wpływem zachodzi ważny proces życiowy - fotosynteza.
Zaletą energii słonecznej jest jej praktycznie nieograniczona odnawialność. Dlate-
go gromadzenie i wykorzystanie energii słonecznej w wielu dziedzinach, np. jako
źródła ciepła do ogrzewania, jest przedmiotem nieustających prac badawczych
i projektowych.

Większość osiągnięć rewolucji przemysłowej powstała jednak dzięki opano-
waniu technologii wykorzystania paliw kopalnych jako źródła energii i sub-
stytutu siły ludzkiej. Światowe zasoby paliw kopalnych są niestety ograniczone,
dlatego stale poszukuje się innych źródeł energii. Rozwój społeczeństw postindus-
trialnych będzie zależał od wyboru alternatywnych źródeł energii.

Częściowym rozwiązaniem światowego problemu energetycznego może być
bardziej efektywne wykorzystanie energii słonecznej. Dodatkowym, lecz dotych-
czas słabo używanym, źródłem energii jest grawitacja, m.in. wykorzystanie
przypływu fal morskich oraz energii wiatru. Ważną rolę w wielu rozwiniętych
krajach odgrywa energia jądrowa.

Industrializacja jest synonimem skomplikowanych procesów produkcji i dys-
trybucji, które wymagają stałego dopływu energii. W krajach uprzemysłowionych
nawet rolnictwo pochłania olbrzymie ilości paliw do wytworzenia nawozów,
środków ochrony roślin i wyposażenia technicznego.

Zużycie energii wzrasta bardzo szybko. Nowo odkrywane zasoby
zwiększają wprawdzie możliwości produkcyjne, ale wykładniczy wzrost zużycia
energii sprawia, że surowców może zabraknąć. Kryzys energetyczny lat siedem-
dziesiątych pokazał, jakie trudności może napotkać ludzkość, gdy kopalne złoża
surowców energetycznych zostaną wyeksploatowane. Energia stała się głównym
czynnikiem uwzględnianym w założeniach współczesnej ekopolityki. Kopalne
surowce paliwowe są kluczowe w większości działań gospodarczych, są też
ważnym towarem w handlu międzynarodowym - na paliwa przypada około
połowy importu i eksportu surowców. Wiele organizacji międzynarodowych,
a w tym OPEC (Organization of Petroleum Exporting Countries), próbuje
kształtować wielkość dostaw paliw na rynku światowym. Liderzy wielu krajów
eksportujących ropę naftową próbowali wykorzystać ten surowiec jako broń lub
środek nacisku politycznego w stosunkach międzynarodowych. Z paliw kopal-
nych z ropy naftowej uzyskiwano około 1/3 światowej produkcji energii, z gazu
ziemnego - 1/6, z węgla - 1/4.

( 123



Region Węgiel kamienny Ropa naftowa Gaz ziemny Energia wodna
Kraje kapitalistyczne (rozwinięte)
w tym: 48 9 15 17
Ameryka Pn. 27 5 8 11
Europa Zach. 9 4 6 6
Kraje socjalistyczne 48 12 45 16
w tym:
ZSRR 24 9 43 -
Chiny 17 3 1
Srodk. Europa 8 0,0 1 -
Polska 4 - - -
Kraje rozwijające się 3 79 40 67
w tym:
OPEC - 68 32 -
Zatoka Perska 57 25
Świat ogółem 579 x 109 t 700 x109 98xl012m3 2857 x103
baryłek MW

Źródło: Statistical Yearbook, 1990.

Pierwszym paliwem kopalnym wykorzystywanym w znacznych ilościach był
węgiel kamienny. Znaczenie węgla jako paliwa jednak maleje ze względu
na małą wydajność energetyczną w porównaniu z innymi źródłami paliw oraz
degradację środowiska związaną z górnictwem i spalaniem węgla. W okresach
występowania trudności z zaopatrzeniem w paliwa płynne rola węgla w przemyś-"'
le i bilansie energetycznym przejściowo wzrasta. Struktura pozyskiwanej energii
Jest następująca: 64% pochodzi z paliw kopalnych, a 21% to energia
wodna. Energia jądrowa stanowi 15% całości energii. Światowy potenc-
jał energii uzyskiwanej z pływów morskich wynosi około 13000 MW.
Światowy potencjał energii geotermicznej jest trudny do ustalenia. Cał-
kowita światowa moc elektrowni geotermicznych jest oceniana na około
750 MW. Energia pływów i energia geotermiczna mają znaczenie lokalne, lecz
mogą przyczynić się do rozwiązania miejscowych problemów energetycznych.

Stale poszukuje się nowych rozwiązań technologicznych w energetyce. Jest to
niezbędne do dalszego rozwoju ekonomicznego krajów uprzemysłowionych.
Mogą one zapobiec kłopotliwemu importowi kopalnych surowców energetycz-
nych. Nowe technologie są głównie związane z energią jądrową. One również
mogą wpłynąć korzystnie na bilanse handlowe krajów uprzemysłowionych przez
wzrost zapotrzebowania na nowe reaktory jądrowe, wzbogacony uran jako
paliwo do elektrowni jądrowych i części zamienne. Pod tym względem wykorzys-
tanie energetyki jądrowej zapewnia ekopolityczne możliwości wyzwolenia się
krajów uprzemysłowionych z zależności od słabo rozwiniętych gospodarczo
eksporterów ropy naftowej i gazu ziemnego i utrzymania światowej pozycji
mocarstwowej.

124

uran jest mieszaniną dwóch izotopów 99,3% uranu 238 i około 0,7% uranu 235,
który przed wykorzystaniem w elektrowni wzbogaca się koncentratem uranu 235
od 2 do 4% w przypadku reaktorów typu LWR lub do 90% w przypadku
reaktorów typu HTGR. W użyciu jest kilka typów reaktorów: LWR (Light
Water Reactor), HTGR (High-Temperature Gascooled Reactor), LMFBR (Li-
quid Metal Fast Breeder Reactor). Dwa pierwsze typy pracują na wzbogacanym
uranie lub torze; w trzecim używa się plutonu jako paliwa.

Koszt budowy elektrowni jądrowej jest bardzo wysoki. W latach 1976-1995
elektrownie jądrowe pracowały w 50 krajach. Łącznie było 480 reaktorów, w tym
136 w Stanach Zjednoczonych. W 1986 r. światowe zasoby uranu wynosiły
1455,8 tyś. t, a wydobycie 41,29 tyś. t.

ZASOBY I WYDOBYCIE URANU W 1986 r. (w t)



Państwo Zasoby Wydobycie
Świat l 455 8001 41 290'
Australia 314000 4453
Brazylia 163300 290
Francja 56200 2859
Indie 32000 -
Kanada 176000 8080
Namibia 119000 3776
Niger 160000 4259
RPA 191 000 5815
Stany Zjednoczone 131300 10331
ZSRR 200 0002 27002

' Wg Statistical Yearbook UN; 2 Wg Przeglądu Geologicznego, 1992, nr 10.

Do 1975 r. Stany Zjednoczone i ZSRR miały pozycję monopolistów w produ-
kcji wzbogaconego uranu. Produkcja amerykańska pokrywała zapotrzebowanie
na paliwo prawie wszystkich reaktorów jądrowych świata kapitalistycznego.
Decydowało to również o wytworzeniu się bariery proliferacji broni atomowej.
Część krajów, chcąc uniezależnić się od źródeł amerykańskich, podjęło w latach
osiemdziesiątych próbę budowy własnych wzbogacalni paliwa do reaktorów,
powołując w tym celu konsorcjum "Eurodif". Kraje środkowej i wschodniej
Europy były uzależnione od źródeł rosyjskich. W latach dziewięćdziesiątych
w Europie, pomimo zmian politycznych, sytuacja w zakresie zaopatrzenia w pali-
wo reaktorów pozostała taka sama; jest to przykład m.in. uzależnienia techno-
logicznego.

We współczesnym świecie występują ścisłe związki między rozwojem ekono-
micznym a wzrostem zużycia energii. Definicje postępu w paradygmacie indust-
rialnym podkreślają znaczenie zużywania dużej ilości podstawowych paliw kopa-
lnych w procesach produkcyjnych. W krajach uprzemysłowionych postęp utoż-
samia się z odpowiednią liczbą: samochodów osobowych, domów z pełną

1 125

produkcji, dystrybucji, transportu i składowania odpadów. System ten wymaga
znacznych ilości energii. Autostrady muszą być utrzymywane w dobrym stanie,
pola uprawiane i nawożone, płody rolne dostarczone na rynek. Musi funk-
cjonować transport kolejowy i lotniczy, energia potrzebna jest w domach i fab-
rykach. W społeczeństwie zurbanizowanym nawet krótka przerwa w dopływie
elektryczności może spowodować chaos. W tabeli poniżej przedstawiono zależ-
ności między poziomem rozwoju ekonomicznego a zużyciem energii w niektórych
krajach. Większość krajów Europy Zachodniej i Japonia nie mają dostatecznej
ilości własnych surowców energetycznych. Ponad połowa państw przemysłowych
produkuje obecnie mniej niż 50% energii zużywanej z własnych surowców.

DOCHÓD NARODOWY A ZUŻYCIE ENERGII W 1986 r.



Kraj PKB na osobę w dół. Zużycie energii na osobę w kg*
Australia 11 194 7160
Brazylia 1840 670
Etiopia 120 30
Indie 290 200
Japonia 12840 3500
Kanada 14240 9700
Polska 2080 4500
RFN 12040 5500
Szwecja 13150 6500
St. Zjednoczone 17560 9500
ZSRR 3250 5700

Źródło: Statistical Yearbook UN, 1990.* Liczba kg/l mieszk. w przeliczeniu na węgiel kamienny.

Kryzys energetyczny w latach 1973-1974 wywołał poważne zakłócenia w sto-
sunkach międzynarodowych. Częste były wzajemne oskarżenia o wykorzystywa-
nie koniunktury i podbijanie cen ropy naftowej przez państwa (np. przez Stany
Zjednoczone i ZSRR), które albo miały bogate rezerwy, albo dobre stosunki
z bogatymi w ropę naftową krajami arabskimi. Bezpośrednio po wielkim wzroś-
cie cen ropy naftowej spowodowanym kryzysem energetycznym i w związku
z tym szybką akumulacją bogactw w krajach eksportujących ropę, członkowie
OPEC i pozostałe kraje Trzeciego Świata były bardzo solidarne. Kraje Trzeciego
Świata oczekiwały bowiem, że nastąpi podział nagromadzonych bogactw wśród
krajów ubogich i będzie to początek tworzenia nowego światowego porządku
ekonomicznego. OPEC miał stać się kartelem transferującym pieniądze od
krajów bogatych do zacofanych. Oczekiwania te spełzły na niczym. Większość
eksporterów ropy naftowej nie poczuwała się do obowiązku dzielenia się zys-
kiem. Co więcej, kraje słabo rozwinięte gospodarczo musiały płacić równie

wysokie ceny za importowaną ropę naftową, jak i kraje wysoko uprzemys-
łowione.

OL/^ w v/v-lv/ w U.ŁŁ^/ m Ł^^iJ^t-k^ ^v^^ ^ v ,- _, ---.--- -17 -" ti ^.

gospodarcza. Zmniejszenie tempa rozwoju krajów uprzemysłowionych wskutek
wysokich cen ropy naftowej pociągnęło mniejszy import surowców mineralnych
i rolnych, pogarszając sytuację krajów je eksportujących. Zwiększanie cen ropy
naftowej spowodowało także wzrost cen towarów przemysłowych, wyproduko-
wanych w krajach nie należących do OPEC. Ceny ropy naftowej w latach
następnych ustabilizowały się, ale ceny towarów przemysłowych pozostały wyso-
kie, co nie było korzystne ani dla krajów OPEC, ani dla pozostałych krajów
słabo rozwiniętych. Wzrost cen ropy naftowej przyczynił się do zubożenia
większości krajów Trzeciego Świata. Około 1/5 państw istniejących stało się tzw.
Czwartym Światem. W latach dziewięćdziesiątych ceny ropy naftowej na rynku
światowym obniżyły się.

KRAJE WEDŁUG WARTOŚCI PRODUKTU KRAJOWEGO



Obszar Produkt krajowy brutto (w dol./l mieszk.)
pon. 200 200-999 1000-1999 2000-4999 5000-9999 pow. 10000
Europa - - - 10 3 14
Ameryka Pn. - - - - 2
Ameryka Łacińska - 9 14 11 7 2
Azja 6 15 3 4 9 3
Afryka 8 31 8 4 2
Oceania 6 2 1 3

Źródło: Nationat Accounts Statistical UN, 1990.

Występowanie kryzysów energetycznych nie jest zjawiskiem nowym, charak-
terystycznym dla epoki przemysłowej. Ekolodzy i ekonomiści zastanawiają się
obecnie na jak długo wystarczy na Ziemi węgla, gazu ziemnego i ropy naftowej,
jakie będą podstawowe źródła energetyki w XXI w. i czy ewentualnie nowy,
silniejszy kryzys gospodarczy nie zakłóci rozwoju naszej cywilizacji. Podobne
kryzysy przeżywała ludzkość już wielokrotnie w przeszłości, a pierwsze kryzysy
ekonomiczne występowały w czasach starożytnych. Wysunięto nawet hipotezę, że
były spowodowane kryzysami energetycznymi, czyli brakiem paliw dla ówczes-
nych technologii.

5.4.1. PRZYSZŁOŚĆ POLITYKI ENERGETYCZNEJ

Długofalową politykę energetyczną w przyszłości będą kształtowały takie

czynniki, jak:

- uświadomienie społeczeństwu, że ustawiczny wzrost eksploatacji złóż paliw
kopalnych prowadzi do ich wyczerpywania i w konsekwencji do wzrostu cen

energii;

- zmiany w sytuacji politycznej i ekonomicznej krajów eksploatujących ropę

naftową mogą wpłynąć na stosunki z krajami importującymi ropę naftową;

1 127

^ ~ - ^^ - A J i. --^---- __--"-_-_--__,," '-'Ł^^, wyis^l.^J'^*-"-"*"^-"

energii jądrowej. Wprowadzenie nowych technologii jest na razie bardzo drogie.

5.5. GLOBALNE PROBLEMY Z WODĄ

Spośród zasobów wodnych kuli ziemskiej 97% przypada na wodę
słoną mórz i oceanów. Pozostałe 3% stanowi woda słodka, lecz jej 3/4 występuje
w postaci lodowców i pokrywy lodowej. Większość pozostałej 1/4 tworzą wody
gruntowe. Woda słodka na powierzchni Ziemi (jeziora i rzeki) skupia tylko
0,33% całej wody słodkiej, atmosfera - 0,035% (I.G. Simmons, 1979). Schemat
ilościowy obiegu wody na kuli ziemskiej przedstawia rysunek poniżej.

Woda jest jednym z najbardziej uniwersalnych surowców, niezbędnych w pro-
cesie metabolicznym organizmów żywych, w tym człowieka. Dzienne z a p o -

CYKL HYDROLOGICZNY

100% - średni roczny światowy opad (857 mm)

128

IIUS^ pu^lliaillOJą >^Z.J1111^1 uyww^ - Higieno, uauulam i pi^y^w-uwum^ puaiiivww

zależnie od stylu i poziomu życia. Ilość ta waha się od 90 l dziennie w krajach
o niskim standardzie życiowym do 160 l dziennego zużycia w krajach europej-
skich i 635 l w Stanach Zjednoczonych. Ogromne ilości wody pochłaniają
procesy przemysłowe. Przeciętnie fabryka zużywa około 45-70 l wody dziennie
na każdego zatrudnionego robotnika, niezależnie od zużycia w procesach techno-
logicznych. Woda jest także wykorzystywana w hydroenergetyce, np. w Peru
z hydroelektrowni pochodzi 68% elektryczności, w Norwegii 99,8%. Wody
potrzebują również rośliny. Jest ona niezbędna w procesach metabolicznych,
konieczne jest także uzupełnianie wyparowanej wody. Określone potrzeby ma
również świat zwierzęcy. Do uzyskania l kg suchej pszenicy potrzeba 450 l wody;

a l l mleka - 3,7 l wody.

Zapotrzebowanie na wodę stale rośnie, szczególnie w krajach uprzemysłowio-
nych. Właśnie tam w wyniku znacznego zużycia wody następują największe
zakłócenia cyklu hydrologicznego. Duże potrzeby wodne mają również kraje
rozwijające się, lecz często nie mają one odpowiednich urządzeń do pobierania
wody lub wręcz brakuje im wystarczających zasobów wodnych.

Największe ilości wody słodkiej na powierzchni Ziemi znaj-
dują się w jeziorach i rzekach afrykańskich - 30%, następnie w Wielkich
Jeziorach w Ameryce Północnej - 25% oraz jeziorze Bajkał - 18%. Objętość
wody w korytach rzek na świecie ocenia się na 1200 km3, co w porównaniu ze
125000 km3 wody słodkiej w jeziorach i całkowitą objętością wody na powierz-
chni lądów, wynoszącą 124000000 km3, jest ilością niewielką, lecz istotną
ekologicznie. Rzeki są źródłem wody dla ludności, szlakiem komunikacyjnym
oraz służą do nawadniania pól o powierzchni około 200000 km2. Do nawad-
niania używa się obecnie także wód głębinowych oraz odsalanej wody morskiej.
Gromadzenie wód płynących następuje w sztucznych zbiornikach powstałych
przez budowę zapór. Największymi zaporami są Kariba w Zambii o zbiorniku
zawierającym 160-109 m3 wody. Asuańska w Egipcie (156-109 m3) i Akosombo
w Ghanie (147 - 109 m3). Spiętrzanie wód daje gospodarce olbrzymie korzyści, ale
ma także negatywne skutki dla życia biologicznego i społecznego. Nieprzewidzia-
ne skutki zbudowania Tamy Asuańskiej na Nilu doprowadziły do zamieszek
politycznych w Egipcie. Tama pozbawiła egipskich fellachów naturalnego użyź-
niania pól mułem nanoszonym przez wylewy Nilu. Spadły połowy ryb w rzece.
Delta Nilu obecnie cofa się, gdyż nie niesie dostatecznej ilości materiału do jej
tworzenia. Brak wylewów Nilu zakłócił związane z nimi obrzędy kulturowe.

Ważnym źródłem wody są wody głębinowe. Stanowią one 0,5% cał-
kowitej ilości wody na Ziemi. Z podziemnych zbiorników można uzyskać około
7-l O6 km3 wody.

Perspektywa wyczerpania się zasobów wody słodkiej skłania człowieka do
doskonalenia technologii pozyskiwania wody słodkiej z wody słonej mórz i ocea-
nów. Woda morska zawiera w l l około 35 g soli, co czyni ją bezużyteczną dla
konsumpcji. Odsalanie wody morskiej na większą skalę jest jednak bardzo

1 129



^ S1'? S'Og'ON^-3;8'S ;sg g-^-S 3ż| ??3^g-<0tt^a-^jh3 i:-?; l^lp ^łlp ^ll llji^j m- ^oE;^2g 5'jg 3"żi-:j-< e ^-s^^g-^s r,iS'^j J ż's 5 ^j-^ g s:^iiJilllillltl-^h^^fh^^lłf^frtl-ir:!^8! ^ j^l^j^jisr^s^ssiii^ll.i^^jtiitlitiriijsNfi^l-IW s ^^^i-1^2^2^ 5-9-^3 "i^i.� i-1 i S ^ 3 , e.s j- s g e i s y a | s;" | j g- g a s g ^ ^ 5 z 3 s a f f ; s^^E^h^l ^l" Pt^l lis l s^i &i^r-illl ^?jg'? ,3 jł I g 1 r m'3 h^� ?i <% -'g ? ^�^ 2 li^N S ^i?l- ^ 3. ^ a g <= ff ?;- 2. L 5' 0. pT g ^3 ^ g. ^ % ^. ^ s ^ ^ s- �3 ^ s ^ ^ ^ 7 a ^ s j o ^"'" ^ 1-^ y ^ ^^^ ^N ^f^f 3 2-ż-ż N -^ S ^ 5|^ ^|n^j'^ ^J^^ ^ H S. S N. ^ ---- ?= S a ^ "3 ^ �'p a � '?? �� ^3 "' s' S ż ^ ^' ^ ^ ó 3- ^ -5. 3. g 3 L < g.^ l l. gJ.-iS- a r ^ oo^ 1^ g^^st^ g-sl^^^ ^^ 3 S.l|^ g^^S^.^^^-s:g g-ig ^g ^1 żg-^ls-? ż-il ż ż s^ s .^s-^s-1^ ^-js a-^o ^^^:o-^. ^^^g-^l^ "''^^^^^^^".^ssyss^.-.^Sgs.Ss.^2-^ ^|- ^^r^2- ^|^ |i|-:.|^^^S Sl^^t^i,^!^^1^1 i-.l^l-iri ^lt?l.igg-i.||otloi^żl^^|tp.lsi^^Sit 8 ^ ^ l ^^ N l ^ r:^ |I l? l l- ż l n 1 ^ ^ l ; l tl^ l ? : 1 oS ^ ^g- R -og^prj-gS ^"^l^ -TS-I -g ^ ż " ^ S 5.^-^- 2 3 ^ ^ ^ " ^ ?- y ż 5- S g:|- cKt ll.ll^l lis n.itił
2^ ?o-o"S.??-^^ ?'ż ^^oo^-0-^-!-^ 3 S^53Nżci.R,oq^^^<^o,g?O^^S5-&.0sil^-g^g^^.r^^o^-s^^gAg ^^^i^^iiiiir^rtil|l|iłit|llllij||I| lS.-5 R.aPiOG-yFa^^Sog^No^- ^l^^i^ii-i^ie ^^^ l zga-|t-g,gĄ,.j:siSa -|& ET 5 l ż^-orty^g^^y^^^Ę-a'^ ^330 - S- ^sg.g-ii^oi.ii^r i^?^ s ?j^li^^lili3^ ^"g^ i iS083.! g-g^lil L'.3 ~ ^s� ^iłrll !: -PPilf tli-; 1141- l^tpll3- ^l1 ?1|1ż1 -:ilB.i^ż^ 11^ ł">-^M.^T ^-^-i-i^No.awS. ft^a^ ^1.1-11 SilH^si- ^ll |.0^. li^it^l is^ i ^1^1 i-lls-ii^i^ ż"1- ż, l-1'ig; 3'lhl^^ti ż|ż1 i5 ^Eżi^ żj;?'&g-�s-.r ż-gr- ż
^^^^^^^^^^^^^-...--^ ^r1 S&&K
^^ PALESTYNA 1'�^---!!^�^^ ""-----..^ �' '^^'"^^BllQ) '^.^..."......... ^. '\ ^^"Ał':g- ^^liii^--^---^--ł^---^ ro^
' ^Y. ^E� ./ o--3. > f W ż- >.TRANSJORDANIA | / ^ S^ '-'\s / ^

-^ ^^ \'^'bS"' ^ :":':'::' ^ :' -T-:' -" ----":--": ::Y;:::;;:-;;;;;;:-;;.::;;; ^.-^ S� -'^< ~~* ::::: ^- -I- : .::.:::-::';W;;::;,^ 1^ ^0 " :- < ....^ Ql . ...:1:.:::::::: ;::;:::;;-Jn .^' -n N -ł*\.-"i";;:';" S. - '--s: '.s-5:.^-"" $1 aW--a...ffl-, ^
0 s"r \\^ ł-� ^ / - a^Al >/ ż l� -s /-' ^ ^




_ --* ł^Ł/Lł-ŁJŁtl CH/U

, - _".^^w cii iczyjskich. Wił basenach, zajmujących
DiisKo 1/3 powierzchni kontynentu, wywiercono ponad 8500 studzien. Rzeki

australijskie, bardzo krótkie, występują prawie wyłącznie w pasie wybrzeży.
W Australii istnieje tylko jeden znaczący system rzeczny Murray-Dariing o do-
rzeczu 910000 km2. Średni roczny odpływ z tego obszaru wynosi 60 km3, a więc
prawie tyle samo, co z czterokrotnie mniejszego dorzecza Renu. Największe
zbiorniki zbudowane do celów energetycznych, nawadniających oraz zaopat-
rzenia w wodę ludności mają łączną pojemność 62 km3 wody, czyli prawie tyle,
ile odpływ wszystkich rzek w Polsce. Australijskie jeziora są słone. Wśród wielu
sztucznych systemów nawadniających największe znajdują się w dorzeczu Mur-
ray. Łączna powierzchnia terenów nawadnianych nie przekracza 1,5 min ha.

Korzystanie z wody w Australii regulują bardzo rygorystyczne przepisy
prawne z 1915 i 1967 r., nie udało się jednak uniknąć wewnętrznych konfliktów
na tym tle. Do najpoważniejszych należy konflikt dotyczący korzystania z wód
rzeki Murray między granicznymi stanami: Nowa Południowa Walia, Wiktoria
i Australia Południowa. Chodzi o to, ile zapór na rzece i ile wody mogą pobierać
poszczególne stany. Ostatniego konfliktu, związanego z budową zapory "Chowil-
la" w latach siedemdziesiątych, nie był w stanie rozstrzygnąć nawet rząd federal-
ny Australii. Szukano pomocy u ekspertów w Londynie, a potem w organizac-
jach międzynarodowych. Spór nadal trwa.

W Polsce zasoby wody są skromne, a postępujący rozwój demograficz-
ny, urbanizacyjny i przemysłowy wywołuje stały wzrost zapotrzebowania na wodę.
Rosnące zapotrzebowanie może być pokryte nawet przy skromnych zasobach, ale
wymaga to oszczędnego gospodarowania wodą. Badania hydrologiczne wykazały,

że w Polsce występuje nie tyle absolutny deficyt wody, ile deficyt wody czystej. Do
najważniejszych czynników konfliktogennych w Polsce należą:

1) czynniki naturalne - wynikające z ograniczoności zasobów i coraz gorszej
jakości źródeł zasilania,

2) czynniki demograficzne - związane ze zwiększającą się liczbą ludności,

3) czynniki techniczne - spowodowane rozwojem infrastruktury technicznej,

4) czynniki ekonomiczne - związane z dążeniem do obniżania kosztów

eksploatacji zasobów wodnych (pozyskiwania, uzdatniania, dystrybucji i oczysz-
czania wody).

