Konspekt wiadomości z przedmiotu
Geografia polityczna i ekonomiczna
egzamin zerowy wczesny
I Przedmiot i metodologia
1) geografia polityczna
a) treść i zakres pojęcia geografia polityczna
definicja
geografia polityczna  dyscyplina zajmująca się wzajemnym oddziaływaniem
przestrzeni geograficznej i procesów politycznych (badamy zjawiska polityczne
w kontekście przestrzennym)
przedmiot wg Z. Rykiela
czasoprzestrzeń polityczna
baza ekonomiczna
treść społeczna
treść wg J. Barbaga
oddziaływanie przestrzeni geograficznej i procesów politycznych
(traktowanych w sposób równoprawny)
zjawiska i systemy polityczne w kontekście przestrzennym (czyli badamy
obiekty przez pryzmat przestrzeni)
interpretacja mapy politycznej w przeszłości i teraz
niejszości (wskazanie
ewolucji i czynników ją kształtujących)
zakres
jednostki geopolityczne i ich wpływ na przestrzeń geograficzną i krajobraz
struktura i funkcje regionów geopolitycznych
państwo i jego polityka a przestrzeń geograficzna
wpływ jednostek mniejszych niż państwo  uwarunkowania gospodarcze
polityczne i i historyczne
struktury ekonomiczne i ich wpływ na zjawiska gospodarcze, ludnościowe
i geograficzne
b) narracje geografii politycznej  sposoby postrzegania
zbiór faktów i zdarzeń  nie interesują nas wzajemne ich powiązania
krytyczna nauka społeczna  badamy uwarunkowania społeczne i mechanizmy
polityczne oraz wpływ na zmianę warunków
podstawowy mechanizm procesów politycznych  badamy uwarunkowania
gospodarcze procesów i zdarzeń
c) rozwój geografii
elementy geografii politycznej w pracach poświęconych problematyce
pokrewnej
Herodot
Platon
Arystoteles
Strabon
termin geografia polityczna
A. R. Turgot
I. Kant
K Wyrwicz
geografia polityczna jako odrębna dziedzina
W. Beta
 Political anathomy of Ireland
1
analiza:
terytorium państwowego
położenia geograficznego
stosunków ludnościowych
potencjału gospodarczego
 political Arithmetic
optymalny kształt i terytorium państwa
znaczenie stosunków ludnościowych dla potencjału gospodarczego
F. Ratzl
zwolennik determinizmu geograficznego
spory geograficzne prowadzÄ… do wojen
granice przeszkodą w rozwoju państwa
obszar państwa rozszerza się w miarę rozwoju kultury
Lebensraum  przestrzeń życiowa niezbędna dla państwa
szkoły geografii politycznej
niemiecka
F. Ratzel
W. Vogel
K. Haushofer
francuska
A. Sigfried
M. Sorre
J. Gottman
brytyjska
H. Mackinder
G. Fairgrive
G. Curzon
amerykańska
S. B. Jones
S. Cohen
R. Muir
polska
E. Romer
S. Pawłowski
S. Leszczyński
d) metody badań
uwarunkowania badań
geografia polityczna operuje wymiernymi faktami dotyczącymi środowiska
geograficznego i niepowtarzalnymi zjawiskami historycznymi
brak prostego układu zjawisk przyczyna  skutek
subiektywizm ocen i emocjonalne akcentowanie
metody
obserwacja faktów na miejscu
opis i wyjaśnienie faktów
analiza prawidłowości gospodarczych i politycznych
szukanie podobieństw form (homologia) i funkcji (analogia)
ekstrapolacja prognostyczna
porównywanie map różnych rodzajów
e) tematyka badawcza
historyczna
2
badania obszarów politycznych i powiązań polityki ze środowiskiem
naturalnym
Arystoteles
zależność między ludnością a terytorium
funkcje stolicy i granic
wpływ klimatu na państwa
Starbon
etnocentryk  ojczyzna ma pewne optymalne warunki przyrodnicze
i dostosowana do nich technikÄ™ rzÄ…dzenia
Abd al-Rachman ibn Chaldun
badania nad związkami jednostek politycznych i środowiska
geograficznego
teoria politycznej integracji i dezintegracji
koncepcja cyklicznego rozwoju państw
Ch. L. de Montesquieu