Ponad 90% ludności w Polsce, zwłaszcza mieszkańców małych miast i wsi,
czerpie wodę z 16000 studzien wierconych i ogromnej liczby gospodarskich
studzien kopanych. Naturalne eksploatacyjne zasoby wód podziemnych, które
mogą być wykorzystane przez ludność bez ograniczeń czasowych i istotnych
zmian ekologicznych, szacuje się na 13,7 mld m3/Tok, co w przeliczeniu na
l mieszkańca daje około l m-ydobę. Zasoby wód powierzchniowych w Polsce
wynoszą około 56 mld m-^/rok, co w odniesieniu do l mieszkańca wynosi około

4,0 m3/dobę. Zasobność wód powierzchniowych w stosunku do l mieszkańca
stawia Polskę na przedostatnim miejscu wśród krajów Europy.

132

l i i odcinki głównych rzek zagrożone niedoborem wody
ograniczającym zaopatrzenie w wodę ludności

Zasoby wód powierzchniowych i podziemnych w Polsce

Nierównomierny rozkład zasobów wód podziemnych na obszarze Polski
i intensywna ich eksploatacja doprowadziły do braku rezerw wody w obrębie
wielu aglomeracji miejskich. Nadmierna eksploatacja wód rzecznych i ich zły
stan jakościowy ograniczają zaopatrzenie w wodę ludności. Dyskomfort zaopat-
rzenia w wodę na wsi odczuwa ponad 10000 miejscowości. Z tego deficyt
okresowy i stały odczuwa 25% miejscowości, a 60% gospodarstw zaopatruje się
w wodę donoszoną spoza zagrody.

Istnieje przekonanie, że zasoby wodne są dobrem ogólnym, a więc, tak jak
powietrze, powinny być za darmo. W efekcie istnieje wielkie marnotrawstwo
wody. Jeśli płacimy za wodę, w rzeczywistości jej cena jest odnoszona do kosztów
jej pozyskania, magazynowania, doprowadzenia rurociągiem do odbiorcy i od-
prowadzania ścieków. Im większa jest odległość źródeł wody od użytkownika,
tym większe są koszty budowy systemu zaopatrującego, a także eksploatacji.

133

--~^/^ł -/^^V a^^^CllUd

---.., ^^walcyąyycn na ponowne wykorzystanie wody. Pełne uzdatnianie
Wy pochodzącej ze ścieków jest przeciętnie pięciokrotnie tańsze od dostar-
^ania świeżej wody. Teoretycznie można prowadzić recyrkulację płynów w obie-
&i zamkniętym. Może to dotyczyć wody używanej w procesach technologicznych

llb do celów higieny, w mniejszym stopniu do bezpośredniego spożycia, choćby
^ względu na jej smak.

Próby gospodarowania wodą niejednokrotnie napotykają sprzeciw społecz-
ny, jeśli w jakimś stopniu są niezgodne z interesem społecznym. Najczęstszą
^ikcją społeczną jest sprzeciw przeciwko budowie sztucznych zbiorników
^dnych, które zabierają znaczne połacie ziemi użytkowej. Zniszczeniu ulegają
talcże siedliska ludzkie, zabytki kultury i unikatowe obszary środowiska natura-
l^go. Budowa Zbiornika Cymiańskiego w Rosji wymagała likwidacji 159
"Usteczek i wsi; budowa Zapory Asuańskiej w Egipcie groziła zatopieniem
ubytku kultury światowej - świątyni Abu Simbel, którą tylko dzięki akcji
"^dzynarodowej udało się przenieść poza zasięg zbiornika, budowa zapory
Zwodowała także zatopienie Glen Canyon w Arizonie itp. W Polsce od-
bywały się akcje protestacyjne (bezskuteczne) przeciw budowie zapory w Czor-
^Ynie, a na Węgrzech - zapory na Dunaju, Nagymarosz-Gabczikowo. Nie
tfScąc z pola widzenia obaw i zastrzeżeń społecznych, musimy zdać sobie
^Hwę, że stoimy przed problemem ograniczonych zasobów wody, a zarazem
urastającym jej zużyciem, ponieważ poprawia się standard życia. Nadzieją na

r^Yiązanie nagromadzonych sprzeczności jest oszczędzanie wody i unowocześ-
nię technologii jej odzyskiwania.

5.6. EKOPOLITYKA - TECHNOLOGIA - ROZWÓJ

5-6-! PROBLEMY EKOLOGICZNE

rozwój technologiczny i wzrost uprzemysłowienia stwarza wiele problemów
natury ekologicznej, ekonomicznej i społecznej. Na wielką skalę zapoczątkował
to kryzys energetyczny lat siedemdziesiątych. W stosunkach międzynarodowych
udz^a.l w światowym pozyskaniu energii może'służyć jako wskaź-
nik sjły wg wzajemnych relacjach. Wielu autorów (D. Pirages, C.W. Deutsch
i m.) uważa, że siłę państwa można zdefiniować jako zdolność do szybkiego
pozyskiwania energii. Państwa, które są zaliczane do rozwiniętych technologicz-
nie 1^5 wysoko uprzemysłowionych, kontrolują większość produkcji energii
w ską]i światowej i mają przewagę nad państwami technologicznie mniej roz-
winiętymi. Wiele państw, chcąc uniezależnić się od dyktatu eksporterów ropy
naito\vej, zaczęło szukać paliw zastępczych. Pośpieszna rozbudowa energetyki
atomowej, budowa niedopracowanych technologicznie elektrowni atomowych,
MW i niedopatrzenia obsługi mogą spowodować katastrofy ekologiczne na
134

gromadzone w wyroDisKacn pogorniczycn IUD morzacn.

Dawniej zewnętrzna ekspansja krajów Europy Zachodniej, miała m.in. na
celu zdobycie kolonii, które mogły stanowić zabezpieczenie surowcowe dla me-
tropolii. Obecnie większość rozwiniętych technologicznie krajów czerpie korzyści
z tego, że ich wysokie technologie pozwalają na korzystną wymianę handlową
z krajami słabo rozwiniętymi, sprzedając im produkty przemysłowe drożej
i kupując surowce taniej. Niezadowolenie z takiej wymiany krajów słabo roz-
winiętych wskazuje, że ta era rozwoju stosunków międzynarodowych dobiega
końca. Żądania wprowadzenia nowego międzynarodowego ładu ekonomicznego
stają się powszechne.

Wzrost spożycia żywności wywiera presję na zwiększenie jej produkcji, bądź
przez intensyfikację, bądź zagospodarowanie nowych terenów lub zwiększenie
połowów w morzach. Intensywna uprawa ziemi prowadzi nie tylko do zmiany
struktury gleby, ale w konsekwencji do jej wyjałowienia i spadku wydajności.
Tereny nawadniane są bezużyteczne po kilku latach ich uprawiania, ponieważ
gleby stają się zasolone wskutek gromadzenia się substancji mineralnych zawar-
tych w wodzie użytej do nawadniania. Zastosowanie nawozów azotowych w celu
zwiększenia produkcji rolnej przekracza 40 min t rocznie, co stanowi około 1/3
ilości azotu występującego w atmosferze ziemskiej. Do 2000 r. zużycie nawozów
azotowych zwiększy się czterokrotnie, a zatem ilość azotu w atmosferze wzrośnie
dwukrotnie. Doprowadzi to do niszczenia warstwy ozonowej Ziemi, chroniącej
przed promieniowaniem nadfioletowym Słońca, co spowoduje wzrost zachoro-
wań m.in. na nowotwory skóry.

5.6.2. PROBLEMY SPOŁECZNE

Kraje wysoko uprzemysłowione, importujące surowce, nie chcą eksporto-
wać nowoczesnych technologii, lecz wysoko przetworzone produkty. Kraje
słabo rozwinięte, dysponujące dużymi zasobami surowców mineralnych, wo-
lałyby kupić know-how nowych technologii, aby móc rozwijać własny prze-
mysł.

Powszechne jest przekonanie, że kraje uprzemysłowione powinny wspierać
rozwój innych krajów w celu zmniejszenia dystansu między krajami bogatymi
i biednymi, że dzięki międzynarodowym korporacjom nastąpi ożywienie gos-
podarcze krajów Trzeciego Świata, że na skutek korzystnej wymiany handlowej
między Trzecim Światem a krajami wysoko uprzemysłowionymi nastąpi zmniej-
szenie różnic w warunkach życia i wzrost dochodu narodowego w krajach
biednych. Praktyka pokazała, że żadnego z tych celów dotychczas nie osiągnięto.
Obecny międzynarodowy podział pracy i system handlu światowego kraje Trze-
ciego Świata określiły jako sprzyjający mocniejszemu. Arogancja bogatych w sto-
sunku do biednych jest zarzewiem buntu i stoi w sprzeczności z deklaracjami
praw człowieka.

* 135

..,-" .^nnulugn zmienia zasady industrializacji. Uprzemysłowie-
nie i modernizacja nie oznaczają dziś rozwijania przemysłu ciężkiego, który był
podstawowym procesem przekształcającym społeczeństwa agrarne w industrial-
ne. Obecnie tylko zaawansowane technologie, m.in. przemysł precyzyjny, elektro-
niczny, stwarzają szansę na znaczący postęp i rozwój. Z tej szansy korzystają dziś
kraje Azji Południowo-Wschodniej.

Stare koncepcje rozwoju przeżyły się, a nowe kształtują już inne układy
ekonomiczne, społeczne i polityczne. Od kilkunastu lat w wielu krajach przemys-
łowych stare okręgi przemysłowe, podobnie jak i cała koncepcja rozwoju ekono-
micznego przechodzą głęboki kryzys. Wymagają one restrukturyzacji. Tereny
uprzemysłowione zmieniają wygląd, a równocześnie powstają ośrodki przemys-
łowe na obszarach dotychczas słabo lub zupełnie nieuprzemysłowionych, lecz
dysponujących odpowiednią przestrzenią, na której można zbudować nową
infrastrukturę, bez obciążeń przeszłością technologiczną. Zmienia się sposób
produkcji, wielkość przedsiębiorstw, źródła zaopatrzenia w surowce i półfab-
rykaty, rynek zbytu i rynek siły roboczej, a w konsekwencji sposoby lokalizacji
działalności produkcyjnej. Dynamika nowych przestrzeni według
G. Benki (1993) jest oparta na trzech zasadniczych elementach:

1) przemyśle o wysoko zaawansowanej technologii, tworzącej nowe gałęzie
i nowe produkty;

2) usługach na rzecz producentów, których liczba rośnie;

3) na działalności rzemiosła, jak również na małych i średnich przedsiębiorst-
wach.

Lokalizację ośrodków nowych technologii w jakimś kraju
można analizować stosując: a) makrospojrzenie, polegające na ustaleniu pozycji
analizowanego kraju na mapie przedstawiającej rozmieszczenie zaawansowanych
(nowych) technologii w świecie; b) mikrospojrzenie, polegające na analizie
rozmieszczenia przemysłów zaawansowanych technologii na mapie kraju. We-
dług B. Jałowieckiego (Wstęp do polskiego wydania książki G. Benki, 1993)
należy odpowiedzieć na pytanie, czy w międzynarodowym podziale pracy dany
kraj może odegrać istotną rolę w wytwarzaniu produktów zaawansowanej
technologii oraz, czy lokalizacja centrów technologicznych jest właściwa z pun-
ktu widzenia prawidłowego funkcjonowania przemysłów zaawansowanej tech-
nologii.

Rozwój gospodarczy świata nie przebiega harmonijnie, zarówno w skali
makro (różnice między państwami), jak i mikro (różnice między regionami
wewnątrz kraju). Zjawisko to według B. Jałowieckiego będzie się nasilać, m.in.
wraz z perspektywą otwarcia się Europy w kierunku krajów środkowej i wschod-
niej Europy. Specjaliści od nowych technologii zastanawiają się, jak przez
dyfuzję zaawansowanych technologii zapewnić rozwój krajów
nowo wstępujących do Unii Europejskiej (np. Polski, Węgier lub Turcji) bez
osłabienia dynamiki integracji technologicznej i ekonomicznej krajów będących

nc;

wpływu polityki naukowej i technologicznej na spójność państw unii nuropej-
skiej. Można brać pod uwagę dwa przypadki:

1) koncentrację zaawansowanej technologii na obszarach specjalnie wybra-
nych, co spowoduje bipolaryzację;

2) dyfuzję technologii i współpracę obejmujące zainteresowane państwa, co
umożliwi wszystkim równomierny wzrost gospodarczy oraz pozwoli uniknąć
polaryzacji, której likwidacja jest zawsze kłopotliwa i kosztowna.

CZAS OD WYNALAZKU DO PRODUKCJI



Wynalazek Okres wdrożenia
fotografia telefon radio radar telewizja bomba atomowa tranzystor 112 lat (1727-1839) 56 lat (l 820-l 876) 35 lat (l 867-l 902) 15 lat (1925-1940) 12 lat (1922-1934) 6 lat (1939-1945) 5 lat (1948-1953)

Źródło: J. Barbag (1987).

Transfer wysoko zaawansowanych technologii z zewnątrz, jak i we-
wnętrzny rozwój tej gałęzi może się odbywać przy:

1) zapewnieniu właściwego klimatu politycznego do rozwoju badań i rozwoju
technologicznego,

2) rozbudowie potencjału naukowo-badawczego,

3) rozbudowie infrastruktury społeczno-ekonomicznej i technicznej,

4) zaawansowanej urbanizacji.

Niespełnienie któregokolwiek z tych warunków utrudnia napływ kapitału
i związanych z nim nowych technologii. Państwo, przez utrzymanie stabilnej
sytuacji politycznej i przez tworzenie ram prawnych do rozwoju przedsiębiorstw,
rozwój środków łączności, tworzenie finansowej infrastruktury działalności gos-
podarczej w postaci banków, giełd i firm ubezpieczeniowych, stwarza właściwy
klimat dla badań i rozwoju nowych technologii. Niezwykle ważne jest posiadanie
nowoczesnej bazy materialnej i programowej kształcenia. Stopień zaangażowania
państwa w rozwój nauki można mierzyć liczbą ludzi z wyższym wykształceniem,
a także liczbą studentów szkół wyższych na 10000 mieszkańców. W krajach
o zaawansowanych technologiach współczynniki te są bardzo wysokie, i odwrot-
nie, w państwach słabo rozwiniętych, bądź ze względów ekonomicznych, bądź
politycznych, wskaźniki wykształcenia społeczeństwa są bardzo niskie. W infra-
strukturze społeczno-ekonomicznej ważna jest mobilność siły roboczej i segmen-
tacja rynku pracy. Kształcenie jest inwestycją, która musi się opłacić.

W celu zapewnienia sprawnego funkcjonowania ośrodków zaawansowanych
technologii jest niezbędna infrastruktura techniczna o najwyższym
standardzie światowym. Konieczna jest sprawna komunikacja i szybki transport,

137

- - "->.^ i-"^ią^^.i,:ii Kurnpuce-

urb J'"n' Nowe zaawansowane technologie wymagają również nowych rozwiązań
Mistycznych uwzględniających pełną infrastrukturę społeczną i techniczną.

Wielu państwach powstały już centra naukowo-produkcyjne, pracujące nad
CCWOJem zaawansowanych technologii. Nazwano je technopoliami
ly '- -"ko, 1993). Krajami, które wykorzystują wysoko zaawansowane techno-
0 l które stworzyły znane w świecie technopolie, są:

tany Zjednoczone (ok. 100 ośrodków), w tym: Silicon Valley (Dolina
g ^owa w Kalifornii), Orange County, Boston (Highway 128), Colorado

"ngs, Baltimore-Waszyngton, Texas-Phoenix-Tucson, Austin-San Antonio
salt^ke City;

anada: Discovery park (Vancouver), Edmonton Park, University of Cal-
y ^esearch Park, Innovation Place (Saskatoon), Kanata i Sheridan Park
^"tario, Montreal i Quebec-Ste Foy;

Toya115001'1 (19 ośrodków)' w tym: KBko^te, Akita, Nagaoka, Utsunomiya,
tzw ?lla' Hiroszima' Nagasaki oraz Kumamoto, Osta i Kagoshima, tworzące
. "tcon Island Kiusiu (Wyspa Krzemowa-Kiusiu);

^Je Aqi pohidniowo-Wschodniej;

^łka Brytania: Cambridge i M 4 Corridor (pas od Londynu do Bristolu);

^ecja: Sztokholm i Lund;

ochy: Turyn (trójkąt Turyn-Novara-Ivrea), Bari;

Heid ^^ ~ istnieje tu dość gęsta sieć ^^opo1"- Najbardziej znane są: Berlin,
"srg, Stuttgart, Karlsruhe, Saarbrucken;

wans1^"01'1 ^45 ośrodków) w tym: ^y2 (Ile-de France), Sophia-Antipolis (Pro-
- p ^Py-Wybrzeże Lazurowe), ZIRST (Grenoble), Tuluza, Montpellier
"""^Polia".

Płaco S2:echobecne dziś P0.)?^ technopolis (technopolia) obejmuje zgrupowanie
dyna w bukowych, przedsiębiorstw produkcyjnych i instytucji innowacyjnych,
efekty IC2nych ' motorycznych, wywierających wpływ na poziom i styl życia,

nowo go8podarcze regionu lub kraju, a ich celem jest przodowanie w dziedzinie
^nych technologii.

6

I OTWARTOŚĆ POLITYCZNA
PAŃSTW - PRÓBA TYPOLOGII

- otwartość państw

- polityczna,

- gospodarcza,

- społeczna
i jej wpływ na
pozycję państwa
w społeczności
międzynarodowej

- państwa wiodące
na świecie

i kształtowanie się
nowych regionów
gospodarczych

6.1. ZARYS PROBLEMU

Społeczność międzynarodowa to ogół
państw suwerennych, utrzymujących stosunki wzajemne
regulowane przez prawo międzynarodowe (R. Bierza-
nek i J. Symonides, 1985). W ujęciu historycznym wie-
lość państw należących do wspólnego kręgu kulturo-
wego w Europie, zaliczanych do "rodziny narodów
chrześcijańskich", sprzyjała w wysokim stopniu rozwo-
jowi stosunków międzynarodowych od wczesnego śred-
niowiecza. Miało to duże znaczenie w okresie odkryć
geograficznych, podbojów kolonialnych i rozwoju gos-
podarczego krajów europejskich. W procesie rozwoju
stosunków międzynarodowych istotną rolę odegrało za-
warcie pokoju westfalskiego w 1648 r. Nastąpił wów-
czas kres zwierzchnictwa cesarstwa i stosunki między-
narodowe w Europie zostały oparte na zasadzie równo-
ści. Konferencje dyplomatyczne w Osnabriick i Munster
zapoczątkowały powstanie swoistej "rodziny narodów".
Stworzona przez chrześcijańskie państwa "społeczność"
została w XVII i XVIII w. rozszerzona o inne kraje
europejskie, a także o Rosję i Stany Zjednoczone. Decy-
dujące znaczenie dla dalszego rozwoju stosunków mię-
dzynarodowych miały: gwałtowny rozwój sił wytwór-
czych, odkrycia naukowe, międzynarodowa wymiana
handlowa. Konieczność wielopłaszczyznowego roz-
wiązywania różnych problemów międzynarodowych
prowadziła do zwoływania konferencji, a w konsekwen-
cji powstania pierwszych- organizacji międzynarodo-
wych. Społeczność międzynarodową w XIX w. rozsze-
rzono o nowo powstałe państwa Ameryki Łacińskiej
i kraje bałkańskie. Na kongresie paryskim w 1856 r.

139

- - --J *^ VVVł Z.UHU

_, - .-.-""^, ^i^uiiuczonycn (ONZ). Niektórzy stawiają znak równości
między ONZ a społecznością międzynarodową. Pojęcie społeczności międzynaro-
dowej jest szersze niż ONZ. Do ONZ nie należą wszystkie państwa świata, np.
nie jest członkiem ONZ stale neutralna Szwajcaria, która przez swoją działalność
jest pełnoprawnym członkiem społeczności międzynarodowej. Równość wszyst-
kich państw w społeczności międzynarodowej oznacza, że prawa poszczególnych
podmiotów muszą być jednakowo respektowane, bez względu na wielkość
państwa (R. Bierzanek, J. Symonides, 1985). Społeczność międzynarodową
charakteryzuje mały stopień wewnętrznego zorganizowania. O sile i aktywności
poszczególnych państw świadczy ich stopień otwartości. Otwartość państw jest
przedmiotem zainteresowań badawczych wielu dyscyplin naukowych, a w tym
i geografii politycznej, która podejmuje próby przestrzennego (regionalnego)

uporządkowania państw ze względu na ich stopień otwartości w stosunkach
międzynarodowych.

W polityce i geografii politycznej wielokrotnie podejmowano problem hierar-
chizacji państw. Wymieniano przy tym różne kryteria, które należy uwzględniać, np.
miejsce państwa w polityce międzynarodowej i siłę jego oddziaływania na tę
politykę, potencjał gospodarczy, militarny, znaczenie położenia geograficznego, po-
tencjał ludnościowy, otwartość itp. Stworzono przy tym wiele teorii powiązań
międzynarodowych i koncepcji klasyfikacji państw. Jednak żadna z nich nie zaj-
mowała się szczegółowo otwartością państwa, jej zróżnicowaniem regionalnym
i zależnościami istniejącymi między otwartością a miejscem państwa w świecie.

Zdefiniowanie otwartości państwa nie jest łatwe. Wielu polityków używając
tego pojęcia ogranicza się do ogólnych, często osobistych sugestii w rodzaju
"aktywne uczestniczenie państwa w życiu międzynarodowym". Próbę zdefinio-
wania otwartości państwa podjęli geografowie amerykańscy, S. Cohen
i L. Rosenthal (1971), uważając, że otwarty system polityczny ma maksymalny
stopień zewnętrznych związków z innymi analogicznymi systemami w hierarchii
politycznej. Związki te są mierzone przez regulowane politycznie przemieszczanie
się ludzi, przedmiotów oraz poglądów i przejawiają się w specjalizacji, intensyw-
ności i kosmopolityzmie wykorzystania przestrzeni geograficznej. Zamknięty
system polityczny poszukuje takich sposobów, aby odciąć się od innych analogi-
cznych systemów. Ta polityczna i ekonomiczna izolacja przejawia się w rozleg-
łym i uogólnionym wykorzystaniu przestrzeni geograficznej. Według Cohena
i Rosenthala to, w jakim stopniu system polityczny jest otwarty lub zamknięty,

jest związane z postrzeganiem przez dane państwo powiązań z innymi, zewnętrz-
nymi obszarami.

Na stopień otwartości składają się relacje międzynarodowe między państ-
wami, które należy rozpatrywać w aspektach: politycznym, gospodarczym i spo-
łecznym. Otwartość każdego rodzaju należy rozumieć na podstawie przyjętej

definicji jako związki między państwami, rozpatrywane w kontekście powiązań
w sferze politycznej, gospodarczej lub społecznej.

140

Otwartość polityczna Otwartość Otwartość społeczna

Otwartość gospodarcza

Aktualna polityka zagraniczna rządu

I. Aktywność na forum
międzynarodowym

1. Przynależność do or-
ganizacji międzynar.

2. Kontakty bilateralne
państw

3. Kontakty militarne

państw
II. Sytuacja wewnętrzna
państwa

I. Polityka gospodarcza
państwa

1. Potencjał gospodarczy

2. Zasoby naturalne
II. Przynależność do wspólnot
III. Aktywność przedsiębiorstw

1. Konkurencyjność
jakościowa

2. Konkurencyjność
cenowa

I. Sytuacja wewnętrzna

państwa
II. Przynależność do

organizacji, towarzystw,
klubów międzynarodowych)
III. Wyjazdy turystyczne
IV. Wymiana kulturalna
V. Współpraca naukowa
VI. Kontakty sportowe
VII. Kontakty prywatne

Polityka zagraniczna rządu w latach minionych

Otwartość polityczna przejawia się w aktywności państwa na forum
międzynarodowym zarówno w dwustronnych kontaktach między państwami, jak
również w uczestnictwie w pracach organizacji międzynarodowych, obejmują-
cych cały świat bądź jego części. Aktywność ta jest związana z dbałością
o interesy własnego kraju, z zainteresowaniem losami świata oraz możliwością
wpływania na nie.

Otwartość gospodarcza jest określana przez relacje zachodzące mię-
dzy państwami na polu gospodarczym. O stopniu otwartości gospodarki państwa
świadczy poziom wymiany z zagranicą, tj. wielkość eksportu i importu towarów
i surowców.

Wielką rolę we współczesnym świecie odgrywa otwartość społeczna,
związana z wymianą naukową, kontaktami kulturalnymi, sportowymi i turys-
tycznymi. Kontakty te przyczyniają się do likwidacji uprzedzeń wzajemnych,
a przede wszystkim mają wpływ na stosunki polityczne i gospodarcze. Wszystkie
formy otwartości wzajemnie się przenikają i kształtują aktualną politykę za-
graniczną rządów państw.

Przeciwstawieniem otwartości jest izolacjonizm, zjawisko o długich tra-
dycjach, zarówno w teorii, jak i w praktyce polityki. Koncepcja izolacjonizmu,
w skrajnej postaci zbliżonej do ksenofobii, była jedną z podstaw polityki
starożytnych Chin. Tendencje izolacjonistyczne pojawiły się w XVII w. w Japo-
nii. Zerwanie kontaktów politycznych ze światem, ograniczenie handlu z Europą
przez przeszło dwieście lat stanowiły podstawę polityki japońskiej. W XIX w.
krajem, który oficjalnie ogłosił politykę izolacjonizmu, były Stany Zjednoczone.

� 141

~y^^"J w^^ą^c ODU AmeryK
J^wauzita politykę izola^ wlelka Pytania na przełomie XIX i XX w.

ganizowanymi przez Nien9"12111"' Powstając poza sojuszami europejskimi or-
Wybuch I wojny ŚWIĄ oraz ^i^J? i Rosję.

Stany Zjednoczone, jak i J^ P^o^ł kres polityce izolacjonizmu. Zarówno
tendencji izolacjonistyczn^0",'1'wń^ udzi^ w wojnie. Kolejne pojawienie się
sunkach międzynarodowy^' choclaż na "mniejszą skalę, można dostrzec w sto-
stopniu kierując się wzgi^ ^"''"gisJ połowie XX w. Krajami, które, w dużym
były Chiny Ludowe, Alb,� 'Logicznymi, podjęły politykę izolacjonizmu
(KRL-D), Birma, Jemen i 4,111,1' ^bodża oraz częściowo Korea Północna
można doszukać się w sfei; ^"^Jska. Niektórych aspektów izolacjonizmu
ZSRR (ograniczenia w wy^ p.o"tyki ""^zynarodowej innych państw: byłego

do ONZ), Rumunii i Kuby. anle ^bowej), Iranu, Szwajcarii (nieprzystąpienie
Koncepcje izolacjonizmii .

idealnemu państwu. Zajmo^^ si? -i"2 w pracach Platona poświęconych
światowej nastąpił zasadnie slę nim także J.H. von Thlinen. Po II wojnie
Obecnie bardzo modna jest. � wrót od ^olacjonizmu ku otwartości państw.
głądów A. T. Mahana, H. Mą, yna S1 "bliźni u. Wywodzi się ona z po-
źródeł także w niemieckiej s ndera l NJ- ^ykmana, a niektórzy upatrują jej
wartość państw toruje drogę " ^Politycznej okresu międzywojennego. Ot-
Otwartość państw świata .ed.noczeniu świata.

organizacji międzynarodowyck zna ^^'ić na podstawie: l) przynależności do
dowych, 3) liczby przedstawić]', / czby ^Wowanych konwencji międzynaro-
w roku badanym, 5) udziału . ^P^atycznych, 4) wizyt dyplomatycznych
6) liczby turystów zagraniczna, portu w ^^zeniu dochodu narodowego oraz

Do określenia stopnia otw^ w stosunk" do liczby mieszkańców.
na stosować wskaźniki s/1080 P^^znej, gospodarczej i społecznej moż-
przestrzennego państw o zbliża tyczne (s1), natomiast do oceny rozkładu

przestrzennej. J wartośd ^ w skaźniki autokorelacji
Wskaźnik syntetyczny moż^

a ustalić Posługując się wzorem:

^-1/PŹ^,
gdzie: p - liczba mierników oHv . "1

stk1 Y- wosci, y^ - wartość standaryzowana dla jedno-
Analizy autokorelacji przesta

ennej można dokonać za pomocą równania:

/.c=%^,)^Lr^-)
ró(x - x)2

gdzie: x^ - wartość obserwow^

odcinków granicznych, 3c - średni na zmiennej x ^ jednostkach ;, y - liczba

^ arytmetyczna Wartości
142

uia 10-) pansiw w UKICSIC iyo-5 - iyy\J pouanu w laDen. ransiwa można więc
sklasyfikować według stopnia otwartości.

WSKAŹNIK OTWARTOŚCI PAŃSTW



Wskaźniki otwartości Maksymalne Minimalne
l. Przynależność do organizacp 1245 19
międzynarodowych Francja Nauru
2. Liczba ratyfikowanych 240 0
konwencji Francja Malediwy
3. Liczba przedstawicielstw 145 0
dyplomatycznych Stany Zjednoczone Dominikana
4. Liczba wizyt dyplomatycznych 27 0
Chiny Kamereun
5. Udział handlu zagr. w tworzeniu 96% 0
dochodu narodowego Wybrzeże Kości Słoniowej Watykan
6. Liczba turystów zagranicznych 10,5 0,01
Bahamy Albania

6.1.1. CHARAKTERYSTYKA I ROZKŁAD PRZESTRZENNY WSKAŹNIKÓW OTWARTOŚCI

Przynależność do organizacji międzynarodowych uważa
się za jeden z przejawów aktywności politycznej państw na forum między-
narodowym. Państwa mające aspiracje do pełnienia roli znaczącego członka
społeczności międzynarodowej, dbające o prestiż, a zarazem o korzyści, jakie
z tego mogą wypływać dla własnego kraju, uczestniczą w wielu organizacjach,
zarówno o zasięgu regionalnym, jak i ogólnoświatowym. Udział poszczegól-
nych państw w międzynarodowych organizacjach o zasięgu ogólnoświatowym
jest bardzo różny. Zależy to od wielkości i potencjału państwa oraz od jego
historycznej przeszłości i wkładu w kulturę światową. Najbardziej skrajne przy-
padki stanowią Francja, należąca do 1245, i Nauru, należące jedynie do 19
organizacji. Z państw przynależnych do ponad 1000 organizacji międzynarodo-
wych oprócz Francji należy wymienić: Niemcy, Stany Zjednoczone, Wielką
Brytanię, Belgię, Włochy, Holandię, Kanadę, Szwajcarię. Polska należy do 825
organizacji. W mniej niż 100 organizacjach międzynarodowych znajduje się
5 państw europejskich: Watykan, Andora, Albania, San Marino i Liechtenstein,
a także większość krajów słabo rozwiniętych, których problemy wewnętrzne
oraz trudności finansowe ograniczają działanie na forum międzynarodo-
wym. Udział w organizacjach międzynarodowych wiąże się z wysokimi opłatami
członkowskimi. Państwa Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej, należące do
najmniejszej liczby organizacji międzynarodowych, tworzą regiony o wyraźnej
zwartości terytorialnej. W Afryce ani jedno państwo nie należy do ponad 1000
organizacji. Tylko Republika Południowej Afryki, należąca do 650 organizacji,

' 143

'Yis^^^ AZJ1' gdzie prócz Indii' Izraela i Japo""' należących do ponad
^ Zw12'1011'- pozostałe ^B-i� "^eżą do poniżej 500 organizacji międzynarodo-
wo artosc ^y^ialną wykazują również państwa należące do maksymal-
i^ ad 1000) liczby organizacji, skupiające się w Europie Zachodniej i Ame-
-\ onocne): Państwa Europy Środkowo-Wschodniej mieszczą się w prze-
s^^ielkości powyżej 500 organizacji międzynarodowych o zasięgu ogólno-

Ch2^ riityfikowanych konwencji międzynarodowych.
na. konwencji międzynarodowych nie ratyfikowały Malediwy i Yanuatu,
ko^e] 240, ratyfikowała Francja. Do państw, które ratyfikowały ponad 200
HO| CJI należy prócz Francji tylko 6 państw europejskich: Belgia, Dania,
ratj^ia, Norwegia, Wielka Brytania i Włochy; od 100 do 200 konwencji
panowało 16 państw europejskich, w tym Polska (138 konwencji); pozostałe
rat)^ europejskie ratyfikowały od 34 do 100 konwencji. Stany Zjednoczone
ratowały 112 konwencji, Kanada - 80. W Ameryce Łacińskiej 8 państw

'a ^^ konwencji międzynarodowych; pozostałe państwa
bar^merykańskie ratyfikowały od l do 118 konwencji, a więc istnieje tu
ko\fc uza rozpiętość. Najmniejszą liczbę konwencji międzynarodowych ratyfi-
v \n l e .wysPlars^le l nowo powstałe państwa na Morzu Karaibskim.
\r na ba ''atytlkowanych konwencji w Afryce wynosi 100 (Tunezja).
pon^ 60 L^0 wschodu' Az}1 Południowo-Wschodniej i Afryki ratyfikowały
"^w , wencjL Dość wysoką liczbę ratyfikowanych konwencji między-

^\ wśród P^^ ^Ji i Afryki mają państwa należące do ruchu państw
(77). fazowanych (Maroko - 83, Ghana - 81, Indie - 80, Irak - 77, Algieria

\b ratyflkowała 96' a Nowa Zelandia 90 konwencji.
r Vv a P^^^^elstw dyplomatycznych. Przejawem
i^lsk-T kontaktów ""ędzy państwami jest posiadanie placówek przed-

^"Nati na lch obszarach- Państwa są reprezentowane przez ambasady
cielstw ty lub misje oraz wysokie komisje. Zróżnicowanie liczby przedstawi-

w ^ hr omatycmych w ^ali świata jest duże. Do grupy państw o największej
WieLkąwzedstawicielstw dyplomatycznych należą: Stany Zjednoczone - 142,

^^ ^nn ~ 138' ^"^a - 126, Belgia - 125, Niemcy - 120, były ZSRR
W do Wonią - 109, Chiny - 103, Włochy - 101 i Egipt - ról. 45 państw ma od

-77T^S awlclelstw dyP^matycznych, a wśród nich są: Nigeria - 81
//, Ai W, Brazylia - 77, Kanada - 96, Liban - 66, Indie - 90, Hiszpania
rozwini^na - 70, p^^ _ ^ Szwecja - 76, Szwajcaria - 72. Niektóre ze słabo
stawicie)^cn państw nie mogą sobie pozwolić na utrzymanie dużej liczby przed-

"^-^odz ogranlcza-iac sie oo ambasad w krajach o największej międzynaro-

o aktyw, ty dyplomatyczne. Liczba wizyt dyplomatycznych świadczy
państw Qci państw tylko w okresie badanym. Policzono tylko wizyty głów
144 P^y^t lub monarcha), przewodniczącego parlamentu i premiera

R.U11LHJWC13JJ1H;, UIdLCgU JC JJUI 111111 lyLU W \J Ull^ACIllcH^ll, CUĆ Są LIWAgięUlUallC W UpISiC

jako rozwijające kontakty podjęte przez głowy państw. Badając stopień otwartości
państwa za pomocą liczby wizyt na najwyższym szczeblu można wziąć pod uwagę
zarówno wizytujące osobistości, jak i wizytowane państwa. Z merytorycznego
punktu widzenia oba podejścia są poprawne. Tu rozpatrzymy tylko częstość wizyt
głów państwa. Wskaźnik wizyt dyplomatycznych jest miernikiem zjawisk bardzo
zmiennym w czasie w porównaniu z innymi wskaźnikami otwartości państw.
Średnia roczna wartość wskaźnika dla wszystkich państw w okresie badanym
wynosiła 2 wizyty. Jednak najwyżsi przedstawiciele: Stanów Zjednoczonych odbyli
16 wizyt rocznie, Francji - 14, Republiki Południowej Afryki - 12, Angoli - 11,
Wielkiej Brytanii - 10, Austrii - 9, byłego ZSRR - 10, Niemiec - 7, Polski - 5.
Pozostałe państwa w okresie badanym złożyły najwyżej 1-2 wizyty lub żadnej.

Udział handlu zagranicznego w tworzeniu dochodu na-
rodowego zależy od rozwoju gospodarczego poszczególnych państw. Struk-
tura obrotów towarowych państwa, nasilenie i kierunki handlu oraz udział
w ogólnej produkcji dają obraz o sile gospodarki i stopniu otwartości państw.
Geograficzne ukierunkowanie obrotów międzynarodowych i ich struktura towa-
rowa ukazują natomiast układ sił na rynku światowym i znaczenie poszczegól-
nych krajów. Handel zagraniczny jest więc niejako zwierciadłem, w którym
odbija się współczesna gospodarka.

ŚWIATOWY HANDEL ZAGRANICZNY



Wyszczególnienie 1980 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992
w mld dół. - ceny bieżące
Import 2047,4 2006,7 2198,3 2557,3 2908,4 3134,3 3 546,2 3 525,6 3748,3
Eksport 1995,5 1 929,2 2 120,6 2485,2 2814,1 3013,2 3391,5 3 394,7 3640,3
1980 = 100
Import (ceny bieżące) 100 98 107 125 142 153 173 172 183
Eksport (ceny
bieżące) 100 97 106 125 141 151 170 170 182
Wskaźniki cen
eksportu" 100 85 88 98 104 105 114 112
Eksport" (ceny stałe) 100 113 120 127 137 147 154 161

- Bez Europy Środkowo-Wschodniej i b. ZSRR.
Źródło: Rocznik Statystyczny GUS, 1993.

Wskaźnikiem oceniającym znaczenie handlu zagranicznego dla gospodarki
danego państwa jest najczęściej wielkość eksportu i importu w przeliczeniu na
l mieszkańca. Pokazuje on stopień powiązania danego państwa z rynkiem
międzynarodowym, a wraz z drugim wskaźnikiem - udziałem handlu zagranicz-
nego w tworzeniu dochodu narodowego - określa "znaczenie handlu zagranicz-
nego w gospodarce kraju. Udział handlu zagranicznego w dochodzie narodowym
poszczególnych państw waha się od 96% dla Wybrzeża Kości Słoniowej do 9,8%
dla Stanów Zjednoczonych. Wysoki, bo ponad 50%, udział eksportu w tworze-

1 145



Niemcy'' 158549 34'2 622 408 529 2043 4317 5070 7,9 9.7 10,9 177 161 1;
Norwegia 15560 27228 26076 3749 6422 6078 0,8 0,8 0,7 132 108 K
Nowa Zelandia 6196 9410 9219 1906 2809 2704 0,3 0,3 0,2 146 118 <
Polska 10836 9528 15913 291 250 415 0,5 0,3 0,4 122 138 1;
Portugalia 7792 25409 29726 787 2574 3018 0,4 0,7 0,8
Rep. Pd. Afryki 10319 17074 18236 327 484 458 0,5 0,5 0,5 77 112 K
Rosja 35000 235 0,9
Singapur 26285 60787 72216 10599 22431 25700 1,3 1,7 1,9 215� 175� 11
St. Zjedn. 361 626 516987 548 295 1516 2069 2148 18,0 14,6 14,6 178 123 (
Szwajcaria 30722 69869 65924 4748 10413 9554 1,5 2,0 1,8 144 131 K
Szwecja 28583 54756 49515 3423 6397 5704 1,4 1,5 1,3 1351 1^ (
Turcja 11342 22231 22507 226 396 383 0,6 0,6 0,6
Węgry 7919 8764 11 122 748 846 1078 0,4 0,3 0,3 104 107 <
Wielka Brytania 109269 224938 222 655 1930 3918 3862 5,4 6,3 5,9 182 139 (
Włochy 90994 185495 188712 1592 3217 3266 4,5 5,2 5,0 162 146 K

a Na podstawie danych w walutach krajowych, b 1988 r., c 1991 r., d Do 1991 r. dane dotyczą RFN w granicach sprzed 3.X.1990 r., c 1989 r., ^988 = 100.
Źródło: Rocznik Statystyczny GUS, 1993.

-^-r"-"")t^- " u^ymi
^aauuanii ropy naitowę]. Państwami o wysokim udziale eksportu w tworzeniu

dochodu narodowego są państwa Azji Południowo-Wschodniej, które są kon-
kurencyjne na rynkach światowych dzięki szerokiemu asortymentowi wyrobów
i niskim cenom.



Eksport kapitałów (w mld dolarów) Lata
1960 1975
Ogółem w tym: kapitał państwowy kapitał prywatny 6,73,92,8 168,274,3 93,9
Źródło: The Worid Bank - Annuał Report.

1990
1015,1

526,0
489,1

Państwa wysoko rozwinięte odnotowują około 50% (przeważnie w granicach
13-35%) udziału eksportu w tworzeniu dochodu narodowego, a Polska 13,1%.
Wyjątek stanowią Belgia i Holandia, które mają odpowiednio 75 i 63% udziału
eksportu w tworzeniu dochodu narodowego, bowiem przy niewielkiej liczbie
ludności, a więc ograniczonym rynku wewnętrznym, muszą szukać zbytu dla
stale rosnącej produkcji przemysłowej na rynkach zagranicznych. Stany Zjed-
noczone i ZSRR wykazują niskie obroty w stosunku do dochodu narodowego
(poniżej 10%), gdyż mają rozległy i chłonny rynek wewnętrzny, zużywający
niemal całą ich produkcję przemysłową i rolniczą. W byłym ZSRR i Stanach
Zjednoczonych występują niemal wszystkie surowce mineralne, a rolnictwo
dostarcza większości niezbędnych płodów rolnych. Nadwyżki przeznaczone przez
te państwa na rynek międzynarodowy stanowią niewielki procent ich produkcji
przemysłowej i rolniczej. Całkowita produkcja obu państw jest niepomiernie

większa od wielu innych, więc nawet te nieznaczne nadwyżki mają duże znaczenie
w obrotach międzynarodowych.

Liczba turystów zagranicznych w odniesieniu do liczby
mieszkańców. O atrakcyjności turystycznej państwa decyduje wiele czyn-
ników, jak położenie geograficzne, atrakcyjność krajobrazowa, walory kultu-
rowe oraz dostępność turystyczna (baza hotelowa, transport, restauracje zróż-
nicowane cenowo). Nie bez znaczenia jest również nastawienie ludności za-
mieszkującej poszczególne kraje i ich otwartość na turystykę oraz polityka
rządów, która może zachęcać lub odstręczać turystów. Dużą rolę odgrywa
tu także moda i utarte opinie oraz reklama. Największe wartości współczynnika
turystyki zagranicznej (stosunek liczby turystów do liczby ludności) odnoto-
wują w Europie: Monako - 7,9, Szwajcaria - 3,0, Austria - 2,4, Hiszpania

- 1,1, Francja - 1,0, Włochy - 0,5; w Ameryce: Bahamy - 10,2, Jamajka - 2,5,

Kanada - 0,6; kraje Bliskiego Wschodu - 1,9, Singapur -1,2, Samoa, Tonga

- 0,7, Fidżi - 0,4.

148

W celu wyodrębnienia grup państw o zbliżonym stopniu otwartości posłużo-
no się wskaźnikiem syntetycznym (57). Zastosowano metodę analityczną, której
obrazem graficznym jest ogiwa porządkująca państwa od najwyższej do najniż-
szej wartości SI. Jest to grupowanie za pomocą porządkowania liniowego.
Otrzymano cztery grupy państw o różnym stopniu otwartości:

1) SI > 0,5

W tej grupie znalazło się 27 państw, z czego l w Afryce, 4 w Ameryce,
2 w Azji i 20 w Europie;

2) 0,5 > SI > O

Do tej grupy zaliczono 56 państw, z czego 16 w Afryce, 13 w Ameryce, 15
w Azji, 10 w Europie, 2 w Oceanii;

3) O > 57 >-0,5

Do tej grupy zaliczono 68 państw, z czego 29 w Afryce, 15 w Ameryce, 22
w Azji, 2 w Europie;

4) -0,5 > SI

W tej grupie znalazły się 32 państwa, z czego 10 w Afryce, 5 w Ameryce, 13
w Azji, 2 w Europie, 2 w Oceanii.

Grupę państw o najwyższych wartościach SI stanowią państwa niemal wyłą-
cznie europejskie. Wskazywać to może na europocentryzm w kwestii otwartości
państw. Siła polityczna tych państw, pozycja, jaką zajmują w gospodarce świato-
wej, i waga, jaką przywiązują one do utrzymywania wielostronnych kontaktów
z innymi państwami, wskazują na ich otwarty charakter.

PAŃSTWA O NAJWYŻSZYM WSKAŹNIKU OTWARTOŚCI (SI)



Państwo Wskaźnik SI
Francja 1,88
Wielka Brytania 1,59
Belgia 1,55
Stany Zjednoczone 1,48
Niemcy 1,33
Włochy 1,30
były ZSRR 1,28
Holandia 1,19
Szwajcaria 1,01
Dania 0,92

Do grupy państw najmniej otwartych należą przede wszystkim kraje biedne,
o bardzo niskim dochodzie narodowym oraz państwa niedawno powstałe, często
małe i leżące na uboczu, jak Tonga i Nauru lub Bhutan. W grupie tej znajdują się
również państwa, które świadomie prowadziły lub prowadzą politykę izolacji, jak
Albania lub Afganistan, które w okresie badanym bądź ze względów ideologicz-

t

149

ż ^q Na działalność państwa na forum międzynarodowym niewątpliwie duży
ż wpływ wywiera przeszłość historyczna i związane z nią doświadczenia. Zamknię-
S cię się młodych, od niedawna niepodległych państw, a przy tym często biednych,
l należy uważać za zjawisko przejściowe. Nawiązanie kontaktów międzynarodo-
" wych jest tylko kwestią czasu. Chyba, że uwikłają się one w wewnętrzne spory
lub konflikty międzysąsiedzkie, które nie będą sprzyjać otwartości, tak jak to
dzieje się w byłej Jugosławii.

Przestrzenne aspekty otwartości państw. Dyfuzja cech, sym-
boli i wzorców zachowań politycznych w przestrzeni międzynarodowej jest
jednym z wielu zjawisk wynikających z otwartości państw. Jednak także sama
otwartość jako cecha polityki państwa może być przedmiotem dyfuzji. Jednym
z zagadnień ściśle związanych ze zjawiskiem dyfuzji przestrzennej jest tzw. efekt
sąsiedztwa, polegający na tym, że prawdopodobieństwo stania się nowym użyt-
kownikiem innowacji jest większe w przypadku pozostawania w bezpośredniej
bliskości z dotychczasowym nosicielem innowacji, niż w przypadku potencjal-
^ nych użytkowników znajdujących się dalej od niego (J. Łoboda, 1983, str. 68).
-S Dychotomiczny podział na państwa otwarte i zamknięte pomija geograficzne
�' aspekty problemu podziału, tzn. nie uwzględnia sąsiedztwa państw w przestrzeni
ż geograficznej i ich powiązań przestrzennych. W związku z tym nasuwa się
3' pytanie, czy istnieje regionalne zróżnicowanie państw według stopnia otwartości,
ż< czy też jest to tylko zróżnicowanie typologiczne? W celu zbadania problemu
'ż wykorzystano autokorelację przestrzenną, zakładającą, że jeżeli występowanie
g jakiegoś zjawiska w jednej jednostce przestrzennej powoduje zwiększenie lub
$ zmniejszenie prawdopodobieństwa występowania tego samego zjawiska w sąsied-
nich jednostkach, zjawisko wykazuje autokorelację przestrzenną (R. Bivand,
1981, str. 9). Autokorelację można obserwować w jednostkach, które ze sobą
sąsiadują. Podstawowym warunkiem przeprowadzenia tego typu analizy jest
ciągłość terytorialna państw sąsiadujących ze sobą. Ogranicza to zastosowanie
metody tylko do państw lądowych i eliminuje z badań małe państwa wyspiarskie.
Według tak rozumianej autokorelacji przestrzennej stopień otwartości danego
państwa wpływa przez sąsiedztwo przestrzenne na zwiększenie lub zmniejszenie
stopnia otwartości w innym państwie.

Analiza wskaźników syntetycznych (57) wykazuje, że w okresie badanym
stopień otwartości państw sąsiadujących nie był jednakowy. Obliczono także
wskaźnik 1^ autokorelacji przestrzennej dla poszczególnych kontynentów.

W Ameryce Północnej trzy państwa (Stany Zjednoczone, Kanada i Meksyk)
mają wysoki wskaźnik otwartości państw SI > 0,5, czyli należą do grupy państw
o najwyższym przedziale wartości wskaźnika SI. Wartość wskaźnika autokorela-
cji przestrzennej Z, wynosi 0,23, czyli jest większy �d zera. Region ten jest więc
obszarem występowania autokorelacji przestrzennej stopnia otwartości. W Ame-
ryce Łacińskiej wartości wskaźników syntetycznych otwartości państw wykazują
duże zróżnicowanie przestrzenne obszaru: siedem państw znalazło się w drugiej

� 151

&

ca

.^

o

&

O

Na działalność państwa na forum międzynarodowym niewątpliwie duży
wpływ wywiera przeszłość historyczna i związane z nią doświadczenia. Zamknię-
cie się młodych, od niedawna niepodległych państw, a przy tym często biednych,
należy uważać za zjawisko przejściowe. Nawiązanie kontaktów międzynarodo-
wych jest tylko kwestią czasu. Chyba, że uwikłają się one w wewnętrzne spory
lub konflikty międzysąsiedzkie, które nie będą sprzyjać otwartości, tak jak to
dzieje się w byłej Jugosławii.

Przestrzenne aspekty otwartości państw. Dyfuzja cech, sym-
boli i wzorców zachowań politycznych w przestrzeni międzynarodowej jest
jednym z wielu zjawisk wynikających z otwartości państw. Jednak także sama
otwartość jako cecha polityki państwa może być przedmiotem dyfuzji. Jednym
z zagadnień ściśle związanych ze zjawiskiem dyfuzji przestrzennej jest tzw. efekt
sąsiedztwa, polegający na tym, że prawdopodobieństwo stania się nowym użyt-
kownikiem innowacji jest większe w przypadku pozostawania w bezpośredniej
bliskości z dotychczasowym nosicielem innowacji, niż w przypadku potencjal-
nych użytkowników znajdujących się dalej od niego (J. Łoboda, 1983, str. 68).

Dychotomiczny podział na państwa otwarte i zamknięte pomija geograficzne
aspekty problemu podziału, tzn. nie uwzględnia sąsiedztwa państw w przestrzeni
geograficznej i ich powiązań przestrzennych. W związku z tym nasuwa się
pytanie, czy istnieje regionalne zróżnicowanie państw według stopnia otwartości,
czy też jest to tylko zróżnicowanie typologiczne? W celu zbadania problemu
wykorzystano autokorelację przestrzenną, zakładającą, że jeżeli występowanie
jakiegoś zjawiska w jednej jednostce przestrzennej powoduje zwiększenie lub
zmniejszenie prawdopodobieństwa występowania tego samego zjawiska w sąsied-
nich jednostkach, zjawisko wykazuje autokorelację przestrzenną (R. Bivand,
1981, str. 9). Autokorelację można obserwować w jednostkach, które ze sobą
sąsiadują. Podstawowym warunkiem przeprowadzenia tego typu analizy jest
ciągłość terytorialna państw sąsiadujących ze sobą. Ogranicza to zastosowanie
metody tylko do państw lądowych i eliminuje z badań małe państwa wyspiarskie.
Według tak rozumianej autokorelacji przestrzennej stopień otwartości danego
państwa wpływa przez sąsiedztwo przestrzenne na zwiększenie lub zmniejszenie
stopnia otwartości w innym państwie.

Analiza wskaźników syntetycznych (57) wykazuje, że w okresie badanym
stopień otwartości państw sąsiadujących nie był jednakowy. Obliczono także
wskaźnik 1^ autokorelacji przestrzennej dla poszczególnych kontynentów.

W Ameryce Północnej trzy państwa (Stany Zjednoczone, Kanada i Meksyk)
mają wysoki wskaźnik otwartości państw SI > 0,5, czyli należą do grupy państw
o najwyższym przedziale wartości wskaźnika SI. Wartość wskaźnika autokorela-
cji przestrzennej 1^ wynosi 0,23, czyli jest większy @d zera. Region ten jest więc
obszarem występowania autokorelacji przestrzennej stopnia otwartości. W Ame-
ryce Łacińskiej wartości wskaźników syntetycznych otwartości państw wykazują
duże zróżnicowanie przestrzenne obszaru: siedem państw znalazło się w drugiej

1 151

^ --- -/ - -~J ,/-"^.. .. ^^.vm^J g,iLtpi^ utwciiius^i (-u,;,y/). wsKazniK
autokorelacji przestrzennej /Jest ujemny (-0,20), co wskazuje, że na kontynencie
południowoamerykańskim autokorelacja przestrzenna stopnia otwartości państw
nie występuje. W Afryce na podstawie wskaźnika SI wyznaczono regiony:

a) państwa Afryki Południowej i Południowo-Zachodniej o wartości wskaź-
nika otwartości 0,5 > SI > O,

b) państwa Afryki Zachodniej o wartości wskaźnika syntetycznego otwartości
0,5 > SI > O,

c) państwa Afryki Wschodniej o niższej wartości wskaźnika syntetycznego
otwartości, tj. O > SI> -0,5,

d) oraz pojedyncze państwa należące do grupy najniższej wartości syntetycz-
nego wskaźnika otwartości państw -0,5 > SI. Wartość wskaźnika autokorelacji
przestrzennej /r wynosi 0,48, jest dodatnia i wskazuje na występowanie auto-
korelacji przestrzennej stopnia otwartości państw na tym kontynencie.