znaczenie krajobrazu i klimatu w formowaniu rządów
powiązania między gospodarką rolną, zaludnieniem, systemami
politycznymi, obszarem państwa i sposobem rządzenia
G. Buffon
odrzucenie determinizmu geograficznego
wzajemny wpływ człowiek i środowiska
W Petty
omówienie terytorialnych i demograficznych czynników potęgi
państwa
C. Ritter
teoria cyklicznego rozwoju państwa oparta o analogie do rozwoju
organizmu
badania nad państwem
J. Brunhes i C. Vallaux
kluczowa psyche  dusza narodu kształtująca wspólnotę narodową
ważne ramy i granice
F. Ratzel
prawa rozwoju państw
państwa jako organizm biologiczny
R. Kjellen
geopolityka  ziemia przeniknięta polityczną organizacją
terytorium ciałem państwa ważniejszym od ludności i władzy
A. T Mahan
podkreślenie roli morza w życiu państwa
tereny rdzenne Azji i ich znaczenie dla dominacji Rosji
H. J Mackinder
Wyspa świata  tereny Europy Azji i Afryki
Heartland  serce świata  jądrem Wyspy świata
N. J. Spykman
krytyka teorii Hertlandu
Rimland  obrzeża Euroazji
kto kontroluje obrzeża kontroluje Azję
A. P.Seversky
podkreślenie znaczenia lotnictwa
zmiana postrzegania odległości USA  ZSRR
3
mapa z biegunem północnym w centrum
S.B. Cohen
podział świata na regiony geostrategiczne
kwantyfikacja (przydzielenie) miejsca państw wg czynników takich jak:
wielkość zasobów
technologia jÄ…drowa
stopień zwartości narodowej
lokalizacja w stosunku do innych państw
sieć powiązań międzynarodowych
współczesna
kluczowe zakresy problemowe
współistnienie systemów narodowych i politycznych
wewnętrzna organizacja przestrzenna państwa
zdolności egzystencjalne małych państwa narodowych
metody badawcze
badania mikroskalowe  wewnątrz państwa i jednostek terytorialnych
badania interakcji przestrzennej  przepływ towarów i usług
tradycyjna badania mezo i mikroregionalne  metody ilościowe i
behawioralne
2) geografia ekonomiczna
a) definicja
antropogeografia  dział geografii zajmujący się badaniem występowania
człowieka, jego działalności i jej rezultatów na danych obszarach geograficznych
geografia ekonomiczna  nauka badająca systemy społeczno-gospodarcze w ich
dwóch wymiarach, czyli środowiskowym i przestrzennym
b) podejścia metodologiczne
kierunek przestrzenny  studia nad strukturami społeczno-gospodarczymi
w świecie lub jego wydzielonych częściach
kierunek ekologiczny  badanie wzajemnych związków między społeczeństwem
a światem przyrody w procesie rozwoju gospodarki i kultury
kierunek regionalny  badanie mechanizmów tworzenia regionów
społeczno-gospodarczych w oparciu o relacje systemu społeczno-gospodarczego
ze środowiskiem przyrodniczym
c) filozoficzne postrzeganie relacji człowiek  środowisko
determinizm geograficzny  absolutna zależność od człowieka od środowiska
indeterminizm geograficzny  negowanie wpływu rozwoju środowiska
naturalnego na rozwój społeczno-gospodarczy
posybilizm geograficzny  współzależność i wzajemne oddziaływanie
czynników naturalnych i społecznych
ekorozwój  rozwój zrównoważony i trwały w zgodzie ze środowiskiem
materializm historyczny  społeczeństwo czerpie z przyrody surowce i
przetwarza je na dobra zaspokajające potrzeby. Zakres takiej działalności
wyznaczają siły wytwórcze i stosunki produkcji
II Geopolityka
1) szkoła niemiecka
a) F. Ratzl
zjawiska społeczne są uwarunkowane geograficznie, zależą od położenia
geograficznego i środowiska naturalnego
państwo jest jak organizm biologiczny
pojęcie  państwa organicznego
4
organizm potrzebuje pożywienia  państwo przestrzeni życiowej
(lebensraum) i surowców
organizmy walczą o żywność i wodę  państwa o przestrzeń i surowce