Azja i Oceania są bardzo zróżnicowane pod względem stopnia otwartości
państw. Chiny i Japonia należą do pierwszej grupy otwartości o najwyższym
wskaźniku otwartości (SI > 0,5). Jedynym regionem, który można wyróżnić na
podstawie zbliżonych wartości wskaźnika syntetycznego (0,5 > SI > 0), jest Azja
Południowa i Południowo-Zachodnia. W pozostałej części tego obszaru trudno
jest mówić o ciągłości terytorialnej państw jednakowo otwartych. Wartość
wskaźnika autokorelacji przestrzennej 1^ wynosi 0,02, a więc jest bliska zeru, co
świadczy o tym, że na badanym obszarze autokorelacja przestrzenna stopnia
otwartości państw nie występuje.

Prawie w całej Europie obserwuje się najwyższy wskaźnik otwartości
(SI > 0,5). Jedynie kraje położone na obrzeżach północnych (Norwegia, Islandia
i Finlandia) i południowych (Grecja i Malta) mają niższą grupę wartości
wskaźnika syntetycznego (0,5 > SI > 0). Wskaźnik autokorelacji przestrzennej
stopnia otwartości państw jest dodatni i wynosi 0,16, a więc autokorelacja
przestrzenna występuje.

Analiza otwartości państw na podstawie metod matematyczno-statystycznych
jest formalnie poprawna, budzi jednak zastrzeżenia. Należy ją więc traktować
jako jedną z wielu prób rozwiązania problemów regionalizacji w geografii
politycznej.

Stopień otwartości państw a ich miejsce w polityce
światowej. Między stopniami otwartości państwa a jego miejscem zajmowanym
w polityce międzynarodowej zachodzi ścisła zależność. Jak już wspomniano, pozycja
polityczna państwa w świecie zależy od takich czynników, jak: potencjał ludnoś-
ciowy, ekonomiczny i militarny, położenie geograficzne, sytuacja wewnętrzna
kraju. Od tego też zależy stopień otwartości kraju, który jest jednocześnie jednym
z elementów wpływających na rangę państwa i jego prestiż międzynarodowy.

Posługując się wartością wskaźnika syntetycznego otwartości SI oraz wyko-
naną na jego podstawie mapą można stwierdzić, że wśród 27 państw świata
mających wskaźnik 57 > 0,5 (a więc grupy pierwszej) znajdują się:

152

Bezpieczeństwa UFNZ. tytany Zjednoczone, oyry Z.SK-K., ł^mny, rrancja i WICIKB
Brytania),

2) siedem najbardziej rozwiniętych państw świata (Stany Zjednoczone, Japo-
nia, Francja, Niemcy, Wielka Brytania, Włochy i Kanada),

3) dziesięć spośród dwunastu państw członkowskich Unii Europejskiej,

4) dwanaście spośród szesnastu państw należących do Paktu Północnoatlan-
tyckiego (NATO),

5) pięć spośród sześciu mocarstw atomowych.

Są to państwa o wielkim potencjale ludnościowym, ekonomicznym i militar-
nym. Stopień otwartości tych państw jest adekwatny do zajmowanej pozycji
w świecie.

W grupie państw o najniższej wartości syntetycznego wskaźnika stopnia
otwartości (-0,5 > SI} znalazły się 32 państwa. Wśród tych państw 20 nie ma ani
jednej linii kolejowej, tylko 10 z nich liczy ponad l min mieszkańców. Są to
państwa słabo rozwinięte gospodarczo, o niewielkim potencjale ludnościowym
i często z kolonialną przeszłością. Z punktu widzenia stosunków międzynarodo-
wych są one zaliczane do państw peryferyjnych i mają znikome możliwości
oddziaływania na stosunki międzynarodowe. W grupie tej znalazły się także
państwa prowadzące polityczną samoizolację, co ogranicza ich udział w stosun-
kach międzynarodowych.

Otwartość polityczna, społeczna i gospodarcza jest zjawiskiem bardzo zróż-
nicowanym, zarówno w skali światowej, jak i regionalnej. Pozwala to przy
zastosowaniu określonych metod ilościowych na podział państw według stopnia
otwartości. Analiza wyodrębnionych grup wykazuje, że istnieją czynniki i proce-
sy determinujące stopień otwartości państw. Z mapy przestrzennego zróżnicowa-
nia sytuacji społecznej państw, wynika wyraźnie, że w niezmiernie zróżnicowanej
przestrzeni społeczno-gospodarczej współczesnego świata rysują się dwie równo-
leżnikowe strefy: bogata i otwarta Północ oraz ubogie i mniej otwarte Południe.
Strefa tzw. Północy rozciąga się od Ameryki Północnej poprzez Europę i były
ZSRR po Wyspy Japońskie włącznie. Produkt narodowy brutto liczony na
l mieszkańca w ogólnym ujęciu przekracza tu 1500 dolarów rocznie (w 1989 r.
Polska - 1600, Grecja - 6500, Szwecja - 26 600, Japonia - 23 800 dolarów).
Głównym źródłem dochodu narodowego są przemysł i górnictwo oraz usługi.
Udział rolnictwa w tworzeniu dochodu narodowego jest nieznaczny i w większo-
ści państw nie przekracza 10%, a w najbardziej rozwiniętych 5%.

Strefa Południa, bardzo rozległa i ludna, obejmuje pozostałą część świa-
ta. W tej strefie jedynie w Australii, Nowej Zelandii i Republice Południowej
Afryki produkt narodowy brutto kształtuje się na poziomie Północy. Znajdują
się tu kraje naftowe, uzyskujące ogromne dochody, które jednak w większości
pozostają w rękach rodzin panujących lub innych posiadaczy i nie wywierają
znaczącego wpływu na ogólny rozwój państwa. Południe stanowi zwarty obszar
ubóstwa i wolnego tempa rozwoju. Skupia prawie 4/5 ogółu ludności świata.
Wartość produktu narodowego brutto na l mieszkańca wynosi poniżej 1500

* 153

-i?

>>

a
o

-a

&

sireiy sianowi zaicuwie iu"/o wan.usci prouuKcji światowej. JCSI 10 sucia wiem
zagrożeń, takich jak: głód, degradacja środowiska naturalnego, niedostatek
źródeł energii, konflikty zbrojne wewnętrzne i międzypaństwowe. Stałe naras-
tanie tych zagrożeń przestaje być już problemem tylko tej strefy. Nadzieją
ludzkości jest konieczność traktowania całej przestrzeni światowej jako wspól-
nego dobra. Tego rodzaju świadomość staje się przewodnią siłą dla idei nowego
międzynarodowego ładu ekonomicznego. Ma on być próbą ułożenia zrównowa-
żonych stosunków międzyludzkich w warunkach dynamicznie rozwijających się
obecnie i w najbliższej przyszłości systemów gospodarczych, społecznych i poli-
tycznych.

Oprócz omówionych już kryteriów otwartości państw istnieją jeszcze kryteria
geograficzne, takie jak położenie geograficzne, zasoby naturalne i potencjał
ludnościowy. Mają one bez wątpienia wpływ na stopień otwartości państw, choć
przez wielu autorów są odrzucane lub uznawane za dyskusyjne. Rozpatrując
wpływ środowiska naturalnego na rozwój społeczny można przecież rozważać
zarówno podejście deterministyczne, posybilistyczne, jak i nihilistyczne.

Na zakres, przebieg i intensywność stosunków międzynarodowych, jako
procesu wzajemnego oddziaływania wszystkich jego uczestników (J. Kukułka,
1984, str. 79), wpływają różne czynniki. Jedne z nich zależą bezpośrednio od
podmiotów stosunków międzynarodowych, inne zaś głównie od ich uczestników
przedmiotowych. Jedna ich część obejmuje elementy interakcji między ele-
mentami świadomościowymi stosunków międzynarodowych (np. koncepcje lub
doktryny), druga natomiast składa się z elementów obiektywnych (np. gospoda-
rki lub klimatu). Niektóre z tych czynników mają znaczenie trwałe, inne są
istotne tylko w pewnych fazach lub momentach procesów oddziaływań między-
narodowych.

Przyjmując za J. Kukułką podział czynników formujących stosunki między-
narodowe na te, które warunkują procesy oddziaływań międzynarodowych, i te,
które umożliwiają przebieg tych procesów, warunki fizycznogeograficzne (poło-
żenie geograficzne oraz rzeźba, klimat i zasoby wodne, surowce, zaludnienie
i dynamika demograficzna) należy zaliczyć do tych pierwszych.

W stosunkach międzynarodowych nie znajdują potwierdzenia skrajne teorie:

determinizm lub nihilizm geograficzny i demograficzny. Pomijanie czynników
geograficznych (nihilizm) lub ich absolutyzowanie (determinizm) jest nieuzasad-
nione. Siła ich oddziaływania zależy od okoliczności, miejsca i czasu. W różnych
państwach lub regionach świata te same czynniki geograficzne mogą wpływać
w odmienny sposób na działania międzynarodowe. Różnorodność środowiska
naturalnego w połączeniu z liczbą państw nie pozwala jednak na wyznaczanie
ścisłych zależności pomiędzy polityką otwartości państwa a elementami środowi-
ska naturalnego, takimi jak ukształtowanie powierzchni kraju, wielkość obszaru
kraju, warunki klimatyczne, dostępność do morza, charakter granic, zasoby
bogactw naturalnych lub dostępność komunikacyjna. Znaczenie ich jest raczej
modelujące niż determinujące dla polityki otwartości państwa.

� 155

-- --- -- .*.^i>-'w u nicKorzysmyin
prowad^oiip."'61'1"^^111- ^y stwierdzenie to znajduje odzwierciedlenie w prze-

hczby 2; ^^'zie otwartości państw? Państw śródlądowych jest 30. Z tej
a 4 paliwa <-* ^Y^alo wskaźnik stopnia otwartości mniejszy od zera,
państw najba . ustrla' ^ksemburg, Szwajcaria, Węgry) znalazły się w grupie
wpływającym zle) "dartych. Brak dostępu do morza jest ważnym czynnikiem
z innymi, niel^ 2mnleJszenie stopnia otwartości państwa, który w połączeniu

jest 30. Z tej
mniejszy od zera,
znalazły się w grupie

Wiei^01"^1^'1111 ^ynnikami może spowodować izolację państwa.
potencja) go CPO'wleT^chni kraju jest jednym z czynników określających
porównamy podarczy' ""^arny i polityczny państwa, choć nie zawsze. Jeżeli
nów Zjednop e c Ożarów niektórych państw najbardziej otwartych: Sta-
i Albanii [^ ^"Y^ byłego ZSRR i Francji, oraz najmniej otwartych: Togo
decydujące 7" lr at1' t0 ^sczywiście można przyjąć, że wielkość obszaru ma
Holandii, Szw^^"10 ^.^Pina otwartości państwa. Jednak przykład Belgii,
tego. Z l(o)e,aJcar11 - "ledużych, lecz najbardziej otwartych, nie potwierdza
powierzchilioo, ^amstan, Mongolia lub Mauretania są państwami dużymi
że znaczcie y 'a , � "^dzo niskim stopniu otwartości. Wypływa stąd wniosek,
wtedy, gdy , le c1 ^^orium państw może odgrywać pozytywną rolę tylko
korzystne. Q ote czynn110 Lodowiska geograficznego (klimat, gleby itp.) są
ność wykofzyst artosc1 Państwa w tym przypadku bardziej decyduje intensyw-
Bardzo ^^a obszarn niż jego wielkość.

wpływającym - ^m ^""Alem kształtującym gospodarkę państwa, a przez to
państw najdarda stoplen -l^0 otwartości, są zasoby naturalne. Większość
Stany Zjednoc le^ otwartych dysponuje różnorodnymi surowcami mineralnymi.
kamiennego ;." ne 7'&}mu)^ czołowe miejsce w świecie w wydobyciu węgla
rozwinięte &osn ^ "a11-0^.^ rud metali. Jest to zarazem państwo najbardziej
jego bogactwo arczc)- Wysoki poziom gospodarczy i techniczny wpływa na
wami. Rówiloc0^2 B^B^y-l^ość jako partnera w kontaktach z innymi państ-
świata. Nie ^ snle mamy Japonię, kraj uważany za drugą potęgę gospodarczą
są ludzie. D^pL11'1 ^^nej bazy surowców mineralnych. Jedynym jej bogactwem
Japonia stałą sjp P^owitości i stosowaniu wysokiej technologii produkcji
narodowych. p" P� ^a ' zarazem atrakcyjnym partnerem w kontaktach między-
wartości 57 są na s wa � na-^nlzs2ych wartościach syntetycznego wskaźnika ot-
mineralne i r^s], �^ wsobne surowcowo, jednak dostarczają na rynek surowce

Bardzo d^e nie Przetwor2one.

n i k a c y j n a, Q naczenle dla otwartości państwa ma dostępność komu-
kontynencie, ^ ym. decyduje również położenie geograficzne państwa na
przebiegają li^znpglonle ' na świecie. Państwa Europy Zachodniej, przez które
północ i ze wschori8 ^"^nikacyjne, gdzie krzyżują się trasy z południa na
Państwa wysp^..^,11 na zachod, osiągnęły najwyższe wartości stopnia otwartości.
bardzo ograni^o le natomlast. nie leżące na głównych szlakach morskich, mają
otwartych państw ^akty z innymi państwami. W grupie ostatniej - najmniej

- znalazły się, tn.in. Nepal, Bhutan, Jemen i Mongolia, które
156

^JId^JC UdUćlWU^e

-^amerykańska

Aargentyńska

Taustralijska

Dbrytyjska

Achilijska

-francuska

-japońska
łnorweska
Ynowozelandzka
�polska

-A-rosyjska
Opołudniowoafrykańska

--- granice podziału

na strefy ekonomiczni

--- granica nieokreślona
skala 1:10 000 000

Stacje badawcze na Antarktydzie

mają niewielką długość dróg i linii kolejowych, a zarazem leżą z dala od
największych skupisk ludzkich.

Czynnikiem, który we współczesnym świecie nie odgrywa już tak znaczącej
roli jak dawniej, jest charakter granic. Granice państwa, przebiegające
przez trudno dostępne tereny, nie stanowią dziś, w dobie wysoko rozwiniętej
techniki rakietowej, zbyt dużego utrudnienia. O ile jednak granice, przebiegające
przez obszary trudne do przebycia, stanowią pewną barierę obronną w czasie
wojny, o tyle w czasie pokoju mogą one utrudniać kontakty międzynarodowe,
a szczególnie współpracę regionów przygranicznych. Mogą powodować izolację
lub zamknięcie się państwa. Jednak, jak duży jest wpływ barier fizycznogeo-
graficznych na kontakty międzynarodowe, zależy to od rozwoju gospodarczego,
technicznego i komunikacyjnego sąsiadujących ze sobą państw.

I na koniec omówmy problem narodowościowy. Narody wpływają
na stosunki międzynarodowe, na otwartość ich państw m.in. dzięki doświad-
czeniom historycznym, nagromadzonym wartościom cywilizacyjno-kulturalnym.
Decyduje o tym również wkład narodu do rozwoju i funkcjonowania stosunków
międzynarodowych. Jeśli z owych tradycji, wartości i oryginalności wynika
poszanowanie dla innych narodów, równe ich traktowanie i tolerowanie odmien-
ności systemów wartości, wzrasta prestiż państwa, a zarazem możliwość zwięk-

"""Y Poczucia pewJci lub we st0^ otwa weg0 ^wiązania. � "p-

.tn.le T? stosun^ "^ ych ^^Wch poza
-tniczne. Byty pro,,, ""-.T^ynarodowyrh .... .

" ;""^o państw
granicami państwa.

W hi'c.t"-"

W h-. a- -ult;n grup etn """"^"ości składu

etnl:^ ^^-"^^ pozostaJących pos
towanie praw mnieJ^^160' Przesuwania ODle Związywano problemy

S :o�: teg0 r^L^MO-^ pleblscyty lub ^
zainteresowane strony są iedn^^- Kegulacje ^ m0^ dostarczyć wielu

;waran-
ć wielu

-P- ^^^^""^-nar:"6 ^"S^

'TelTm?0^^^^^ Należy na%Ia^ Tend^

KeasumuJąc szeroko n - ę zyc w "^norodności
ograniczaJącym stopień POJmowane środowiskn

-^^^ówm^S0^ Państ^ThoTr"02"6"^-1"^^

mu stosunków gospoda Pokonywame ze ułatwić lub "^dnS
zasadniczy wpfy^ ^ uS^^^wo-techJcz^'^^ zależy od po^o

wych, na zwiększenie eczowle^ i stabili.n^^-^lturalnych.ktnr.20,

narodowych dommuJ'^^ k "Możliwe ob6 Uwaliłyby wszyS
w^era swym autora "CJad0 unikania' ^e w stosunkach mięły

"S'0^^^- Należy "au::?^-^ Tendencje
�easumuJącszerni."-. w- ' sle żyć w rńynnr^.,^..

-.^" nuę(]7vnflr<->^ ^""aiw, cnor ^ - - J'^"1-^^-ynniKiem

mu stosunków gospoda Pokonywame ze ułatwić lub "trudnS
zasadniczy wpfy^ ^ uS^^^wo-techJcz^'^^ zależy od poz^o

wych "azw^kszeme S nle 1 ^abUlzowaJ^"1111^"^' ^"Sl
Państw. Wchodamy w e; w L tnerów i two ze ^"^w m^ędzynarodo'

-------om mte^:^ ^ "0^ ^^ ^^

-----^^^^^

Świat końca XX w d - r -

wpływów politycznych n3 slę lla "owe obs^r,

^ązan.^.^al^^^Pansiw sp0^ ^Podarcze , nowe strefy
<^ych, militarnych, a nastennie. był ^loem wielkie ^^"^Ja one nowych
Matowe, powstafy dwa S^^. wS0 konfrontacJl Wo^r.
^aw,^^ ^^ e^^o^z obce ugrupoS: V w mm dwle wojny
^SRR, powoje R^ ^^^^W^ kt^ były nastawione
-roba stworzema własneJ ^T1^ Pomocy GospoT^.^Począł w 1949 r.

^ , k f lata P0^ Sć ^^w gospodaS?^ (RWPG)' będącą

fS:^^^
^S ^^^S^ ^^


"---------"o.,^^^ -.^s^,

15S

bodnie miaty swoje od-

inuz.iiwuai^i uu>-iz.iciiywaiii(i pumyczliegu UULI UIUKUW. wraz z upaaKiem systernu
komunistycznego ten układ sił przeżył się. Nie oznacza to, że ugrupowania
i orientacje zniknęły, one tylko są w trakcie przegrupowań, zmieniają partnerów,
dostosowując swoje struktury i cele działania do nowych warunków.

Najsilniejszą pozycję w świecie przez jakiś czas miała EWG, wspierana do
pewnego czasu przez Stany Zjednoczone i Kanadę. Unia Europejska jest oparta
na przyszłościowej idei powstania Europejskich Stanów Zjednoczonych, a obec-
nie umożliwia stworzenie warunków nieskrępowanej paneuropejskiej wymiany
handlowej. Europejski handel jest oparty na różnego rodzaju porozumieniach
i umowach o wolnym handlu. Są to unie UE i EFTA, umowy o wolnym handlu
między EFTA a niektórymi krajami środkowej Europy, w tym z Polską, oraz
strefa wolnego handlu obejmująca kraje CEFTA. Różnica poziomów rozwoju
gospodarczego jest znaczna.

Unia Europejska ustala warunki współpracy we własnej strukturze na zasa-
dzie protekcjonizmu, szczelnie zamykając swoje rynki przed towarami japoń-
skimi, amerykańskimi i wschodnioeuropejskimi. Gdy Ameryka Północna ze
Stanami Zjednoczonymi zorientowała się, że taka polityka UE może doprowa-
dzić ją do utraty pozycji lidera gospodarczego w świecie, utworzyła własną
organizację pod nazwą Północnoamerykańskie Porozumienie o Wolnym Handlu
(NAFTA) obejmujące: Stany Zjednoczone, Kanadę i Meksyk. NAFTA ma
według opinii jej założycieli przysporzyć każdemu krajowi członkowskiemu
miejsc pracy, ułatwić przepływ kapitałów, towarów i usług. Rosja (WNP) oraz

PODSTAWOWE WSKAŹNIKI SPOŁECZNE I EKONOMICZNE SIEDMIU NAJBOGATSZYCH PAŃSTW
ŚWIATA ORAZ ROSJI W 1990 r.



Wskaźniki Stany Zjednoczone Japonia Niemcy Francja Wielka Brytania Włochy Kanada Rosja
Produkt krajowy
brutto w dół./
/l mieszk. 22470 19000 19200 18300 15900 16700 19400 b.d.
% udział w świato-
wej produkcji
energii elektrycznej 26,8 7,6 4,0 3,6 2,8 1,9 4,1 15,4
% zatrudnionych
w usługach 71 60 65 66 71 63 71 42
Śmiertelność niemo-
wląt na 1000
urodzeń 9,1 4,6 7,4 7,4 7,9 8,5 6,8 18,1

Źródło: Slulistical Yearbook UN, 1993.

kraje środkowej Europy pozostają nadal poza istniejącymi strukturami gospoda-
rczymi i politycznymi świata i nie tworzą własnych. Sytuacja ekonomiczna tych
krajów jest znacznie gorsza niż krajów członkowskich UE. Przeciętny produkt
krajowy brutto na obywatela Bułgarii, Czech, Polski, Rumunii, Słowacji i Węgier

159

, .. -_"^.^. AM.vmv/J^i; \J.^S.^'J ,

icw meereKtywny sektor rolny tych krajów, to bagaż przeszłości, stojący na
przeszkodzie przystąpienia tych państw do unii. Wyrównywanie poziomów
będzie bardzo kosztowne, ale może się opłacić ze względu na rozległy rynek
i handel paneuropejski. Jaka jest inna alternatywa? Wydarzenia polityczne
w Europie 1993 r., a mianowicie powstanie UE, starania krajów wyszehradzkich
(Czech, Polski, Słowacji i Węgier) o miejsce w UE i w NATO, niestabilna
sytuacja polityczna w Rosji, świadczą o tym, że kontynent europejski jest
w trakcie przegrupowań. Próby Rosji zmierzające do odbudowy strefy wpływów
sprzed 1991 r. mogą dać w rezultacie powołanie w tej części świata nowej
organizacji gospodarczej i politycznej obok UE.

Udział ugrupowań państw w eksporcie światowym (1992 r.)
NAFTA - 19,0%
UE - 21,0%
EFTA - 6,4%
CEFTA - 0,5%
APEC - 18,7%

W 1992 r. Australia zaproponowała utworzenie strefy wolnego handlu obej-
mującej 14 państw Azji i Pacyfiku. Jesienią 1993 r. w Seattie, w Stanach
Zjednoczonych na wybrzeżu Pacyfiku, odbyło się już spotkanie szefów państw
Azji i Pacyfiku tworzących nową organizację Współpracy Gospodarczej Azji

i Pacyfiku (Asian Pacific Economic Corporation - APEC) z udziałem Stanów
Zjednoczonych i Kanady.

Powołanie NAFTA świadczy, że następuje pewne przegrupowanie między-
narodowych układów i że Stany Zjednoczone przywiązują coraz mniejszą wagę
do partnerstwa z Europą. Szybkość rozwoju krajów Azji i Pacyfiku jest zawrotna
w każdej dziedzinie. Jeszcze w latach sześćdziesiątych udział gospodarki krajów
tego obszaru w ogólnoświatowej wartości produktu globalnego brutto wynosił

zaledwie 4%, dziś osiąga prawie 50%. Chiny są obecnie największym rynkiem
inwestycyjnym na świecie.

Większość polityków przypuszcza, że jeśli podział na bogatą Północ i biedne
Południe straci swoje znaczenie, nastąpi to na pewno nie dzięki uprzemysłowio-
nemu staremu Zachodowi, lecz dzięki potędze gospodarczej strefy pacyficznej,
która dziś osiągnęła także zadziwiającą stabilność polityczną.'

Czy nowe układy gospodarcze są tylko manifestacją zamierzeń politycznych,
czy autentycznych planów gospodarczych dotychczasowych liderów świata wia-
domo będzie w przyszłości. Prawdopodobnie, chodzi o osiągnięcie obu celów
jednocześnie. Istnieje jeszcze trzeci cel, nie mniej istotny, który dotyczy zmiany
w ogólnym układzie sił gospodarczych świata.

Starożytni Egipcjanie, Grecy i Rzymianie stworzyli wielką cywilizację nad
Morzem Śródziemnym. Kolumb, odkrywca Ameryki, zapoczątkował "erę Atlan-
tyku", istotną dla świata prawie do końca XX w. Teraz gospodarcze i polityczne
centrum przenosi się nad Pacyfik, który jest uważany za ocean przyszłości.

160

-ptCl pl^^U^ WOZ^OLMIli W ^ W 11^. LI my 1111 apl tŁ w Cłllll ^Ul.l^J'1

perium) i zachowaniem dominującej pozycji w Europie. W czasach zimnej wojny
Breżniew dążył do militarnej hegemonii Moskwy na Dalekim Wschodzie. Amery-
kanie zaś starali się zacieśnić więzy z Japonią, a ponadto nie mieli nic przeciwko
wzrostowi Chin jako potęgi azjatyckiej, którą uważali za przeciwwagę dla ZSRR.
Rosja nie wytrzymała jednak ciężaru zbrojeń i musiała zrezygnować z polityki
siły. Gorbaczow odrzucił doktrynę Breżniewa i w 1989 r. wystąpił z propozycją
przekształcenia Azji Południowo-Wschodniej w strefę pokoju i współpracy.
Propozycja miała na celu stworzenie nowego porządku regionalnego, oczy-
wiście przy współudziale i pod nadzorem Moskwy. Wraz z odejściem Gor-
baczowa i upadkiem Związku Radzieckiego pomysł stał się nieaktualny. Podej-
mowane przez Rosję próby zbliżenia się do Japonii są hamowane nie roz-
wiązanym problemem Wysp Kurylskich, których zwrotu od Rosji domaga się
Japonia. Tę słabą pozycję Rosji na Dalekim Wschodzie wykorzystały Stany
Zjednoczone. Obecny prezydent Stanów Zjednoczonych, Bili Clinton, zmodyfi-
kował politykę zagraniczną prowadzoną przez jego poprzedników (Regana
i Busha). Pozostawił problemy europejskie Europejczykom, a zajął się obszarem
Pacyfiku.

Na kraje dalekowschodnie przypada 50% handlu światowego i tyle samo
światowego produktu globalnego brutto. Tempo wzrostu gospodarczego państw
tego obszaru jest najwyższe. Narzucają je "małe smoki Azji" - Tajwan, Korea
Południowa, Singapur i Hongkong. Rozpoczął się wielki wyścig o przywództwo
w tym regionie. Rosja jest zajęta wewnętrznymi sprawami. Współzawodniczą
więc ze sobą Japonia i Chiny. Jednocześnie Stany Zjednoczone, będące krajem
nadpacyficznym postanowiły wykorzystać swoje położenie geopolityczne i przy-
stąpić do zacieśnienia więzi z tworzącym się wspólnym rynkiem obszaru Pacyfi-
ku. Członkami APEC są: Japonia, Chiny, Korea Południowa, Hongkong, Taj-
wan, Australia, Nowa Zelandia, sześciu członków Stowarzyszenia Państw Azji
Południowo-Wschodniej (Brunei, Filipiny, Indonezja, Malezja, Tajlandia i Sin-
gapur) oraz Kanada i Stany Zjednoczone.

U progu XXI w. powstał najpotężniejszy wspólny rynek. Prezydent Stanów
Zjednoczonych zabiega o to, aby centrum administracyjno-organizacyjnym tej
wspólnoty było Seattie, leżące nad Pacyfikiem w stanie Waszyngton. Seattie jest
siedzibą dwóch wielkich koncernów Boeinga i Microsoft Corporation, a ponadto
dużym ośrodkiem uniwersyteckim.

Region Pacyfiku to nie tylko gigantyczny rynek konsumpcyjny, ale przede
wszystkim ogromny potencjał produkcyjny. Jeśli sprawdzą się prognozy demo-
graficzne, że w 2000 r. liczba ludności świata będzie wynosiła 6,2 mld, to 3,4 mld
będą stanowić Azjaci. W latach 1970-1990 liczba mieszkańców Azji żyjących
w skrajnej nędzy zmalała z 400 do 180 min. Proces "odbiedniania" w Azji
postępuje dość szybko, mimo wysokiego przyrostu naturalnego ludności. W tym
samym czasie w Europie, a nawet w Stanach Zjednoczonych, stopa życiowa
ludności obniżyła się. Według prognoz ekonomicznych Banku Światowego

( 161



- --r-JJ-^ - -^-^ .v,^ ^.m .^^Łi^, Z.JIU iia średnie) siopic
zachodnioeuropejskiej, nie odbiegającej również od amerykańskiej, mając samo-
chód, własny dom, wystarczające dochody pozwalające na kształcenie dzieci
i opiekę lekarską. Za 20 lat, jeśli utrzyma się ten kierunek rozwoju, region
Pacyfiku wyprzedzi resztę świata pod względem liczebności klasy średniej. Na-
stępuje proces "uzachodnienia" Azji. Wysoko rozwinięte kraje regionu Pacyfiku
umiejętnie łączą symbole tożsamości narodowo-kulturowej i wzrostu gospodar-
czego z klasyczną siłą państwa zawartą w stwierdzeniu, że najpierw rozwój,
demokracja potem. Świadczy to o dużej dyscyplinie społecznej. Jednak zdają
sobie również sprawę z tego, że ich przetrwanie i rozkwit zależą od integracji
i globalizacji. Walka o rynki jest istotną częścią programu sukcesu regionu
Pacyfiku.

7

W GEOGRAFII POLITYCZNEJ
I W GEOPOLITYCE

co to jest

globalistyka - jej
podstawy, geneza
i zakres
tematyczny

świat jako
ekonomiczna
całość powstała
przez umiędzyna-
rodowienie
produkcji,
kapitału
i finansów

rozwiązywanie

problemów

globalnych

dotyczących

m.in.: konfliktów,

przezwyciężania

zacofania

gospodarczego,

postępu naukowo-

-technicznego,

"eksplozji

demograficznej'',

ochrony przyrody,

nowych zasad

globalnego

zarządzania

współzależność

problemów

globalnych

7.1. POJĘCIE GLOBALISTYKI

W większości atlasów geograficznych na pierwszych
stronach umieszcza się polityczną mapę świata. Mapa
polityczna, jakkolwiek ciągle jest aktualizowana, pozo-
staje zestawem państw. Globalne spojrzenie na środowis-
ko, gospodarkę, społeczeństwo, kulturę i siłę państwa,
a przez to i głębsza dyskusja nad polityką globalną
lub zarządzaniem światem, przy zastosowaniu tylko ma-
py politycznej będą jednak utrudnione. Podział na po-
szczególne państwa nie stwarza bowiem takiej możliwo-
ści, ponieważ nie oddaje całej złożoności politycznej or-
ganizacji świata. Poszukiwanie innych sposobów prezen-
tacji światowej problematyki staje się wyzwaniem końca
XX w. Takiemu celowi starano się sprostać badając
otwartość gospodarczą, kulturalną i polityczną państw
świata (S. Otok, 1989). Stopień otwartości państw pro-
wadzi do globalistyki, która zajmuje się politycz-
nymi, gospodarczymi i kulturalnymi procesami w skali
światowej.

Właściwości globalistyki trudno określić ze względu
na odmienne zakresy tematyczne przypisywane jej przez
różnych autorów. Globalistyka korzysta z dorobku ba-
dawczego i pojęć teoretycznych innych dyscyplin nauko-
wych, szczególnie z ekonomii, handlu międzynarodowe-
go i nauk politycznych zajmujących się stosunkami mię-
dzynarodowymi, oraz geopolityki. Globalistykę różni od
tych nauk przeciwny kierunek wnioskowania. Nauki ba-
dające międzynarodowe stosunki gospodarcze i politycz-
ne postrzegają świat jako skupisko (zgrupowanie) od-
działujących na siebie niezależnych państw i gospodarek
narodowych. Podejście globalistyczne natomiast ujaw-

163

-----.--- "..--. .. ^Jy~- ^.^^ini^^n-l >ll^ J>-at 1^'IIS.U Z.UHJ1CII1 l Y4 paHStW, SyS-

tem światowy jedynie układem powiązań handlowych i gospodarczych lub
siecią przepływów towarów między państwami. Świat to społeczna stru-
ktura globalna. Jej istnienie powoduje, że globalistyka wyodrębnia się
jako kierunek badawczy zajmujący się systemem światowym (A. Bergesen,
1982).

Specjaliści w różny sposób definiują zakres zainteresowań globalistyki:

- wartość przewodnią stanowią dążenia do całościowej wizji rzeczywistości
(M. Heller, J. Życiński, 1986),

- nauka w jej pokartezjańskim kształcie przyczyniła się do powstania cieka-
wego, lecz kontrowersyjnego ruchu intelektualnego, zwanego nową g n o z ą lub
neognozą albo gnozą z Princeton. Postawę neognostyka charakteryzu-
je przede wszystkim poszukiwanie wielkiej syntezy "jedni", która jest możli-
wa dzięki pierwiastkowi duchowemu jednoczącemu świat człowieka i przyrody
(R. Ruyer, 1982),

- na społeczeństwa i kraje powinno się patrzeć przez pryzmat systemu
światowego. Stanowi on całość rządzącą się własnymi prawami, a jego funkc-
jonowanie wpływa na poszczególne obszary Ziemi (A. Bergesen, 1982),

- nauki społeczne wykazują coraz większe zainteresowanie dynamiką global-
ną oraz tzw. nowożytnym systemem światowym (J. Wallerstein, 1974),

- nowa Europa w zmieniającym się systemie globalnym jest wspaniałą kanwą
do rozważań na temat procesów wzmocnienia siły konkurencyjnej nauki polskiej
w układach europejskich i globalnych (A. Kukliński, 1991),

- podstawą analizy powinny być nie państwa, lecz korporacje ponadnarodo-
we i banki. Świat staje się ekonomiczną całością (N. Thrift, 1986),

- świat przechodzi paradygmat zmian od geopolityki do geoekonomii, po
których globalne korporacje stają się głównym regulatorem kapitału (J. Sigurd-
son,1992).

Zakres problemów, przed którymi stoi obecnie ludzkość, powoduje, że w ich
rozwiązywaniu uczestniczą rządy, organy i organizacje międzynarodowe oraz
ruchy społeczno-polityczne. Skala problemów i ich wielość świadczą o tym, że
w ich rozwiązywaniu można dostrzec pewną ewolucję od etapu, gdy państwo nie
ingerowało w nie zupełnie, do etapu, gdy przejmowało nad nimi pełną kontrolę.
Stopniowo problematyka ta stawała się częścią programów działań organów
państwowych, a więc nabierała charakteru politycznego. Wiele zagadnień doty-
czy grupy państw lub regionów i staje się przedmiotem prac organizacji między-
narodowych. Interesuje się nimi światowa opinia publiczna. W ten sposób,
w zależności od wagi i zasięgu, problemy o znaczeniu lokalnym przekształcają się
w międzynarodowe problemy polityczne, stają się problemami globalnymi. Nara-
stanie problemów światowych, ich ewolucja i złożoność powodują, że są one
często sumą wielu czynników wzajemnie powiązanych, a więc nie można jedno-
znacznie powiedzieć, że problem jest wyłącznie polityczny, ekonomiczny lub
kulturowy.

164

pUgl^UlaJĄ^H &Hy wspUlplcl^cl l w a^J\Ji^aŁ^Ł,iŁ^Ja^ ionii^Jt^_y^A pK^n^i-w^, i^^c^^ J<-'^*

nymi z najbardziej charakterystycznych zjawisk współczesnego świata. Proces
integracyjny sprzyja także szybkiej transmisji najważniejszych przejawów życia
międzynarodowego do jego uczestników. Proces przekazu informacji uległ ogrom-
nemu przyspieszeniu na skutek rozwoju nauki i techniki, a szczególnie komuni-
kacji komputerowej i satelitarnej.

7.2. GENEZA I ROZWÓJ GLOBALISTYKI

Zainteresowanie problemami określanymi obecnie jako globalne pojawiło się
już w XIX w. W procesie rozwoju globalistyki można wyróżnić, jeśli chodzi
o genezę problemów globalnych, dwa źródła wynikające z potrzeby działania
człowieka:

a) konieczność ratowania ludzkości (utopiści),

b) potrzeba zarządzania globalnego i tworzenia "jedni" świata w celu roz-
wiązywania jego problemów.

Na wizje przyszłości utopistów miały wpływ obserwowane przez nich sprze-
czności pomiędzy rzeczywistością a oczekiwaniami. Jakkolwiek różnili się oni
między sobą co do sposobów rozwiązywania narastających problemów, łączyła
ich teza, że w świecie brak właściwego ładu. Koncepcje ich, choć oparte na
wyobraźni, były chętnie akceptowane przez opinię publiczną, ponadto zawiera-
ły duży potencjał stymulacji intelektualnej. Przedstawicielami tego kierunku
byli Th. Malthus (1766-1834), twórca teorii ludnościowej głoszącej, że wy-
stępuje stała tendencja do nadmiernego (w postępie geometrycznym) przyrostu
naturalnego ludności w stosunku do przyrostu (w postępie arytmetycznym)
ilości środków żywności (maltuzjanizm), B. Russell (1872-1970), myśliciel
o rozległej skali zainteresowań od logiki i matematyki po etykę oraz historię
myśli społecznej i prądów politycznych, J. Neumann (1903-1957), współtwórca
matematycznych podstaw mechaniki kwantowej, przepowiadający kryzys tech-
nologiczny, oraz współcześnie żyjący A. Ciarke. Wymienić należy także działa-
jący od 1968 r. Klub Rzymski, międzynarodową organizację zajmującą się
badaniami nad rozwojem ludzkości. Prace tego klubu, zrzeszającego wybitne
jednostki świata naukowego, działaczy społecznych i politycznych z wielu
kręgów, są jednak traktowane jak manifest katastrofizmu (Raporty Rady
Klubu Rzymskiego).

Twórcy koncepcji potrzeb zarządzania globalnego i tworzenia ,,jedni" świata
wiążą natomiast swe nadzieje z ponadpaństwowymi organizacjami decydenckimi,
których celem działania jest rozwiązywanie lub regulowanie narastających prob-
lemów. Zasadnicze są tu kwestie godzenia sprzeczności pomiędzy interesami
organizacji gospodarczych, które mają zasięg międzynarodowy, a interesami
państwa w sensie politycznym, które pozostaje i działa w ustalonych jego
granicach. Wyróżnia się przy tym globalizację "od góry", powiązaną w różny

1 165

wynilciem t i - ' - - ' " ----^i ^~" ^<^.n , uy*^'-^
naród ruchów wspierających inicjatywy ponadpaństwowe przez między-

bed owe układy � różnym rodowodzie, ruchy społeczne lub regionalne, ale nie
? ące organizacjami ponadpaństwowymi.

I w ,pocz^tki inicjatywy "od góry", jakkolwiek jej korzenie sięgają okresu
J"y światowej, można potraktować spotkanie w lipcu 1944 r. przedstawicieli
(panstw w Bretton Woods, w stanie New Hampshire. W czasie tego spotkania
J awlan() projekty kierowania gospodarką światową przedstawione przez

Do eynesa ^wielka Stania) i H.D. Whita (Stany Zjednoczone). Powołano
na Państwowe organizacje, które formalnie rozpoczęły działalność w 1945 r.
-n10"1-1"- Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF) i Bank Światowy
mied 21 sierpnia d0 7 Października 1944 r. odbyło się wiele spotkań
(de^11"0'10^011' na których żh^wano, opierając się na Karcie Atlantyckiej
dent "'S1011 P0^'11^-) P^67 Premiera Wielkiej Brytanii W. Churchilla i prezy-
iek a anów ^dnoczonych F. Roosevelta w 1941 r., określającej polityczne

Wyir'110"1102'^ Priorytety dla powojennego świata; kartę nazwano międzynarodo-
c, \ ^^em bezpieczeństwa gwarantującym wolny handel i wzrost gospodar-
naJ' proJekt Karty Narodów Zjednoczonych (Organizację Narodów Zjednoczo-
"ych powołano w 1945 r.).

tem ^e znaczenie dla rozwoju gospodarczego świata miało porozumienie na
Trąd taryf '-^"y1111 oraz handlu i utworzenie Generał Agreement on Tariif and

str> elw 1947 r' w Genewie. GATT postrzegano jako trzecią siłę kształtującą
losunki gospodarcze świata*.

Zali oza- ^y"^"" * Whitem do twórców kierunku zarządzania globalnego

które slę N' Thrifta (1986)' A- Elkinsa (1992) oraz ^""o^^ów i Polityków,
_y Pełnili kierownicze funkcje w organizacjach ponadpaństwowych.

Wart srod autorów' l^orych prace z zakresu globalistyki mają nieprzemijającą

flOS^i"1�^010^7^ należy wymienieć: A. Bergesena (1982), P. Taylora
\ 0/' w- Anioła (1987), J. Gładkiego (1993).

Ha .echą globalistyki jest jej interdyscyplinarność. Niezależnie od ros-
^ . lcz y publikacji na temat globalistyki, można stwierdzić, że nie zawsze

bad eraJą one Jasną odPowiedź na Pytanie o przedmiot i zakres tego kierunku
Oiku wczeg0- ^ększość autorów za globalne uznaje problemy powstające w wy-
d) � lektywnie obserwowanego rozwoju społecznego, powodujące zagrożenia
'ch r'1 eJ .społeczności światowej i wymagające zjednoczenia jej wysiłków w celu
^sz^1^^. (np' żBg1'07�"^ wymieniane w Raportach Klubu Rzymskiego).
mg ' , le Publikacje z zakresu globalistyki, które dotychczas się ukazały, wyraź-
są p-8 a2;UJą na t0' że me chodzi o jeden, lecz o zespół problemów. Problemy te
^izo25^ ym traktowane J^0 równorzędne, aby uniknąć trudności w ich hierar-
aniu (zarówno z przyczyn merytorycznych, jak i politycznych). W. Anioł

1 1995 r. GATT zmienił nazwę na Światową Organizację Handlu (WTO)
166

^ J l. 77-"* vłV/Afcł , L/^--*^<-/^t

wynikiem tzw. ruchów wspierających inicjatywy ponadpaństwowe przez między-
narodowe układy o różnym rodowodzie, ruchy społeczne lub regionalne, ale nie
będące organizacjami ponadpaństwowymi.

Jako początki inicjatywy "od góry", jakkolwiek jej korzenie sięgają okresu
I wojny światowej, można potraktować spotkanie w lipcu 1944 r. przedstawicieli
45 państw w Bretton Woods, w stanie New Hampshire. W czasie tego spotkania
omawiano projekty kierowania gospodarką światową przedstawione przez
J. Keynesa (Wielka Brytania) i H.D. Whita (Stany Zjednoczone). Powołano
ponadpaństwowe organizacje, które formalnie rozpoczęły działalność w 1945 r.
Były to m.in. Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF) i Bank Światowy
(WB). Od 21 sierpnia do 7 października 1944 r. odbyło się wiele spotkań
międzynarodowych, na których zbudowano, opierając się na Karcie Atlantyckiej
(deklaracji podpisanej prezez premiera Wielkiej Brytanii W. Churchilla i prezy-
denta Stanów Zjednoczonych F. Roosevelta w 1941 r., określającej polityczne
i ekonomiczne priorytety dla powojennego świata; kartę nazwano międzynarodo-
wym systemem bezpieczeństwa gwarantującym wolny handel i wzrost gospodar-
czy), projekt Karty Narodów Zjednoczonych (Organizację Narodów Zjednoczo-
nych powołano w 1945 r.).

Duże znaczenie dla rozwoju gospodarczego świata miało porozumienie na
temat taryf celnych oraz handlu i utworzenie Generał Agreement on Tariff and
Trade w 1947 r. w Genewie. GATT postrzegano jako trzecią siłę kształtującą
stosunki gospodarcze świata*.

Poza Keynesem i Whitem do twórców kierunku zarządzania globalnego
zalicza się N. Thrifta (1986), A. Ełkinsa (1992) oraz ekonomistów i polityków,
którzy pełnili kierownicze funkcje w organizacjach ponadpaństwowych.

Wśród autorów, których prace z zakresu globalistyki mają nieprzemijającą
wartość metodologiczną należy wymienieć: A. Bergesena (1982), P. Taylora
(1986), W. Anioła (1987), J. Gładkiego (1993).

Cechą globalistyki jest jej interdyscyplinarność. Niezależnie od ros-
nącej liczby publikacji na temat globalistyki, można stwierdzić, że nie zawsze
zawierają one jasną odpowiedź na pytanie o przedmiot i zakres tego kierunku
badawczego. Większość autorów za globalne uznaje problemy powstające w wy-
niku obiektywnie obserwowanego rozwoju społecznego, powodujące zagrożenia
dla całej społeczności światowej i wymagające zjednoczenia jej wysiłków w celu
ich rozwiązania (np. zagrożenia wymieniane w Raportach Klubu Rzymskiego).
Wszystkie publikacje z zakresu globalistyki, które dotychczas się ukazały, wyraź-
nie wskazują na to, że nie chodzi o jeden, lecz o zespół problemów. Problemy te
są przy tym traktowane jako równorzędne, aby uniknąć trudności w ich hierar-
chizowaniu (zarówno z przyczyn merytorycznych, jak i politycznych). W. Anioł

- Od l I 1995 r. GATT zmienił nazwę na Światową Organizację Handlu (WTO).

166

puusiawuwc cccuy pruolemuw giuuaniy>;ii:

- ogólnoświatowa skala, a więc problemy te dotyczą całej ludzkości, mają
charakter ponadpaństwowy i ponadregionalny, w mniejszym lub większym stop-
niu obiektywnie oddziałują na rozwój wszystkich społeczeństw;

- olbrzymia waga, czyli że problemy te mają charakter krytycznych zagrożeń,
toteż są szczególnie istotne z punktu widzenia perspektyw człowieka. Wywołują
tak wiele niebezpiecznych zakłóceń, że ich nieprzezwyciężenie stawia pod zna-
kiem zapytania przyszłe losy i przetrwanie ludzkości;

- sposób rozwiązywania, aby problemy te przezwyciężyć, jest potrzebna
możliwie ścisła i szeroka współpraca wszystkich zainteresowanych stron, co
z reguły jest równoznaczne z koniecznością zjednoczenia w tym celu wysiłków
i działań całej społeczności międzynarodowej.

W szerszym ujęciu globalistykę należy traktować jako naukę zajmującą się
badaniem systemu światowego. Jej głównym przedmiotem zaintereso-
wań będzie wówczas rozwój polityki i gospodarki światowej. Przykładem takich
podejść do problemu są m.in.:

- studia nad nierównością w wymianie między centrum i peryferiami (A. Em-
manuel, 1972),

- badania wpływów obcych inwestycji na wzrost gospodarczy i nierówność
dochodów w krajach trzeciego świata (V. Bronschier, 1978),

- analizy struktur i procesów światowych (J. Meyer, 1980),

- studia nad akumulacją kapitału w skali międzynarodowej (S. Amin, 1976;

A. Frank, 1978);

- międzynarodowy system państw (A. Bergesen, R. Schoenberg, 1980; G. Mo-
delski, 1978).

Tematyka wymienionych prac jest dość zróżnicowana. Niektóre dotyczą
gospodarki światowej, inne opisują międzynarodowy system państw, a jesz-
cze inne zajmują się kulturą światową. Jakkolwiek studia nad systemem świa-
towym powinny obejmować szeroki profil problemów, rozwiązywanych różnymi
metodami, jednak wszystkie prace muszą uwzględniać dwa podstawowe zało-
żenia:

- przyjąć, że globalny system istnieje na zewnątrz społeczeństw narodowych
(gospodarka światowa lub światowy system państw mają własne życie i dynami-
kę, które można modelować i opisywać);

- system światowy wpływa na rozwój lub niedorozwój wielu społeczeństw
narodowych, tkwiących w strukturach globalnych (determinuje on rozwój ob-
szarów objętych jego zasięgiem). W rezultacie rozwój lub niedorozwój jakiegoś
kraju bardziej zależy od miejsca, które ten kraj zajmuje w światowym podziale
pracy, niż od jego potencjału narodowego.

Wielu autorów, a w tym i Thrift (1986), stara się wykazać, że świat staje się
w coraz większym stopniu ekonomiczną całością na skutek umiędzynarodowie-
nia produkcji, kapitału, finansów i państw. Sprzyja temu także wzrastająca
ruchliwość zagranicznych inwestycji bezpośrednich, zmienność kursów walut,

\ 169

.... t ---^"f &"-'L'tllllCgU Z.J/ajYU.

Przejawem globalizacji procesów społecznych i gospodarczych jest także powsta-
jący międzynarodowy sektor usług oraz miasta światowe. Geografia poli-
tyczna według Taylora (1986) powinna w procesie globalizacji badać również
przestrzenne skutki wchłaniania poszczególnych obszarów Ziemi przez działający
i rozprzestrzeniający się system światowy.

7.3. JAKIE PROBLEMY GLOBALNE I JAKIE ROZWIĄZANIA?

Uwzględniając założenia metodologiczne globalistyki można ułożyć listę po-
dejmowanych dość powszechnie problemów globalnych, choć ze względu na
różne definiowanie globalistyki, nie wszyscy ją zaaprobują. Najczęściej wydziela
się następujące grupy problemów globalnych:

- ogólnospołeczne - wojna i pokój, przezwyciężanie zacofania i zabezpiecze-
nie wzrostu ekonomicznego;

- człowiek i społeczeństwo - postęp naukowo-techniczny, twórczość i kul-
tura, eksplozja demograficzna, problemy zdrowotne;

- człowiek i przyroda - zasoby, aprowizacja, środowisko ekologiczne;

- światowy system globalny.

W raporcie U-Thanta, Sekretarza Generalnego ONZ w latach siedemdziesią-
tych, jako zasadnicze dla świata wymieniono problemy: zbrojeń, eksplozji demo-
graficznej, zagrożeń ekologicznych i różnice w poziomie rozwoju. W trzecim
Raporcie Klubu Rzymskiego, opracowanym pod kierunkiem J. Tinbergena
(1978), za istotne dla stworzenia nowego ładu międzynarodowego uznano:

wyścig zbrojeń, zagadnienia wzrostu liczby ludności, żywność, głód i niedożywie-
nie, urbanizację, środowisko naturalne i jego ochronę, czyli wyjście z "wieku
ciemnoty środowiskowej", międzynarodowy system walutowy i handlowy - po-
moc na warunkach ulgowych, zasoby naturalne i energię, naukę i technikę
- przedsiębiorstwa transnarodowe, oceany - jako źródło zasobów Ziemi, prze-
strzeń kosmiczną, instytucje międzynarodowe, wzajemne zależności w obrębie
naszego globu.

Na spotkaniu Klubu Rzymskiego w Hanowerze w 1989 r. jego członkowie
postanowili dokonać analizy sytuacji, w jakiej znalazł się świat, i zadań, jakie
w związku z tym ma do spełnienia klub. W wyniku przemyśleń zaprezentowa-
nych wówczas problemów powstała w 1992 r. książka A. Kinga i B. Schneidera
Pierwsza rewolucja globalna - jak przetrwać^ Książka składa się z dwóch części.
Pierwsza przedstawia najważniejsze zmiany zaistniałe podczas ostatnich dwu-
dziestu lat, opisuje złe samopoczucie oraz frustracje ludzkości powstałe w ich
wyniku i skrótowo omawia niektóre problemy i zagrożenia w rozdziałach
"poetycko" zatytułowanych np.: Wichry przemian. Dziedziny budzące szczególną
troskę. Niewłaściwe sterowanie gospodarką światową. Przejawy solidarności. Spo-
łeczeństwo informatyczne. Próżnia, Złe samopoczucie ludzkiej wspólnoty, Wyzwa-

170

autorów rezolutyką, i przedstawia wiele dziatan, Ktorycn podjęcie na obec-
nym etapie autorzy uważają za konieczne. Są to rozdziały: Trzy najpilniejsze
zadania. Zarządzanie i potrzebne do niego kwalifikacje. Uwarunkowania, motywa-
cje i system wartości. Na zakończenie raportu jego autorzy stwierdzili, że "stojące
przed nami problemy nie mają charakteru intelektualnego lub tylko analitycz-
nego. W grę zawsze wchodzą czyjeś istotne interesy i określona struktura władzy.
W rzeczywistym świecie nieuchronnie działają sprzeczne interesy. Przy ustalaniu
zasad postępowania trzeba przewidzieć odpowiednie formy współdziałania mię-
dzy elitami władzy, a więc też między państwami, a te będą z pewnością miały
nadal rozbieżne interesy, zróżnicowane systemy wartości, odmienne normy i tra-
dycje kulturowe" (str. 236). Opublikowany w 1980 r. Raport Komisji W.
Brandta porusza problemy nędzy, głodu, surowców, postępu technicznego - in-
nowacyjności, reformy międzynarodowego systemu walutowego, korporacji
transnarodowych, problemy ludnościowe oraz przebudowy systemu organizacji
międzynarodowych.