organizmy przechodzą cykl życia od młodości do starości  państwa
podobnie, ale mogą się odmładzać
7 praw rozwoju państw
żywotność państwa mierzymy jego wielkością
b) R. Kjellen
przedmiot geopolityki  ziemia przeniknięta geopolityczną organizacją
państwo jako organizm
terytorium  ciałem państwa
granice  narządami (jak skóra)
regiony produkcyjne  kończyny
drogi i komunikacja  jak układ krążenia
stolica  system nerwowy
relacje między państwami jak między ludz
mi  żywią do siebie uczucia
zawiści i nienawiści
kryteria badania państwa
kratopolityka  nauka o organizacji władzy
socjopolityka  badanie stosunków i potrzeb społecznych
etnopolityka  badanie psychologii narodu
ekopolityka  nauka o gospodarce
geopolityka  badanie środowiska geograficznego państwa
efekty współzawodnictwa państw
niektóre państwa powinny przewodniczyć innym
na świecie tylko kilka dużych i silnych państw  mocarstw
c) Instytut Für Geopolitik  Haushofer
geopolityka  nauka o geograficznych ograniczeniach zdarzeń politycznych,
zjawiska polityczne jako skutek uwarunkowań geograficznych
problem przestrzeni właściwej dla rasy rasa i obszar współistnieją niezelżenie do
wpływu środowiska
2) szkoła anglosaska
a) A. T. Machan
rola morza w życiu państwa
o panowaniu nad światem decyduje kontrola nad morzami
znaczenie kraju zależy od długości linii brzegowej i charakteru portów
walory obronne wyspy predysponują ją do mocarstwowości
czynniki sprzyjające potędze morskiej państwa
położenie geograficzne
fizyczne ukształtowanie wybrzeża
długość linii brzegowej
liczba ludności
charakter narodowy
sposób rządzenia
b) H. J. Mackinder
koncepcja osi historii i wyspy świata
wyspa  Europa, Azja, Afryka
oÅ›  euroazjatycki obszar stepowy
Heartland  serce lÄ…du
wyspę otacza wewnętrzny pas wybrzeży i zewnętrzny pas wyspiarski
5
wtórne serce lądu  Afryka Południowa i Półwysep Arabski
zasady:
kto rzÄ…dzi EuropÄ… Wschodnia  rzÄ…dzi sercem lÄ…du
kto rządzi sercem lądu  rządzi wyspami świata
kto rządzi wyspami świata  rządzi światem
c) N. J. Spykman
słabe strony teorii Hertlandu
przecenianie potencjalnych sił obszaru serca lądu
niedostatki transportu wewnętrznego i słaby dostęp do serca lądu
Rimland
kluczowe terytoria  obrzeżne obszary Euroazji
bufor pomiędzy mocarstwami lądowymi a morskimi
zasady
kto kontroluje obrzeża  rządzi Euroazją
kto rządzi Euroazją  kontroluje losy świata
d) A. P. Seversky
zmierzch sił morskich, konieczność rozbudowy sił powietrznych
nowe spojrzenie na świat:
mapa z centrum na biegunie północnym
bliskość USA i ZSRR
najkrótsza droga z USA i Kanady do ZSRR  przez biegun
rozległość dominacji lotnictwa supermocarstw
e) S.B. Cohen
zmiana porządku światowego
przyczyny
zmiany gospodarki światowej
zmiany stosunków społecznych
rozprzestrzenienie zaawansowanych technologii militarnych
prÄ…dy ideologiczne odrzucajÄ…ce kapitalizm i komunizm
ewolucja równowagi
zaburzenie równowagi przez powstanie sił (mocarstw) regionalnych
przywrócenie równowagi przez integracje hierarchiczną (czyli łączenie
się państw na różnych poziomach rozwoju)
nowa struktura hierarchiczna
siły główne  USA, ZSRR, Wspólnoty Europejskie, Japonia, Chiny
siły regionalne
państwa zdolne wpływać jedynie na część regionu
miejsce państwa w hierarchii  Cohen określał czynniki określające miejsce
państwa w hierarchii
III Państwa
1) definicje państwa
a) Miszczuka
historycznie ukształtowana suwerenna i przymusowa terytorialna organizacja
polityczna o wielowymiarowej hierarchii pozycji ludzi i pełnionych przez nich
ról organizacyjnych