Na podstawie innych badań zaproponowano odmienne rozwiązania. Wielu
autorów uważa, że rozwiązywaniem problemów globalnych, nawet katastroficz-
nych, powinny się zająć organizacje ponadpaństwowe, których wkład w za-
rządzanie światem jest nie mniej doniosły niż ONZ. Szczególnie ważną rolę
w tym działaniu może odegrać polityka finansowa świata (S. Corbridge, R. Mar-
tin, N. Thrift, 1994).

Międzynarodowy system finansowy, pobudzany przez deregulacje rządzenia
i innowacje technologiczne, szczególnie w telekomunikacji, uległ wielkim zmia-
nom w latach 1970-1980. Rynki finansowe połączyły się w całym handlowym
świecie. Międzynarodowy system finansowy zglobalizował się do rozmiarów nie
występujących dotąd w innych sektorach gospodarki. Przykładem globalnego
kierowania może być międzynarodowa bankowość i jej oddziaływanie na gos-
podarkę i politykę świata przez ponadpaństwową organizację bankową, którą
jest Bank for International Settłements (BIS; Bank Rozrachunków Międzynaro-
dowych).

BIS, z centralą w Bazylei (Szwajcaria), uczestniczy w promowaniu i ułat-
wianiu współpracy krajowych banków centralnych. BIS często nazywa się "cen-
tralnym bankiem centralnych banków". Ostatnio jest on postrzegany jako
kierujący światowym rynkiem finansowym oraz jako jedyna istniejąca instytucja
zdolna do odgrywania roli międzynarodowego bankowego nadzorcy i regulatora
rynku finansowego. D. Harvey (1989) nazwał tę działalność cechą współczesnego
kapitalizmu.

Szczególnym przykładem międzynarodowego rynku finansowego jest eurory-
nek pieniężny, powstały pod koniec lat pięćdziesiątych. Do powstania eurorynku
pieniężnego przyczyniło się wprowadzenie swobodnej wymienialności walut w la-
tach 1957-1958. Jest to ponadnarodowy rynek środków na rachunkach ban-
kowych w najważniejszych wymienialnych walutach świata. Nazwa eurorynek
jest myląca, gdyż nie jest to rynek finansowy ograniczony geograficznie do

( 173

, ^ ..--"-., .. ."^^", v, iYi.uiJ^n mc isinieją zaane
bariery dla międzynarodowych transferów pieniądza i kapitału, a operacje
w walutach obcych nie podlegają obowiązkowi odprowadzania rezerw ani innym
rodzajom kontroli narodowych władz monetarnych (str. 108, wyd. polskie).
Oprócz więc tradycyjnych ośrodków finansowych, takich jak Londyn, Nowy
Jork, Luksemburg, Paryż, Zurich, Mediolan, Frankfurt nad Menem, Amster-
dam, w których dokonuje się wielu operacji eurowalutowych, pojawiły się
w latach siedemdziesiątych szybko rozwijające się tzw. centra przybrzeżne, m.in.
są to Wyspy Bahama, Bahrajn, Barbados, Bermudy, Hongkong, Kajmany,
Liberia, Nowe Hebrydy, Antyle Holenderskie, Panama lub Singapur. Transakcje
finansowe można zawierać przez całą dobę.

Operacje eurorynku pieniężnego są zawierane w walucie, która nie jest walutą
krajową partnerów transakcji. Bank Rozrachunków Międzynarodowych (BIS)
np. definiuje eurodolar jako dolar, ,,który został uzyskany przez bank znajdujący
się poza terytorium Stanów Zjednoczonych i został bezpośrednio lub po wymia-
nie na inną walutę wykorzystany do udzielenia kredytu klientowi spoza sektora
bankowego, po jedno- lub wielokrotnym transferze z banku do banku" (za
D. Duwendag i in., 1995). Uczestnikami tego rynku są przede wszystkim duże
banki komercyjne, duże przedsiębiorstwa spoza sektora niebankowego działające
na międzynarodową skalę, a wśród nich towarzystwa ubezpieczeniowe oraz
instytucje narodowe i międzynarodowe, jak banki centralne, rządy i organizacje
międzynarodowe. Eurorynek nie podlega żadnym prawom narodowym ani żad-
nej bezpośredniej kontroli narodowych lub międzynarodowych władz monetar-
nych. Podstawową zasadą jego działania jest pełna swoboda konkurencji.

Przedstawione powyżej przykłady są działaniami globalnymi od góry (above).
Inną drogą pozapaństwowego kierowania losami świata jest działalność organi-
zacji międzynarodowych deklarujących, że nie są ponadpaństwowe i nie zajmują
się formalnie kierowaniem państwami odgórnie przez ,,nacisk". Mają one na celu
łączenie grup inicjatywnych różnych państw wokół wspólnego zadania. Są to
działania globalne od dołu (from below). Przykładem tego typu organizacji jest
Greenpeace - międzynarodowa grupa aktywistów ochrony środowiska, oraz
Amnesty International - organizacja zajmująca się prawami człowieka, czyli
walcząc o prawa człowieka lub z ich naruszaniem na całym świecie.

Różnice w działaniach w porównaniu z organizacjami omówionymi poprzed-
nio, nie wyłączając ONZ, członkowie organizacji typu from below przedstawili
w International Dialogue on the Transition to Global Society (wrzesień 1990 r.).
Publikacja jest próbą dyskusji na tematy związane z rozwojem społeczeństwa
globalnego (the advance of global society) i odnosi się m.in. do prac istniejących
instytucji ponadpaństwowych. Poddano w niej również krytyce raporty niezależ-
nych komisji (W. Brandta, O. Palmego i in.). Stwierdzono, że komisje te błędnie
definiują problemy globalne, ponieważ ich działania nie odpowiadają "global
problematique". Ich naczelnym hasłem programowym jest "demokratyczna po-
wszechna mobilizacja społeczeństwa jako jedyna realna perspektywa dla prob-

174

programowej icgo rucnu, mówiącej ze ,,ocieni JCSL ounowa sil fspwcwnywi,
wykształcenia ich środowisk, dostęp zwykłych ludzi do bogactw jakich potrzebu-
ją, dostęp do demokracji lokalnej, narodowych i ponadnarodowych instytucji
politycznych, narzucenie pokoju w ośrodkach konfliktowych" (J. Brecher, 1993).
Wybrane przykłady problemów globalnych pozwalają na stwierdzenie, że
poszczególne środowiska widzą różnie zakres globalistyki, odmiennie pola dzia-
. łania, a w związku z tym przypisują jej inne cele. Próbę autorską zarysowania
zagadnień (problemów) globalistyki przedstawiono graficznie.

Podstawowe koncepcje
teorii globalistyki

Budowa przestrzeni globalnej
i globalnej strategii kierowania

Informacja i jej przekaz

I Globalne koncepcje
geopolityczne i geostrategiczne

Zróżnicowany rozwój ekonomi-
czny centrum - peryferie

Obszary konfliktów i napięć,
źródła konfliktów

Problemy ludnościowe
-eksplozja, migracje,kon-
formizm, wielokulturowośćl

Ekopolityka globalna:

energia

żywność

woda

Organizacje światowe
ponadpaństwowe

ONZ i organizacje
międzynarodowe

Międzynarodowy
ruch społeczny

odpady i śmieci,
recykling

Kryzys kultury,
deficyt demokracji

Problemy |
społecznego dyskomfortu

Know-how, nowe technologie
technopolie, innowacje
w polityce nacisku



Stopień otwartości państw

Schemat problemów globalnych (globalistyka)

7.4. WSPÓŁZALEŻNOŚĆ PROBLEMÓW GLOBALNYCH

Wszystkie problemy globalne wykazują ścisłe wzajemne związki. Ilustrację
graficzną powiązań przedstawiono na wykresie. Pragnę zwrócić uwagę tylko na
niektóre z tych powiązań.

Problem demograficzny i żywnościowy wykazują wzajemne związki, a ponad-
to oddziałują na problem ochrony środowiska. Planowanie rodziny w krajach
rozwijających się pozwoli uwolnić je od problemu głodu, a postęp technologiczny

( 175

Współzależność problemów globalnych (wg A. Kinga, B. Schneidera, 1992)

w rolnictwie będzie osłabiał jego negatywny wpływ na środowisko naturalne.
Problemy żywnościowy i surowcowy wykazują głębokie związki z problemem
przezwyciężania zacofania oraz z problemami ekologicznymi. Obecna orientacja
surowcowa gospodarki światowej potęguje trudności ekologiczne świata. Prob-
lemy zarządzania i zdolności do zarządzania są silnie powiązane z bezpieczeń-
stwem, wartościami religijnymi (etycznymi), systemem edukacyjnym, globalnym
rozwojem ekonomicznym.

Złożoność związków i ich powiązania z pozostałymi problemami globalnymi
wykazują również zagadnienia społeczne i kulturalne, do których zalicza się
stosunki międzynarodowe, kryzys kultury, deficyt demokracji i problem moral-
ności, które są równie ściśle związane z problemami o charakterze politycznym,
ekonomicznym i przyrodniczym.

O rozwiązaniu globalnych problemów świata będą decydować przeobrażenia
społeczne zachodzące we wszystkich państwach świata oraz przewartościowanie,

176

i iucuiugi^z.ii.y-11. wicie u^u.&ic z.cucz.ciiu uu kimali wanusul l i^cinw Ły^tuwy^ii,

świadomości i moralności oraz przyjętych form rządzenia.

7.5. BADANIA PROBLEMÓW GLOBALNYCH
I ICH OSIĄGNIĘCIA

Badania problemów globalnych były dla nauki nowym impulsem, a w prak-
tyce umożliwiły spojrzenie na obraz współczesnego świata i jego kwestii wraz
z propozycjami służącymi do ich rozwiązania.

Globalistyka od zakończenia II wojny światowej stara się wykazać, że
państwa nie są jedynymi znaczącymi uczestnikami stosunków międzynarodo-
wych. Pokazano dzięki niej bezradność, a nawet hamującą rolę państwa jako
podstawowego elementu struktury międzynarodowej przy rozwiązywaniu prob-
lemów globalnych. W rozważaniach problemów globalnych kwestionuje się
klasyczny sposób pojmowania suwerenności państwa i ukazuje jego anachronicz-
ność w czasach współczesnych jako za ciasną na potrzeby nowych technologii
i poziomu informacji. Globalna integracja, stwierdza G. Soros (1997) przynosi
ogromne korzyści: międzynarodowy podział pracy, gwałtowne rozprzestrzenienie
się innowacji, a także korzyści niematerialne, takie jak wolność wyboru związana
z międzynarodowym przepływem ludzi, idei, wolności myśli.

Globalistyka wykazuje, że działalność zewnętrzną państwa prowadzi się
obecnie nie tylko używając kanałów rządowych, ale także przez organizacje
międzynarodowe, korporacje ponadnarodowe, działania organizacji politycznych
i religijnych. W badaniach zwraca się uwagę na powstawanie systemu współzależ-
ności, w którym preferuje się działania zbiorowe, oraz powstanie społeczności
międzynarodowej świadomej swych zadań, powstaje globalne społeczeństwo

otwarte.

Nie bez znaczenia jest też i to, że prognostyczny charakter prowadzonych
badań ma wysoki stopień przewidywalności tendencji rozwojowych problemów
globalnych (wiele z nich nosi cechy prac futurologicznych). Realizowane prace
badawcze z zakresu globalistyki można podzielić na kilka grup ze względu na
proponowany sposób rozwiązań badanych problemów:

- prace zakładające, że problemy globalne współczesności mogą być prze-
zwyciężane przez rozbudowę mechanizmów rynkowych i rozszerzanie wolnej
konkurencji na cały świat. Są one związane z ideologią leseferyzmu, utrzymującą
że wolny rynek sam się wspiera i że rynkowe zakłócenia korygują się samoistnie
pod warunkiem, że rządy lub inne regulatory nie przeszkadzają mechanizmom
samokorygującym;

- prace, które zmierzają do przedstawienia modelu rządu światowego. Za-
kładają one wprowadzenie mechanizmów regulacyjno-koordynacyjnych, ustalo-
nych na szczeblu ogólnoświatowym. Uzasadnieniem tych działań jest stwier-
dzenie malejącego znaczenia państwa i rosnącej potrzeby współpracy ogólno-

177

ucj^y uuiiduiidi uuu w t^ wid-uz^ uaLtiwuu-dw^z^, w^iuluuiiJ w puluz-uiiiidiiu WSZ^SL-

kich narodów. Podejmowanie decyzji ma dotyczyć tylko istotnych i jasno
określonych działań z punktu widzenia interesów ogólnoludzkich. W pracach
tych padają stwierdzenia, że państwa są w widoczny sposób niedoskonałe, nawet
na poziomie narodowym. Zachodzi więc potrzeba nowych rozwiązań dla nowych
sytuacji. Nowy system ma zaspokoić potrzeby i aspiracje wszystkich uczest-
ników, będzie to system globalny. Społeczeństwo wielokulturowe (różne zwycza-
je, tradycje i religie) żyjące w systemie globalnym musi mieć możliwości od-
nalezienia wspólnych wartości, które utrzymywałyby je razem. Sugerowane jest
więc określenie społeczeństwa otwartego, jako uniwersalnego, które uznaje właś-
ciwą dla globalnego społeczeństwa różnorodność.

Międzynarodowe instytucje, którymi świat dysponuje, według tych koncepcji
są uważane tylko za stowarzyszenia państw, a państwa zwykle przedkładają
własne interesy nad interesy wspólnoty. Większość współczesnych propozycji
dotyczących utworzenia rządu światowego jest wiązana z ONZ. Oponenci takie-
go rozwiązania są zdania, że Organizacja Narodów Zjednoczonych jest organicz-
nie niezdolna do wypełnienia obietnic zawartych w preambule do jej karty.
Uważają, że w okresie początkowym w tworzeniu systemu globalnego rolę tę
mogą pełnić tylko światowe instytucje finansowe (np. BŚ lub MFW albo
wybrane wielkie korporacje związane z międzynarodowym przepływem dóbr,
kapitału, ludzi i innowacji). Wszyscy w dalszej perspektywie zakładają powstanie
państwa światowego.

- prace zawierające propozycje rozwiązań najistotniejszych problemów glo-
balnych przez godzenie współczesnego policentryzmu życia międzynarodowego
z racjonalną i planową interwencją różnych organów społeczności międzynaro-
dowej. Podstawą takich działań powinny być konkretne i długofalowe porozu-
mienia między państwami lub grupami państw. W sferze politycznej należy
według tych propozycji stworzyć globalny system bezpieczeństwa zbiorowego,
w sferze ekonomicznej należy wypracować ogólnoświatowe porozumienie okreś-
lające program działań na rzecz wyrównywania dysproporcji w rozwoju gos-
podarczym państw, w sferze ekologicznej osłabienie motywacji egoistycznych
w podejmowaniu decyzji w eksploatacji środowiska naturalnego na rzecz dobra
ogółu ludzkości, na płaszczyźnie kulturowej zaś wypracowanie zasad nowego
ładu informacyjnego i przekazu informacji;

- do ostatniej grupy w tym podziale należą prace ukazujące się okolicznoś-
ciowo, związane z potrzebami zamanifestowania solidarności z globalnym prob-
lemem, który aktualnie dotknął ludzkość i który nagle wymaga podjęcia działań
szerszej społeczności światowej. Tych prac jest dużo i mogą stanowić one
podstawę do przyszłej wielkiej syntezy.

Wzrastająca świadomość, stwierdza Z. Cesarz (1996), sprawia "że odizolowa-
nie się od wielu zagrożeń światowych jest niemożliwe, skłania władze państw do
zachowań proglobalnych i kooperacyjnych". Możliwa staje się więc eliminacja

179

"..,.r,^^.iia a^ przepływu informacji między paistwami'

- eliminowania uprzedzeń oraz stereotypów idtologicznych, kulturowych
i narodowych;

- zastępowania pojęcia wroga i przeciwnika, pofem konkurent, a właś-
ciwie partner;

- zwalczania kultu siły i militarnego myślenia spokczeńsiw

- świadomości, że globalny system potrzebuje doz^nienia społeczeństwa
dążącego do naprawy słabości - globalnego społeczeńsi^ otwartego.

7.6. STOPIEŃ GLOBALIZACJI ŚWIATA -
PRÓBA ANALIZY PRZESTRZENNEJ

Otwartość państw toruje drogę ku globalizmowi, a ^ęg można uznać, że
globalizacja jest procesem występującym na świecie z tóżnym natężeniem. Sto-
pień globalizacji poszczególnych państw można zmier^. Miernikami stopnia
globalizacji powinny być wskaźniki świadczące o uczestnictwie państw w tym
procesie, istotne z punktu widzenia założeń definicji globalistyki Według autora
jest to uczestnictwo w organizacjach światowych, takich ,ak Międzynarodowy
Fundusz Walutowy (IMF), Bank Światowy (IBRD) i Światowa Organizacja
Handlu (WTO), przepływ innowacji know-how, uniformjm^ wartości kulturo-
wych, poziom rozwoju społecznego gwarantujący koronie z innowacji i ze
zdobyczy niesionych przez globalizację.

O wyborze mierników decydują więc względy merytoryczne, a o liczbie
mierników zastosowanych w badaniu - względy teclimczne np. możliwości
skompletowania danych statystycznych dla wszystkie! państw świata a nie
wyłącznie dla uczestniczących w procesie globalizacji.

Na podstawie map przedstawiających rozmieszczenie państw członkowskich
Międzynarodowego Funduszu Walutowego, Banku Sitowego i Światowej
Organizacji Handlu można stwierdzić, że powszechność zainteresowań ideą
globalizmu jest znaczna. Mapa prezentująca rozmieszczenie państw członkows-
kich Patent Cooperation Treaty (PCT) oraz korzystanie z patentów uzyskiwa-
nych za pośrednictwem tej instytucji w latach 1989-199i świadczy natomiast

Stopień globalizacji świata

Państwa należące do MFW, BS, SOH:

l - o niskim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego nie mające zaplecza społecznego do
przyjęcia zasad gospodarki globalnej; 2 - o średnio niskim poziomie ro^ju społeczno-gospodar-
czego oczekujące na pomoc intelektualną i gospodarczą w adaptacji ^ gospodarki globalnej;

3-o średnim poziomie rozwoju spoteczno-gospodarczego włączające sjg ^ programu globalizacji
świata; 4-o dobrym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego przy^^e zasady globalizacji
świata; 5 - państwa wysoko rozwinięte, "narzucające" kierunki globaliząg,. swia.t&

180

_ , ^---...,. v
. -. -"" ^"'-"-ii-d po zagrzaniu mierników przynależności do

wyżej wymienionych światowych organie oraz poziomu rozwoju społecznego
poszczególnych państw.

Przedstawiona analiza graficzna stop"a globalizacji jest obrazem statycz-
nym, gdyż odnosi się tylko do lat d^dziesiątych. Śledząc historyczny
rozwój globalny należy zwrócić uwagę " ^wa wydarzenia mające decydujące
znaczenie dla tego procesu: koniec II woj,y płatowej i nowy podział polityczny

świata oraz upadek w XX w. drugiego (po faszystowskim) systemu totalitarnego,
czyli komunizmu w wydaniu rosyjskim.^ ^ , ^ ^^ ^ zmieniać.

Zakończył się konflikt między Wschody (totalitarnym) a Zachodem (demo-
kratycznym) i powstała, w pełni tego ^ znaczenia, przestrzeń globalna.

Świata nie dzielą JUŻ ideologie ani systeq, zburzono nawet jako symbol tego
podziału mur berliński.

- , (i)b,ecni;; r^o] T2"8 rozważać w Ogonach narodowych, regionalnych
i globalnych. Według J. Thesinga (1988) ro^^ " ^ ^ którą można

by okresie mianem "współczesnego oświeć^". Zachodzące dziś zmiany (trans-
formacJe) o charakterze globalnym są bar^ dynamiczne, ale i chaotyczne. Są

one fazą transformacJi i dotyczą polityki i synków politycznych, teorii ekono-
mii i gospodarki, nauki oraz kultury i filozofy

*

. z y^zasowych rozważań wynika,^ proces globanzacji jest nieunik-
niony. Globahzacia oznacza integrację naro^ , ,^ konieczność zmiany

struktur gospodarczych, co prowadzi do przekształceń w gospodarce światowej,
do tworzenia sieci wszechstronnych powią^, powstania olbrzymich rynków,
światowej wymiany towarów i usług oraz ^ ^ rodzajów konsumpcji. Dyna-
mika wymiany dóbr i usług oraz nowocze^ technologie stymulują powstanie
nowych struktur i ośrodków władzy. Proces ten sprzyja konkurencji, ale i współ-
pracy w dziedzinie innowacji (np. technopolie), piesza postęp techniczny.

ROZWÓJ badań naukowych i wykorzystanie ^ wyników sprawia, że globalizacja
ma aspekt kulturotwóczy. p > &

n d Jpr2ykłademmoze tu ^ ^Ja mnowacJ, mter^^ ^ internetowej należy po-
nad 160 ze 195 państw świata. Nie oznacza to Jednak Powszechności tej drogi informacji. W 2005 r.
^nternetu będzie korzystało na świecie 346 min osób, , ^ ^J, ^ ^ Ilości świata.

Rozmieszczenie globalne siec, mternetowej będzie równia bardzo nierównomierne. Według prognoz

kaliforniJskie, Computer Economics wśród użytkownika i^ernetu w 2005 r. będzie więcej miesz-
ańców AZJI niż Europy. W tym czasie w Stanach Zjed,^ ^ ,^^ ^ ^

153 min osób, a więc połowa prognozowanej na ten r^ ^ ^ności tego kraju. Największej
ekspansJiinternetu należy się spodziewać w azjatycka ^ p ^ |^ ^ " Hczba

.ntemautow będzie wynoszą tu około 101 min. W EU, g, ^ ^ , dzie około 77 min

użytkowników mternetu. Prognozy dla Ameryki Łacińs^ J ^ J ^ , ^ Afryki
3 nun użytkowników internetu. -

182

l

micznycn i wprowadzania innowacji technologicznych. Tę samą rangę i wartość
powinny mieć w tym procesie problemy, takie jak zrównoważony rozwój środo-
wiska naturalnego, zaspokojenie potrzeb bytowych i kulturalnych człowieka.
Globalizacja wymaga etosu globalnego, bez którego polityka i gospodarka na
świecie nie mogą się obyć. Konkurencję globalną i globalny ład społeczny należy
ująć w określone ramy etyczno-polityczne. Powszechność demokracji i likwidacja
stref marginalnych na świecie czekają na swoje miejsce w programach globalnych
transformacji.

Przyszłe demokratyczne społeczeństwa powinny na nowo zdefiniować rolę
i funkcję państwa. Globalizacja jest wyzwaniem dla budującej "jednię" ludzkości
i jej organizacji, ale nie powinna ona powodować utraty tożsamości tych
narodów, które jej potrzebują.



LITERATURA

Abedin N., 1973 Local Administration and Politics m Modern Societies. New York.
Achmatowicz-Otok A., Otok S., 1985 Polonia australijska. Lublin.

Achmatowicz-Otok A., 1988 Miejsce Polonii w strukturze społeczeństwa australijskiego - studium
geograficzne. Warszawa.

Ackerman E.A., 1959 Population and Natural Resources. W: Hauser P.M., Duncan O.D. (ed.) The
Study of Population. Chicago.

Agnew J.A., 1981 Structural and Dialectica! Theories of Political Regionalism. W: Burnett A.D.,

Taylor P. J. (eds) Political Studies from Spatial Perspectives. London, New York.
Agnew J.A., 1982 Sociologizing the Geographical Imagination: Spatial Concepts in the World-System

Perspective. "Polit. Geogr. Quarterly", l.

Alavi H., 1979 The Stale m Post Colonial Societies. W: Goułboume H. (ed.) Politics and Siatę in the

Third World. London.

Alexander L.M., 1959 The Expanding Territorial Sea. "Profess. Geogr.", 11, 4.
Alexander L.M., 1963 World Political Patterns. Chicago.
Almond G.A., Verba S., 1963 The Cmc Culture. Princeton.
Almy T.A., 1973 Residential Location and Electoral Cohesion. New York.
Amin S., 1976 Unequal development. New York.
Amin S., 1980 Ciass and Nation. "Monthly Review Press N.Y.", 6.
Anioł W., 1987 Globalizacja i jej polityczne następstwa. Studia Nauk Politycznych No l. Warszawa.
Ardrey R., 1966 The Territorial Imperative. New York.
Arystoteles, 1964 Polityka. Warszawa.

Augelli J.P., 1963 Brasilia: The Emergence o f a National Capital. "Joum. Geogr.", 62, 6.
Baczwarow M., Karastojanow S. (eds), 1992 Geografija -geopolityka. Sofia.
Barbag J., 1987 Geografia polityczna ogólna. Warszawa.
Bamett H.J., 1958 The Changing Relation of Natural Resourse to National Security. "Econ. Geogr.", 34, 3.
Barradough G. (ed.), 1979 The Times Atlas of World History. London.
Beli D., 1960 The End of Ideology. Glencoe, Illinois.
Beli F.W., 1978 Foodfrom the Sea: The Economics and Politics of Ocean Fisheries. Boulder.
Bennett D.G., 1982 Tension Areas of the World. Champaign, Illinois.
Benko G., 1993 Geografia technopolii. Warszawa.
Bennington J., 1975 Local Government Becomes Big Bussiness. London.
Bergesen A., 1982 The emerging science of world-system. New York.
Bergesen A., Schoenberg R., 1980 Long Waves of Colonial Expansion and Contraction 1415-1969.

W: Bergesen A. (ed.) Studies of the World System. New York.
Berry B. J.L., 1979 The Naturę of Change in Geographical Ideas. Northern, Illinois.
Best A.C.G., 1970 Gaberone: Problems and Prospects of a New Capital. "Geogr. Review", 60, l.
Bierzanek R., Symonides J., 1985 Prawo międzynarodowe publiczne. Warszawa.

184

Washington.

Blood H., 1956 Federation in the Caribben. "Corona", 8, 5.
Bloomfieid L.M., Fitzgerald G.F., 1958 Bowdary Waters Problems ofCanada and the United States.

Toronto.

Boddy M., 1983 Central Local Relations: Theory and Practice. "Polit. Geogr. Ouaterły", 2.
Bodin J., 1958 Sześć Ksiąg o Rzeczypospolitej. Warszawa.
Boggs S., 1940 International Boundaries: A Study of Boundary Functions and Problems. New York.
Boggs S., 1947 Carthohypnosis. "Scientific Monthly", 64.
Boulding K.E., 1959 National Images and International Systems. "Journ. ofConflict Res.", III, 2.
Bowman I., 1921 The New World. New York.
Bowman I., 1942 Geography Versus Geopolitics. "Geogr. Review", 32, 4.
Brandt W., 1980 North-South: A Programme for Survival. London.
Brecher J., 1993 On the globalization from helów. New York.
Bronschier V., 1982 The word economy in the word-system: Structure, dependence and change. New York.
Brucan S., 1981 The Strategy of Development in Eastern Europę. "Review", 5. New York.
Brunhes J., Vallaux C., 1921 La geographie de 1'histoire. Paris.
Brunn S.D., 1981 Geopolitics in a Shrinking World: A Political Geography ofthe Twenty-first Century.

W: Burnett A.D., Taylor P.J. (eds) Political Studies from Spatial Perspectives. New York.
Brzeziński W., 1974 Podzial terytorialny państwa jako zagadnienie ustrojowe. "Biul. KPZK PAN", 83.
Brzeziński Z., 1989 The Grand Failure. The Birth and Death ofCommunism in the Twentieth Century.

New York.

Buchanan K,. 1972 The Geography of Empire. Nottingham.
Buffon G.L., 1876 Epoki natury przez Pana Buffon wydane w języku francuskim i przez S. Staszica

wytłumaczone na język polski. Kraków.
Bunge W., 1982 The Nuclear War Atlas. Victoriaville.
Burda A., 1965 Demokracja i praworządność. Warszawa.
Burghardt A., 1969 The Córę Concept in Political Geography: A Defmition Terms. "Canadian

Geogr.", 63.

Burnett A.D., Taylor P.J. (eds), 1981 Political Studies from Spatial Perspectives. Chichester.
Busteed M.A., 1975 Geography and Voting Bahaviour. London.
Byczkowski J., 1976 Mniejszości narodowe w Europie. Opole.
Bywater H.C., 1949 Geopolitical Aspects of World Population. "Geogr. Review", 11, 3-4.
Cahnman W.J., 1949 Frontiers Between East and West in Europę. "Geogr. Review", 39, 4.
The Capitals of Europę, 1980. Corvina Kiado. Budapest.
Cavallo D. 1998 Globalna kuracja. Warszawa.
Ceaser J.W., 1979 Presidential Selection: Theory and Development. Princeton.
Cesarz Z., 1996 Problemy globalne współczesności. Wrocław.
Chałasiński J., 1968 Kultura i naród. Warszawa.
Ciarke A., 1962 Profiles offuture. Oxford.
Claval P., 1977 Les aspects modernes de la geographie politiaue. Paris.
Cocca A., 1973 The Principle of the Common Heritage of Ali Mankind, As Applied to Natural

Resources from Outer Space and Celestial Bodies. New York.
Cohen S.B., 1958 The Oblique Pianę Air Bowdary. "Profess. Geogr.", 10, 6.
Cohen S.B., 1973 Geography and Politics in a World Divided. New York.
Cohen S.B., 1982 A New Map of Global Geopolitical Eguilibrium- A Development Approach. "Polit.

Geogr. Ouaterły", l.

Cohen S.B., Rosenthal L. 1971 A Geographical Model for Political Systems Analysis. "Geogr. Review", l.
Cole J.P., 1965 Geography of World Affairs. Baltimore.

185

- - -"" , Ktt.tt-a. ^nuuenges (Jpportunities and Implications. "Trans.
inst. JBr. Geogr.", ż3.

Corbndge S., Martin (,, Thrift N., 1994 Money, power wid space - the geopolitics ofmoney. Oxford.
Cornish V., 1923 TheGreat Capitals: Ań Historical Geography. London.

Cox K.R., 1969 The Yyfing Decision m a Spatial Context. "Progr. in Geogr.", l.

Cox K.R., 1979 Location and Public Problems: A Political Geography o f the Contemporary World.
Chicago.

de Crespigny A., Cronin T. (eds), 1975 Ideologies of Politics. London, New York.
Curzon G.N., 1908 Fr^tiers. London.

Czyzewski J., 1948 Przyczynek do analizy kartometrycznej granic politycznych Polski. "Prz. Geogr.", 22.
Dale E.H., 1961 The West Indies: A Federation in Search of Capital. "Canadian Geogr.", 5, 2.
Day A.J., Degenhardt J,, 1980 Political Parties of the World. London.

Deacon A., Brigg J., 1974 Local Democracy and Central Policy. "Policy and Politics", 2.

Dear M., Ciark G., 1978 The Stale and Geographic Process: A Critical Review. "Enyiron. Plann.", 10.
Demangeon A., 1932 Grographie Politigue. "Ann. Geogr.", 41.

Deutsch K.W., 1953 NaUonalism and Social Communication. New York.
Deutsch K.W., 1961 Social Mobilization and Political Deyelopment. "Amer. Polit. Sci. Review", 55.
Deutsch K.W., 1963 The Nerves ofGoyemment - Models of Communication and Control. New York.
Deutsch K.W., (ed.), 1977 Ecosocial Systems and Ecopolitics. Paris.

Dikshit R., 1971 Geography and Federalism. "Ann. Amer. Ass. Geogr.", 61.

Dobozi I., 1979 Problem surowcowy we współczesnych stosunkach międzynarodowych. "Sprawy
Międzyn. PISM", 7-g.

Douglas J.N.H., 1968 Polujcal Geography and Administratiw Areas. W: Fisher Ch.A. (ed.) Essays in

Political Geography. London.

Down R.M., Stea D., 1977 Maps m Minds: Reflections on Cognitive Mapping. New York.

Duncan S., Goodwin M, 1982 The Local Siatę: Fwctionalism, Autonomy and Closs Relations m

Cockburn and Saunders. "Polit. Geogr. Quaterly", l.
Dunleavy P., 1980 Urban political Analysis. London.

Dutt A., Achmatowicz-Otok S. Jr, Achmatowicz-Otok A., 1991 Residential Preferences m the City of

Warsaw, Polana. "Geo Journ.", 24, 3.

Duwendag D. i in., 1995 rewia pieniądza i polityka pieniężna. Warszawa.
Dutt A. (ed.), 1988 Southeast Asia. Realm of Contrasts. Akron.

Dziewonski K., 1974 Ludność - środowisko - zasoby naturalne. Próba skonstruowania modeli
współzależności. "Prz. Geogr." 39 7

East W. Gordon, 1961 The Concept and Political Status ofthe Shatter Żonę. W: Norman J.P. Pounds
(ed.) Geographic Essays on Eastern Europę. Bloomington.

East W. Gordon, 1967 Ań Historical Geography of Europę. London.

East W. Gordon, Moodie Ą.E., Prescott J.R.V., 1975 Ów Fragmented World. New York.
Easton D., 1965 A Systems Analysis of Political Life. New York.

Eberhardt P., 1994 Przemiły narodowościowe na Bialorusi. Warszawa.
Ehriich S., 1973 Ekspert - zagadnienie polityczne. "Państwo i Prawo", 6.
Ehriich S., 1979 Wstęp do nauki o państwie i prawie. Warszawa.

Elkms A., 1992 On the global problematique. International.Dialogue on the Transition to Global

Society. New York.

Elmallakh D.H., 1979 The Slowk Autonomy Movement. New York.

Emmanuel A., 1972 Uneqwi Exchange: A Study ofthe Imperialism ofTrade. New York.

Eyre J.D., 1968 Japanese-So^t Territorial Issues m the Southem Kwilę Islands. "Profess. Geogr.", 20, l.

186

New York.

Fawcett J.E.S., 1973 How Free Arę the Seas. "Intern. Affairs", l.
Febvre L., 1922 La terre et l'evolution humaine. Paris.
Fifer J.V., 1976 Unity by Inclusion: Córę Area and Federal State at American Indepedence. "Geogr.

Journ.", 142.

Fifer J.V., 1981 Washington D.C., The Political Geography of Federal Capital. "Jour. Amer. St.", 15.
Fisher Ch. (ed.), 1968 Essays m Political Geography. London.
Fitton M., 1973 Neighbourhood and Voting; A Sociometric Explanation. "Br. Journ. Polit. Sci", 3.
Frank A., 1978 World accumulation. New York.
Gabryelska-Straburzyńska B., 1981 Państwa śródlądowe a nowe prawo morza. "Prz. Stos. Międzyn.",

2-3, Opole.

Galbraith J.K., 1967 The Industrial State. New York.
Gellner E., 1983 Nations and Nationalism. Oxford.
Glassner M.I., de Blij H., 1993 Systematic Political Geography. New York.
Gładki J., 1993 Globalistika: suszcznost i gieograficzeskaja interpretacja. W: Izwiestia Russkogo.

Gieograficzeskogo Obszczestwa. Wyp. 2, Moskwa 125.
Goblet Y.M., 1955 Political Geography and the World Map. New York.
Goedhuis D., 1977 Some Observations on the Problem of the Definition andlor the Delimitation of

Outer Space. "Ann. Air and Space Law", vol. 2.
Goldman R.M., 1980 The Emerging Transnational Party System and the Future of American Parties.

W: Maisel L. (ed.) Electoral Studies Yearbook 5.
Goodwin L.H., 1962 Space: Frontier Uniimited. New York.
Gorove S., 1977 Studies in Space Law, its Challenges and Prospects. Leyden.
Gottman J., 1951 Geography and International Relations. "World Polit.", 3.
Gottman J., 1952 The political Partitioning of Ów World: Ań Attempt at Analisis. "World Polit.", 4.
Gottman J., 1952 La politique des Etats et lew geographie. Paris.
Gould P., 1975 People in Information Space: ... Maps and Information Surfaces of Sweden. "Lund St.

Geogr.", Ser. B, Human Geography, 42.

Górbiel A., 1977 Prawne problemy określenia przestrzeni kosmicznej. "Acta Univ. Lodź.", 34.
Górbiel A., 1979 Międzynarodowy status dal niebieskich. "Prz. Stos. Międzyn.", 6. Opole.
Górbiel A., 1980 Spór o delimitację przestrzeni kosmicznej. "Prz. Stos. Międzyn.", 3. Opole.
Grabowsky A., 1933 Raum als Schiksal. Das Problem der Geopolitic. Berlin.
Grabski W., 1935 Idea Polski. Warszawa.
Grabski W., 1988 Myśli o Rzeczypospolitej. Kraków.
Grabski W.J., 1945 Polska nad Nysą, Odrą i Pasieką. Legnica.
Gray C.S., 1977 The Geopolitics of the Nuclear Era: Heartland, Rimiands and the Technological

Revolution. New York.
Grzybowski K., 1938 Geopolityka. Kraków.

Gudgin G., Taylor P.J. 1979 Seats, Yotes and the Spatial Organization of Elections. London.
Gullion A. (ed.), 1968 Uses ofthe Seas. New York.
Hali H.D., 1948 Zones of the International Frontiers. "Geogr. Review", 38, 4.
Hali P., 1981 The Geography ofthe Fifth Kondratieff Cycle. "New Society", 26 March.
Handelsrnan M., 1928 Historyka. Warszawa.

Hartshorne R., 1933 Geographic and Political Boundaries in Upper-Silesia. "Ann. Amer. Geogr.", 23,4.
Hartshorne R., 1937 The Polish Corridor. "Journ. Geogr.", 37.
Hartshorne R., 1950 The Functional Approach in Political Geography. "Ann. Amer. Ass. Geogr.", 40.
Harvey D., 1989 The world-systems theory trap. New York.

^ 187

Haushofer K., 1927 Grenzen in ihrer Geographischen wid Politischen Bedeutung. Berlin.

Haushofer K., 1931 Geopolitik der Pan-Ideen. Berlin.

Haushofer K., Lautensach H., Mauł O., Obst E., 1928 Baustein żur Geopolitik. Berlin.

Hayek F.A., 1975 The Principles of Liberal Social Order. W: Crespigny A., Cronin J. (eds) Ideologies

of Politics. London.

Hay R., 1955 The Persian Gulf Slates and their Boundary Problems. "Geogr. Journ.", 120, 4.
Hays S.P., 1964 The Politics of Reforms in Municipal Government m the Progressive Era. "Pacific

Nort-West Quarterly", 55.

Heller M., Życiński J., 1986 Wszechświat i filozofia. Warszawa.
Henige D.P., 1970 Colonial Governors from the Fifteenth Century to the Present. Madison.
Henrikson A.K., 1975 The Map As an Idea. The Role of Cartographic Images During the Second

Worid War. "Amer. Cart.", 2, l.
Herodot, 1959 Dzieje (prz. i opr. S. Hammer). Warszawa.
Herz J.H., 1957 Rise and Demise of the Territorial Stale. "Worid Politics", 9.
Hettner A., 1927 Die Geographie, ihre Geschichte, ihr Wesen wid ihre Methoden. Leipzig.
Hinsley F.A., 1966 Soyereignty. London.
Hirszowicz M., 1955 O geopolityce. "Myśl Filozoficzna", 5-6.
Hodgart R.L., 1978 Optimising Access to Public Services. "Progr. Hum. Geogr.", 2.
Hoffman G.W. (ed.), 1965 A Geography of Europę. London.
Hollist W.L., Rosemau J.N., 1981 Worid System Structure. Beverly Hilis.
Hooson D.J., 1962 A New Soviet Heartland. "Geogr. Journ.", 128.
Hopkins T. K., Wallerstein I. (eds), 1980 Processes of the World-System. Beverly Hilis.
Hopkins R.F., Puchala D.J., 1979 The Global Political Economy of Food. Madison.
Huntington E., 1945 Mainsprings of Cmiization. New York.
Hutchison B., 1955 The Struggie for Border. New York.
Inkeles A., 1975 The Emerging Social Structure of the Worid. "Worid Politics", 27.
Jackson W.A., 1971 Politics and Geographie Relationship. Englewood Cliffs.
Janelle D., 1977 Structural Dimension in the Geography of Location Conflicts. "Can. Geogr.", 21.
Jefferson M., 1939 The Law of the Primate City. "Geogr. Review", 34.
Jonston R.J., 1982 Geography and the Stale. London.

Jones S.B., 1959 Boundary Concepts in the Setting of Place and Tirne. "Ann. Amer. Ass. Geogr.", 43, 3.
Jordan G., 1989 The European Cultural Area. New York.
Kałuski S., 1993 Rzeki graniczne a kształtowanie się więzi regionalnych w Europie. Warszawa.
Kant I., 1964 Krytyka władzy sądzenia. Warszawa.
Kapłan S., 1981 Diplomacy of Power. Washington.

Karan P.P., 1961 Dividing the Water: A Problem in Political Geography. "Profess. Geogr.", 13.
Kasperson R.E., 1969 Political Behaviour and the Decision-Making Process m the Allocation of Water

Resources Between Recreational and Municipal Use. "Nat. Res. Journ.", 8, 2.
Kasperson R.E., Minghi J.V. (eds), 1969 The Struggie of Political Geography. Chicago.
Kawakami K., 1954 The Continental Shelf and its Geographically Controversial Points. "Joum.

Geogr." (Tokio), 63, 2.

Kearns K,G., 1973 Belmopan: Perpective on a New Capital. "Geogr. Review", 63.
Kelman H.C. (ed.), 1965 International Behaviour: A Social-Psy chological Analysis. New York.
Kelsen H., 1936 O istocie i wartości demokracji. Warszawa.
Kelsen H., 1946 Generał Theory of Law and Stale. Cambridge.
Kiefczewska M., Grodek A., 1946 Odra-Nisa najlepsza granica Polski. Poznań.
Kiełczewska-Zaleska M., Bonasewicz A., 1960 Rozmieszczenie Polaków za granicą. W: Problemy

Polonii zagranicznej, t. I. Warszawa.

188

Kirby A., 1976 Housing Market Studies: A Critical Review. "Trans. Inst. Br. Geogr.", 1,1.

Kirby A., 1982 The Politics of Location: Ań Introduction. London, New York.

Kjellen R., 1914 Die Grossmachte der Gegenwart. Leipzig.

Kjellen R., 1917 Der Staat als Lebensform. Leipzig.

Klineberg O., 1964 The Human Dimension in International Relations. New York.

Kinght D.B., 1982 Identity and Territory: Geographical Perspectwes on Nationalism and Regionalism.

"Ann. Amer. Ass. Geogr.", 72.
Kornhauser A. (ed.), 1954 Industrial Conflict. New York.
Kotarbiński T., 1969 Traktat o dobrej robocie. Wrocław.
Kowalski J., 1971 Wstęp do nauk o państwie i prawie. Warszawa.
Kristof L.D., 1959 The Naturę of Frontiers and Boundaries. "Ann. Amer. Ass. Geogr.", 49.
Kristof L.D., 1967 The State Idea, the National Idea, and the Image of the Fatherland. London.
Kukliński A., 1975 Przestrzeń w polityce i planowaniu. "Prz. Geogr.", l.
Kukliński A., 1991 Nowa Europa w układach europejskich i globalnych. Warszawa.
Kukułka J., 1984 Międzynarodowe stosunki polityczne. Warszawa.
Kwilecki A. (red.), 1978 Współżycie międzynarodowe. Poznań.
Laski H.J., 1935 The State in Theory and Practice. London.
Learmonth A., 1971 Approaches to Political Geography. London.
Lelewel J., 1848-57 Geographie du moyenage. Paris.
Leszczycki S., 1946 Geograficzne podstawy Polski współczesnej. Poznań.
Leszczycki S., 1968 Geografia jako nauka i wiedza stosowana. Warszawa.
Leszczycki S. (red.), 1974 Podział terytorialny kraju. Warszawa.
Leszczycki S., 1980 Mapa regionów ekonomicznych świata. Warszawa.
Ley D., Cybrievsky R., 1974 Graffiti as Territorial Markers. "Ann. Amer. Assoc. Geogr.", 64.
Ley D., Mercer J., 1980 Location Conflict and the Politics of Consumption. "Econ. Geogr.", 56.
Liebowitz R.D., 1983 Finlandization: Ań Analisis of the Soviet Domination of Finland. "Polit. Geogr.

Quateriy", 2.

Lijphart A., 1971 Ciass Voting and Religions Voting in European Democracies. "Acta Politics", 6.
Lósch A., 1961 Gospodarka przestrzenna, teoria lokalizacji. Warszawa.
Loth J., 1925 Geografia polityczna. Kraków.

Lowery M., 1972 Racial Segregation: A Geographical Adaptation and analysis. "Geogr. Journ.", 71, l.
Ławrow S.B., 1993 Geopolityka. "Izw. Ruś. Geogr. Obszcz.", 125, 4.
Łoboda J., 1983 Rozwój koncepcji i modeli przestrzennej dyfuzji innowacji. "Acta Univ. Wratisl.", 585,

Studia Geograficzne.

Mackinder H., 1904 The Geographical Pivot of History. "Geogr. Journ.", 23.
Mackinder H., 1919 Democratic Ideals and Reality: A Study in the Politics of Reconstrucion. London.
Mc Cormick R.L., 1974 Ethnocultural Interpretations of American Voting Behaviour. "Polit. Sci.

Quateriy", 89.
Mc Lafferty S., 1984 Constraints on Distributional Equity in the Location of Public Services. "Polit.

Geogr. Quateriy", 3.
Mc Phail J.R., 1971 Recent Trends in Electoral Geography. Proc. of the Vith New Zealand Geog.

Conf.

Mahan A.T., 1890 The Influence of Sea Power Upon History, 1660-1783. Boston.
Mahan A.T., 1900 The Problem of Asia. Boston.

Majergoiz J.M., 1971 Niekotoryje woprosy politiko-geograficzeskogo izuczenija... Moskwa.
March J.G., Simons H.A., 1964 Teoria organizacji. Warszawa.
Maryański A., 1974 Problemy ludnościowe krajów socjalistycznych. Warszawa.
Markiewicz W., 1971 Kultura polityczna społeczeństwa. "Odra", 3, Wrocław.

189

" ..... .""^."s "/ tiuman Starvation. "Geogr. Review", 43.

Meadows D. i in., 1972 Granice wzrostu. Warszawa.

Meining D.W., 1956 Heartlandand Rimiand m Eurasian History. "West. Polit. Quaterly", 9, 3.
Mesarovic M., Pestel E., 1977 ludzkość punkcie zwrotnym. Warszawa.

Meyer I., 1980 The worid policy and the authority ofthe nation-state. W: Bergesen A. (ed.) Studies of
the modern world-system. New York

Michajłow W., 1978 Środowisku i polityka Wrocław.
Miliband R., 1969 The Stale inCapitalist 'Society. London.

Miller J.M., 1963 Europa: A Nw Capitalfor the United Europę. New York.
Mills C.W., 1961 Elita wladzy. Warszawa

Minghi J. V., 1963 Bomdary Studies in f^cal Geography. "Ann. Amer. Ass. Geogr.", 53.

Modelski C., 1978 The Long Cycle of Global Politics and the Nation Stałe. "Comp. St. Soc.
Hist.", 20.

Modrzewski A.F., 1953 Dzielą wszystkie. Warszawa.
Montagu M.F.A., 1968 Mań ani Aggresion. New York.
Montesquieu Ch., 1957 O duchu praw. Warszawa.

Morawiecki W., 1971 Funkcje organizacji międzynarodowych. Warszawa.
Muir R., 1981 Modern Political Geography. London.
Nałkowski W., 1901 Ziemia i człowiek. Warszawa.

Nałkowski W., 1912 Terytorium polski historycznej jako indywidualność geograficzna. Warszawa.
Nelund C., 1978 The National Worid Picture. "Journ. Peace Res.", 315.

Noble A.G., Achmatowicz-Otol; Ą., 1990 Perception of Housing and Community Conditions m

a Suburban Seattiement of Warsaw, Polana. App. Geogr. Conf., 13. Binghampton. New York.
North-South - Programmefor Shrvival l9fifi Knin

Nyilas J., 1976 Integration m the Worid Economy East-West and Inter-State Relations. Budapest.
Ogilvie A.G., 1957 Europę and its Borderlands Edinburgh.
Olszewski T., 1971 Człowiek i jego środowa Warszawa.

Orridge A., Williams C.H., 1982 Autonomous Nationalism. "Polit. Geogr. Quaterly", l.
Ossowski S., 1966 Więź społeczna i dziedzictwo krwi. Dzielą, t. III. Warszawa.

Otok S., 1983 Ań American of PoUsh Extraction in the United States of America. "Amer. St.", I.
Otok S., 1985 Political Geography ," p^ ^h. Geogr. Ouarterły", 4.
Otok S., 1987 Geografia spolecznu. Warszaw

Otok S., 1989 Political Openness of the State. W: State, Modes of Production and Worid Political

Map. Seminar ofthe I.G. Study Group on Worid Political Map. Warszawa.
Otok S. (ed.), 1990 Environment i" Social p^cy ofthe State. Warszawa.
Otok S., 1992 The Social Ecologica! Moven,ents m Poland. Miscellanea Geogr. Warszawa.
Paddłson R., 1983 The Fragmenty State. The Political Geography of Power. Oxford.
Parkin F., 1971 Ciass Ineaualily and Political Order. New York.
Pawłowski S" 1936 Polska wspóldesna. Warszawa - Lwów.

Pearcy G.E., 1959 Geographical Aspects ofthe Law ofthe Sea. "Ann. Amer. Ass. Geogr.", 49, l.
Pearcy G.E., 1964 Geopolitics and poreign Relations. New York.
Petrażycki L., 1938 Zagadnienia p^awa zwyczajowego. Warszawa.
Petty W., 1960 Political Arithmetic. London

Philippart E. (ed.), 1993 Nations et frontiers dans la nouvelle Europę. Bruxelles.
Pietkiewicz S., 1946 O granicy państwowej i jej przeprowadzeniu. "Prz. Geogr.", 20.
Pirages D., 1979 Global Ecopolitics. North Scituate, Mass.
Platon, 1958 Państwo. Warszawa.

Platon, 1960 Prawa. Warszawa.

190

Pounds N.J.G., Bali S., 1964 Córę Areas and the Development of European States System. "Ann.

Amer. Ass. Geogr.", 54.

Pounds N.J.G., 1964 Poland Between East and West. London.
Prescott J.R.V., 1965 The Function and Methods of Electoral Geography. London.
Prescott J.R.V., 1968 The Geography of State Politic. London.
Prescott J.R.V., 1975 The Political Geography ofthe Oceans. New York.
Puzyna S., 1991 Trójkąt środkowoeuropejski - wyzwanie i szansa. W: Polska w Europie, 6, Ośr. St.

Miedz, przy Senacie RP. Warszawa.

Quam L.O., 1943 The Use of Maps in Propaganda. "Joum. Geogr.", 42, l.
Ratzel F., 1882 Anthropogeographie. Leipzig.
Ratzel F., 1923 Politische Geographie. Berlin.
Renner G.T., 1950 Geography and War Strategy. Theory of Worid Power and Control. W: Global

Geography. New York.

Ritter C., 1817 Die Erdkunde im Yerhaitnies żur Natur md Geschichte des Mennschen oder. Berlin.
Rokkam S., 1970 Citizen, Elections, Parties. New York.
Rokkam S., 1980 Territories, Centers and Peripheries: Towards a Geoethnic - Geoeconomic - Geopoli-

tical Modę! of Differentiation within Western Europę. W: Gottman J. (ed.) Centre and Periphery.

Beverly Hilis.

Romer E., 1901 Rola rzek w historii i geografii narodów. Lwów.
Romer E., 1939 Ziemia i państwo. Warszawa - Lwów.
Rosenfeid S., 1993 Political Games. Washington.

Rościszewski M., 1992 Europa środkowa i jej specyfika przestrzenna. "Prz. Geogr.", 64, 1-2.
Russet B.M., 1967 International Regions and the International System: A Study in Political Ecology.

Chicago.

Russett B.M., Starr H., 1981 Global politics. Menu for choice. San Francisco.
Rustow D.A., 1967 A Worid of Nations Problems of Political Modernization. Washington.
Ruyer R., 1982 Nowa gnoza. "Literatura na świecie", nr 3-4.
Sawicki L., 1910 Geograficzne polożenie Polski. Ziemia, t. I. Warszawa.
Scase R., 1980 Social Democracy in Capitalist Society. London.
Scheppers H.J., 1937 Geopolitische Geschichtschreibung. Berlin.
Schóller P., 1953 Stadtgeographische Probleme des geteilten, Berlin. "Erdkunde", 7, l.
Seliger M., 1976 Ideology and Politics. London.
Semple E., 1911 Influences of Geographie Environment. New York.
Seversky A.P., 1942 Yictory Through Air Power. New York.
Seversky A.P., 1950 Air Power, Key to Survival. New York.
Sevky E., Beli W., 1955 Social Area Analysis. Stanford.
Siegfried A., 1913 Tableau politiaue de la France de 1'Oueste. Paris.
Sigurdson J., 1992 Struggie between corporate and national interests - the role of global firm m science

and technology. Los Angeles.

Simel J., 1908 Der Raum md die raumlichen Ordungen der Gesellschaft. Berlin.
Simmons I.G., 1979 Ekologia zasobów naturalnych. Warszawa.
Skinner Q., 1978 The Foundation of Modern Political Thought. Cambridge.
Sloan L., 1969 Good Government and Politics of Race. "Soc. ProbL", 17.
Smali M., Singer J.D., 1982 Resort to Arms. International and Civil Wars 1816-1980. Beverly Hils.
Smith A.D., 1979 Nationalism in the Twientieth Century. Oxford.
Smith A.D., 1981 The Ethnic Revival in the Modern Worid. Cambridge.
Smoleński J., 1931 W sprawie ewolucji geografii politycznej. "Prz. Geogr.", 11.
Smoleński J., 1934 Geopolityczne bariery nadmorskie. "Prz. Geogr.", 14.

191

- __"-.", ^".u^iuL/i ourzuazyjnej i ich zastosowanie. Warszawa.
Sobolewski M., 1974 Partie i systemy partyjne. Warszawa.

Soja E.W., 1971 The Political Organization of Space. Washington.

Sonnenfeid J., 1972 Geography, Perception and the Behavioral Environment. W: English P.W.,
Mayfieid R.C. (eds) Mań, Space and Environment. New York.

Spate O.H.K., 1942 Factors in Development of Capital Cities. "Geogr. Review", 32.

Sprout H., 1963 Geopolitical Hypotheses in Technological Perspective. "Worid Politic", 15, 2.

Spykman N.J., 1938 Geography and Foreign Policy. "Amer. Polit. Sci. Review", 32, l.

Spykman N.J., 1942 Frontiers, Security and International Organization. "Geogr. Review", 32, 3.

Spykman N.J., 1942 America's Strategy in Worid Politics. New York.

Spykman N.J., 1944 The Geography of the Peace. New York.

Srokowski S., 1931 Geografia gospodarcza Polski. Warszawa.

Stasiak A., 1922 Wybrane problemy zagospodarowania przestrzennego obszarów pogranicza zachod-
niego i wschodniego Polski. "Nauka Polska", 1-2.
Stera H.P., 1953 Struggie for Polana. Washington.
Sukhwal B.L., 1985 Modern Political Geography of India. New Delhi.
Supan A., 1922 Leitlinien der allgemeinen politischen geographie. Leipzig.

Szymański A., 1982 The Socialist Worid System. W: Chase-Dunn C.K. (ed.) Socialist States m the
Worid System. Beyeriy Hils.

Symonides J., 1981 Problemy delimitacji obszarów morskich w pracach H Konferencji Praw Morza.
"Prz. Stos. Międzyn.", nr 2-3. Opole.

Św. Augustyn, 1937 Państwo Boże. Poznań.

Taylor C., Hudson M., 1971 Worid Handbook of Political and Soda! Indicators. New Haven.
Taylor G., 1960 Geographers and Worid Peace. IAG, Melbourne.

Taylor P.J., 1993 Some Implications ofthe Spatial Organization ofElections. "Trans. Inst. Br. Geogr.", 60.
Taylor P.J., 1933 Political Geography. London, New York.

Taylor P.J., Johnson R.J., 1979 Geography ofElections. London.

Thesing J., 1998 Globalizacja, Europa i XXI wiek. W: Dylus A. Europa, Fundamenty jedności. Wyd.
Fundacja ATK.

Thompson E.P., 1980 Notes on Exterminism, the Last Stage ofCinlization. "New Left Review", 121.
Thompson J.O., 1948 History of Ancient Geography. Cambridge.
Thrift N., 1986 A worid in crisis. New York.

Tilly C. (ed.), 1975 Formation of Nation States in Western Europę. Princeton.
Tivey L. (ed.), 1981 The Nation-State. Oxford.

Troll C., 1947 Die Tragedie einer Doktrin und einer Familie. "Erdkunde", l. ^

Tuan Yi-Fu, 1972 Environmental Psychology: A Review. "Geogr. Review", 62, 2.

Umiastowski R., 1925 Granice polityczne, naturalne i obronne w czasach pokoju i wojny. Kraków.

Unger W., 1991 Perspektywy europejskie a miejsce Polski. W: Polska w Europie, 6. Ośr. St. Międzyn.
przy Senacie RP, Warszawa.

United Nations, 1973 Multinational Corporations in Worid Development, 73, IIA, 11.

United Nations, 1974 The Impact of Multinational Corporations on Development and International
Relations, 74, IIA, 5.

United Nations, 1978 Transnational Corporations in Worid Development: A Re-examination, 78, IVA, 5.
Urtanis B.C. (ed.), 1974 Narodonasielenije mira. Moskwa.

Urry J., 1981 Localities, Regions and Social Ciass. "Intern. Joum. Urb. Reg. Res.", 5.
Yalekenburg S., 1939 Elements of Political Geography. New York.
Vogel W., 1922 Politische Geographie. Lepzig - Berlin.
Vogt W., 1948 Road to Survival. New York.

192

,,.^1^.3 ^..^., t^f-r -* itc, ivut,tcui iiuy. ^-n ^scupc J\tfuiv. mnuuii.

Wallerstein I., 1974 The Modern Worid System. New York.

Wallerstein I., 1980 Maps, Maps, Maps. "Rad. Hist. Review", 24.

Wallerstein I., 1991 Geopolitics and Geoculture: Essays on the Changing Worid System. Cambridge.

Wambaugh S., 1920 A Monograph on Plebiscites. New York.

Watson J.W., 1970 Image Geography. The Myth of America in the American Scenę. "Adv. Sci.", 27.

Wąsowicz J., 1921 Mapa wyborcza Rzeczypospolitej Polskiej. Wiedeń.

Weber M., 1956 Wirtschaft md Gesselschaft. Tiibingen.

Weigert H., 1942 Generals and Geographers. New York.

Wenk E. Jr., 1972 The Politics ofthe Ocean. Seattie.

Whitilesey D., 1939 The Earth and Siatę: A Study in Political Geography. New York.

Wiatr J., 1966 Czy zmierzch ery ideologii? Warszawa.

Wiatr J., 1969 Naród i państwo. Warszawa.

Williams C.H., 1984 Ideology and the Interpretation of Minority Cultures. "Polit. Geogr. Ouaterły", 3.

Wilirich M. i in., 1975 Energy and Worid Politics. New York.

Winid B., 1961 O potrzebie badań nad ilością Polaków za granicą. W: Problemy Polonii Zagranicznej,

t. II. Warszawa.
Winseck D., Cuthbert M., 1991 Space WARC a New Regulatory Environment for Communication

Satelites. "Gazette", 47, 3.

Wise M.J., 1963 The Common Market and the Changing Geography of Europę. "Geography", 48, l.
Witwer I.A., 1963 Istoriko-geograficzeskoje wwiedienie w ekonomiczeskuju geograflju zarubieżnogo

mira. Moskwa.

Włodkowic P., 1966 Pisma. Warszawa.
Wolfe R.J., 1963 Transportation and Politics. Princeton.
Wood W.B., 1989 Political Geography of Contemporary Events. The Political Geography of Asylum.

Two Models and a Case Study. "Polit. Geogr. Ouaterły", 8, 2.
Woś A., 1975 Gospodarka żywnościowa na świecie. Warszawa.
Wolter (Yoltaire), 1856 Traktat o tolerancji. Warszawa.
Współczesna geografia polityczna, M. Rościszewski (red.), 1993. Warszawa.
Wyrwicz K., 1768 Geografia czasów teraźniejszych. Warszawa.
Zaborski B., Wrzosek A., 1933 Antropogeografia. W: Wielka geografia powszechna. Warszawa.
ZapfW., 1977 The Polity as a Monitor ofthe Quality of Life. Lousanne.
Zelinsky W., 1970 Beyond the Exponentiales; The Role of Geography in the Great Transition. "Econ.

Geogr.", 46.
Zierhoffer R., 1947 The Problem of Polana's Western Frontier in Light of Political Geography. "Prz.

Zachodni", 3, l.
Zolberg A.R., 1977 Splitting the Difference: Federalization Without Federalism in Belgium. W: Esman

M.J., Ethnic Conflict in the Western Worid. New York.
Zolberg A.R., 1981 Origins ofthe Modern Worid System: A Missing Link. "Worid Polit.", 33.

193



Państwo rowierz-chnia (w tyś. km Ludn w 199) w tyś. 10ŚĆ)7r. na l km Stolica lub --2- główne miasto 0
ŚWIAT Europa" 136255 5849000 43 x
Albania 10540 729000 f.Q
Andora Austria Belgia Bośnia i Hercegowina Bułgaria Chorwacja Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Islandia JugosławiaLiechtenstein Litwa Luksemburg Łotwa Macedonia 28,7 0,5 83,9 30,5 51,1 111,0 56,5 78,9 43,1 45,2 338,1 551,5 132,0 506,0 40,8 70,3 103,0 102,3 0,2 65,2 2,6 64,6 3420 71 8070 10190 3780 8310 4500 10300 5280 1460 5140 58610 10520 39320 15600 3660 271 10600 31 3710 420 2470 W119157 96 333 74 75 80 131 123 33 15 106 80 78 382 52 3 104 194 57 162-30 JO xTirana Andora Wiedeń Bruksela Sarajewo Sofia Zagrzeb Praga Kopenhaga Tallin Helsinki Paryż Ateny Madryt Amsterdam5 Dublin Rejkiawik Belgrad Vaduz Wilno Luksemburg
Malta Monako Niemcy Norwegia P n l c fc- aA U l 5 & jl 25,7 0,3 0,002 356,7 323,9 2190 373 32 82070 4410 85 1180 16410 230 14 Ryga Skopje Yalletta Monako Berlin
Portugalia Rumunia San Marino Słowacja Słowenia Szwajcaria Szwecja Watykan Węgry 312,792,4 238,5 0,061 49,0 20,3 41,3 450,0 0,0004 386509800 22570 25* 5380 1990 7090 8850 I* 124 107 95 410 110 98 172 20 2273 Oslo Warszawa Lizbona Bukareszt San Marino Bratysława Lubiana Berno Sztokholm
B wW. BrytaniaWłochyTerytoria autonomiczne:Brytyjskie 93,0 244,1 301,3 10150 58200 57520 109 238 191 x Budapeszt Londyn Rzym
Mań 0,8 221* x
DN Wyspy Normandzkie Duńskie Wyspy Owcze Norweskie - Syalbard i Jan Mayen terytorium zależne: 0,6 0,2 1,4 63,1 72* 149* 443� 126 D 764 31 T 0,05 xDouglas x Thorshavn
P osiadłość brytyjska Gibraltar rt fu. x
WA Wspólnota Niepodległych Państw:rmenia v,vu 27* 4500 x
A B G K-La Haga zerbejdżan aloruś ruzja azachstan 29,8 86,6 207,6 69,7 2717,3 3640 7630 10220 5430 16830 122 E 88 B 49 M 78 T 6 A rewanaku Mińsk bilisi staną
cznie z europejskimi krajami WNP (paw. ók. 5400 tyś. km2 i europejska częścią Turcji (pow. 23,6 tyś. km2), b a, � Tylko w okresie zimowym, -1996. siedzibą tządu jest

194



Państwo Powierzchnia (w tyś. km2) Ludność w 1997 r. Stolica lub główne miasto
w tyś. na l km2
Wspólnota Niepodległych Państw (dok.):
Kirgistan 198,5 4640 23 Biszkek
Mołdawia 33,7 4310 128 Kiszyniów
Rosja 17075,4 147 100 9 Moskwa
Tadżykistan 143,1 6050 42 Duszanbe
Turkmenistan 488,1 4 569* 9 Aszhabad
Ukraina 603,7 50700 84 Kijów
Uzbekistan 447,4 23670 53 Taszkent
Azja' 44377 3539000 80 x
Afganistan 652,1 20 883* 32 Kabul
Arabia Saudyjska 2149,7 19490 9 Ar-Rijad
Bahrajn 0,7 620 893 Manama
Bangladesz 144,0 122010 847 Dakka
Bhutan 47,0 1860 40 Thimpu
Brunei-Darussalam 5,8 310 54 Bandar Seri
Begawan
Chiny 9597,0 1243 740 130 Pekin
w tym: prowincja Tajwan 36,0 21545 598 Tajpej
Hongkong 1,1 6 500* 6047 x
Cypr 9,3 770 83 Nikozja
Filipiny 300,0 73530 245 Manila
Indie 3 287,6 955220 291 Delhi
Indonezja 1919,4 202230 105 Dżakarta
Irak 438,3 21180 48 Bagdad
Iran 1648,0 60690 37 Teheran
Izrael 21,1 5830 277 Tel-Awiw-Jafa1'
Japonia 377,8 125 640 333 Tokio
Jemen 528.0 16480 31 Sana
Jordania 97,7 5770 59 Amman
Kambodża 181,0 10520 58 Phnom Penh
Katar 11,0 570 52 Dauha
Koreańska R.L.-D. 120,5 22840 189 Phenian
Korea Pd. 99,0 45990 463 Seul
Kuwejt 17,8 1810 102 Kuwejt
Laos 236,8 5190 22 Wientian
Liban 10,4 3140 302 Bejrut
Malediwy 0,3 263* 883 Małe
Malezja 329,7 21670 66 Kuala Lumpur
Mongolia 1 566,5 2390 2 Ułan Bator
Myanmar 676,6 46400 69 Yangon
Nepal 147,2 22590 153 Katmandu
Oman 212,5 2400 11 Maskat
Pakistan 796,1 138150 174 Islamabad
Singapur -0,6 3100 5016 Singapur
Sri Lanka 65,6 18550 283 Kolombo
Syria 185,2 14950 81 Damaszek
Tajlandia 513,1 60600 118 Bangkok
Turcja 774,8 63750 82 Ankara
Wietnam .331,7 76550 231 Hanoi
Zjedn. Emiraty Arabskie 83,6 2580 31 Abu Żabi
Terytoria niesamodzielne i zależne:
teryt. chińskie pod adm. portugalską0 -Makau 0,02 415* 23056 Makau
Okręg Gazy'1 0,4 725** 815 Gaza

' Łącznie z azjatyckimi krajami WNP i azjatycka częścią Turcji, '' Siedzibą władz centralnych
i Część byłego mandatu Palestyny, obecnie pod administracją Palestyny w ramach tzw. autonomii

:wa jest Jerozolima, c Do 1999 r.,
palestyńskiej, - 1996, -- 1994.

195



Państwo chnia w 1997 r. Stolica lub
(w tyś. km2) w tyś. na l km2 - gtówne miasto
Afryka 30305 758000 25
Algieria Angola Benin 2381,7 1246,7 29050 11570 12 9 ^Algier Luanda
Botswana 112,6co i 7 5830 52 Porto Novo
Burkina Faso Burundi Czad Dżibuti .50 I, /274,2 27,8 1284,0 1530 11090 6190 6700 3 40222 5 Gaborone Wagadugu Bużumbura Ndżamena
Egipt Erytrea Etiopia Gabon Gambia 23,2 1001,4 117,7 1 104,3267,7 630 62010 3 280* 60150 1 140 27 62 28 54 4 Dżibuti Kair Asmara Addis Abeba Libreyille
Ghana Gwinea 11,3 238,5 1170 18340 10477 BandżułAkra
Gwinea-Bissau 245,9 7610 31 Konakry
Gwinea Równikowa Kamerun Kenia 36,128,1 475,4 1110 420 13940 31 15 29 Bissau Malabo Jaunde
Komory Kongo Kongo, Rep. Dem. (d. Zair)Lesotho Liberia 580,4 2,2 342,0 2344,9 30,4 33140 632* 2750 48040 2130 57 283 8 20 70 Nairobi Moroni Brazzaville Kinszasa Maseru
Libia Madagaskar Malawi Mali Maroko Mauretania Mauritius 111,4 1759,5 587,0 118,5 1 240,2 446,6 1025,5 2880 5780 15850 10440 11480 28130 2390 26 3 27 88 9 63 2 Monrowia Trypolis Antananarywa Lilongwe Bamako Rabat Nawakszut
Ig l Mozambik Namibia Niger Nigeria Rep. Pd. Afryki Rep. Środkowoafrykańska Rep. Zielonego Przylądka Ruanda 2,0 801,6 824,3 1 267,0 923,8 1221,0 623,04,0 f^f. -3 1 150 18270 1610 9790 118370 43340 3 344* 410 564 23 2 8 128 35 5 102 Port Louis Maputo Windhuk Niamej Abudża Pretoria" Bangi Praja
; Sahara Zachodnia1' Senegal ^eszeie 26,3 266,0 196,7 5880 270 8800 223 1 45 Kigali Al-Ujun Dakar
li j Sierra Leone Somalia Suazi 0,571,7 637,7 76* 4430 10220 167 62 16 Wiktoria Feetown Mogadiszu
Sudan Tanzania Togo 17,4 2 505,8 883,7 938* 27900 31510 54 11 36 Mbabane Chartum Dodoma
Tunezja Uganda Wybrzeże Kości Słoniowej Wyspy Św. Tomasza i Książęca Zambia Zimbabwe Terytoria niesamodzielne i zależne: 56,8 163,6 241,0 322,5 1,0 752,6 390,6 4320 9220 20440 14300 140 8 275* 12290 76 56 85 44 135 11 31 Lome Tunis Kampala Yamusukro Sao Tome Lusaka Harare i
Posiadłości brytyjskie 0,4 7*
Brytyjskie Terytorium Oceanu Indyjskiego Święta Helena' 0,08 I* x13 xx
0,3 6* x J Jamestown
* Siedziba rządu; stolicą konstytucyjną jest Kapsztad, b Saharyjska Arabska Republika Demokraty! Front Polisami została uznana przez państwa Organizacji Jedności Afrykańskiej i niektóre inne pansti Maroko, traktując ją jako własne terytorium, " Wyspa Św. Heleny, Wyspa Wniebowstąpienia; bez l czna proklamo wa. Niezależne wysp nie żarnie wanaw 1976 r. przez iści SARD nie uznaje eszkanych.- 1996.
196



Państwo rowierz-chnia (w tyś. km2) w 1997 r. Stolica lub główne miasto
w tyś. na l km2
Afryka (dok.)
Posiadłości francuskie 2,9 806 x x
Reunion 2,5 675 269 Saint Denis
Majona" 0,4 131 350 Dzaoudzi
Terytoria pod administracją Hiszpanii
Ceuta i Melilla" 0,03 133* x x
Ameryka Północna l Środkowa 24678 467000 19 x
Antigua i Barbuda 0,4 66* 149 Saint John's
Bahamy 13,9 290 21 Nassau
Barbados 0,4 265* 617 Bridgetown
Belize 23,0 230 10 Belmopan
Dominika 0,8 74* 99 Roseau
Dominikana 48,7 8100 166 Santo Domingo
Grenada 0,3 99* 288 Saint George's
Gwatemala 108,9 10520 97 Gwatemala
Haiti 27,8 7490 270 Port-au-Prince
Honduras 112,1 6340 57 Tegucigalpa
Jamajka 11,0 2550 232 Kingston
Kanada 9976,1 30290 3 Ottawa
Kostaryka 51,1 3 398* 66 San Jose
Kuba 110,9 11060 100 Hawana
Meksyk 1958,2 96400 49 Meksyk
Nikaragua 130,0 4350 33 Managua
Panama" 75,5 2720 36 Panama
Portoryko0 8,9 3770 424 "^an Juan
Saint Kitts i Nevis 0,3 41* 157 Basseterre
Saint Lucia 0,6 150 241 Castries
Saint Yincent i Grenadyny 0,4 113* 291 Kingstown
Salwador 21,0 5910 281 ''an Salwador
St. Zjedn. Ameryki 9363,5 267900 29 Waszyngton
Trynidad i Tobago 5,1 1310 255 Port of Spain
Terytoria autonomiczne:
Duńskie - Grenlandia 2175,6" 56 0,2 Godthab
Holenderskie 1,2 266 x x
Antyle Holenderskie 1,0 195* 244 Willemstad
Aruba 0,2 71* 368 Oranjestad
Terytoria niesamodzielne i zależne:
Posiadłości brytyjskie 1,1 145* x x
Anguilla 0,1 8* 83 Valley
Bermudy"^ 0,05 60* 1132 Hamilton
Brytyjskie Wyspy Dziewicze 0,15 19* 124 Road Town
Kajmany 0,3 32* 121 George Town
Montserrat 0,1 11* 108 Płymouth
Turks i Caicos 0,4 15* 35 Cockburn Town
Posiadłości francuskie 3,0 822* x x
Gwadelupa 1,7 431* 253 Basse-Terre
Martynika 1,1 384* 348 Fort-de-France
Saint Pierre i Miquelon 0,2 7* 29 Saint Pierre
Posiadłość St. Zjednoczonych - Wyspy .
Dziewicze 0,3 106* 305 Charlotte Amalie

a "Zbiorowość terytorialna" (collectivite territoriale) Francji od 1976 r. - uprzednio zaliczana do Komorów, b Oraz wyspy
AIhucemas, Chafarinas (nie zamieszkane) i Penon de la Velez de la Gomera,c Łącznie z b. Strefą Kanału Panamskiego, d Terytorium
stowarzyszone ze St. Zjedn., � Powierzchnia nie pokryta lodem - 341,7 tyś. km2,f Dzierżawa St. Zjedn. - 1996.

1 197

CONTENTS

Foreword ....................

CHAPTER l. Methodology - research approach to political geography

1.1. Development ofconcept and scope; directions in political geography in
historical aspects ..............

1.2. Political geography in Poland ...........

1.3. Problems of political geography of the last decade of the twentieth century
CHAPTER 2. Political map of the worid .................

2.1. A historical overview on political maps ............

2.2. Contemporary political map of the worid ............

2.3. Political map of Central Europę ...............

2.4. Social perception of political map ..............

CHAPTER 3. Geopolitical space ....................

3.1. The State and nation ..................

3.2. The territory of the State .................

3.3. Political boundaries of the State ...............

3.4. Territorial dmsions of the State - Poland's perspective .......

3.5. Córę areas and capitals ..................

3.6. Political diyisions of seas and oceans .............

3.7. Outer space and political diyision of the skies ..........

CHAPTER 4. Geography of political orientations ..............

4.1. Elections .......................

4.2. Ideology .......................

4.3. Political parties ....................

CHAPTER 5. Global ecopolitics ....................

5.1. The concept of ecopolitics .................

5.2. Population explosion ...................

5.3. Global food market ...................

5.4. Global energy policy ...................

5.5. Global problems of water .................

5.6. Ecopolitics - technology - development ............

CHAPTER 6. International relations and political openness of the States - an attempt at

typology .......................

6.1. Ań outline of the problem .........--------

6.2. Leaders of worid politics ........---------

CHAPTER 7. Global studies (globalistics) in political geography and in geopolitics . .

7.1. The concept of global studies .....-------""""

7.2. The origins of formation of global studies ..---------

7.3. Which global problems then? ...--------""'''

7.4. Interdependence of global problems ...--------

7.5. Global problems research and its accomplishments . . ... . "

7.6. The extent of the globalization of the worid - an attempt at a spatial anałysis

Literaturę ....-----""'""



s^ l l J ?e
j'.^.^.^s fi^0^ ^ <1' J-l^jfg- s"-S-g-^ B S-&, 3 ^--a y o -(K) s ,^o i N. o" i -- -< c-er o a ft- o o ;�- ż'&3 0" 0 a N cr t 2- ^gs;^ j &^ eBS i2~ M ~ o.' ^nm^-s m Z p; o- . "5 ,- S?!?ł.,6|;'.s^s- s a. i,?^' - ż- - .f4|.: i ; -i. s s-i- - ^ . ^j- J- - % . : ^f:.^.^'WFTOr if?ł^Wi a "ISJIPIg S s^- ^ż s-ls. S. j H ^-ż--111- s0 L. N ft g ^ . &- S 0 . 0 0 f t�- l' ^is:;; - -.-'L3^.-.';: ;'-8; L:---.. .' l ;------' ^ .-^ 4;---> N'n t-tu a.-^ (T:*. 3^1 ffQL �1' l?^^^-^1 ?^o"^^^1 j 1^1 j. i- (" S, -o -a ~ " 3-- ż. ^1-J-^^^s g.^ ?s^^^ S S IB ż- 5 j -S. R <<- - a- o 5' a " -< " 3-l^--ir:wr-'-'- .l-. %:; - g żj ż^ ^ ^ ^ ^ N N" ^> - - 'fl !& fe ii ^ N111 flIH-^ Mhito ooo j g;; s-; ; g - - - ^ '"'"'- ' ż-- - i- - -'as - - g^ . - iiff". ^. ; Jż -- - - - S. ż 4 a -
5 . ' ' ' - - S .' .' .';;-- - - i..' 'B''' - - - - - ^. i- - &f -iG o ' B" -="
0 - . , M" . , ' ' -S . '''----. g- .ż:--- H - ' l '---.. 1 -- i --'-'-' - - - I:." i-: ; ^ - t
;;;;; '- '.: ż---ż----.^- - 6- - - . - - . S . Q. ^ - -- - . y J-- - % - - ' ' &--<ż.
- ". ' - - >< Bj
---?..':; - - - - . a: - s1- -r\ - -ł-t

o

o

J^>
N5

<-n

co