b) Jedlinka
Państwo jest to korporacja osiadłego ludu wyposażona w bezpośrednią
i samorodną władzę zwierzchnią
2) cechy państwa
a) powszechność  obejmuje każdego przebywającego na danym terytorium
6
b) przymusowość  ma do dyspozycji aparat przymusu, za pomocą którego może
narzucić wykonanie swoich praw
c) suwerenność  nie jest zależna od podmiotów zewnętrznych
3) atrybuty państwa
a) terytorium
definicja
trójwymiarowa przestrzeń, nad która rozciąga się suwerenna władza
określonego państwa
elementy terytorium
terytorium właściwe
przestrzeń powietrzna nad państwem (do 100-120 km wzwyż)
przestrzeń podziemna
wody śródlądowe
wody terytorialne do 12 MM (mil morskich)
obszary jednostek administrowanych przez państwo
ambasady
pokłady statków powietrznych i pływających
zasada integralności terytorialnej
żądne państwo nie ma prawa nabywania siłą terytorium innego państwa,
używania siły lub groz
by jej użycia
nabycie i utrata terytorium
w prawie międzynarodowym
nabycie terytorium
pierwotne
zawłaszczenie (okupacja)  dokonanie rzeczywistej, efektywnej
aneksji terytorium i włączenie go do swojego terytorium
zasiedzenie  ciągłe i pokojowe wykonywanie praw suwerennych
na danym terytorium
przyrost  powiększenie terytorium na skutek działania sił
przyrody lub pracy człowieka
zawojowanie (podbój) ostateczne i nieodwracalne zajęcie jakiegoś
terytorium z użyciem sił zbrojnych
pochodne  nabycie od innego podmiotu
cesja  przekazanie terytorium innemu podmiotowi
plebiscyt  o przynależności do konkretnego państwa decydują
mieszkańcy terytorium, gdzie odbywa się plebiscyt
zawojowanie
zasiedzenie
przyrost
utrata terytorium
cesja
zasiedzenie
porzucenie  dokonanie rzeczywistej i efektywnej rezygnacji
z danego terytorium
zmniejszenie  odpowiednik przyrostu
w politologii
zjednoczenie  dwa lub więcej państw łączą się w jedno i powstaje nowe
państwo
inkorporacja  wchłoniecie jednego państwa przez drugie (NRD i RFN)
7
rozczłonkowanie  państwo rozpada się na części składowe i przestaje
istnieć w jego miejsce powstają nowe państwa (Czechosłowacja)
secesja  od państwa odrywa się część terytorium i powstaje na nim jedno
lub więcej państw (Sudan  część południowa)
uzyskanie niepodległości przez terytorium zależne
b) ludność
migracje
wewnętrzne
ze wsi do miast
z miast na peryferia
z obszarów niepokojów i konfliktów do spokojnych
zewnętrzne
emigracja  opuszczenie terytorium własnego państwa
imigracja  przybycie na terytorium obcego państwa
reemigracja  powrót z emigracji
repatriacja  powrót do państwa przodków na jego zaproszenie
z zagwarantowanÄ… przez nie pracÄ… i miejscem zamieszkania
obywatelstwo
definicja  więz
prawna łącząca jednostkę z państwem, na mocy której obie
strony staja się podmiotem wzajemnych praw i obowiązków
podział ludzi ze względu na obywatelstwo
posiadajÄ…cy jedno obywatelstwo
posiadajÄ…cy wiele obywatelstw
nieposiadajÄ…cy obywatelstwa - apatrydzi
nabycie i utrata obywatelstwa
nabycie
pierwotne
poprzez urodzenie siÄ™ (2 zasady nabywania pierwotnego
obywatelstwa)
ª% ius soli  prawo ziemi  nabycie obywatelstwa paÅ„stwa, na
którego terytorium dziecko się urodziło
ª% ius sanguinis  prawo krwi  nabycie obywatelstwa takiego
jakie posiadajÄ… rodzice dziecka
wtórne
naturalizacja  otrzymanie obywatelstwa państwa, na którego
terytorium legalnie się zamieszkiwało (może być wymagana
znajomość języka, kultury, historii kraju)
urodzenie  znalezienie dziecka, gdy rodzice sÄ… nieznani lub nie
da się określić ich obywatelstwa
reintegracja  kobiet, które przy małżeństwie wyrzekły się
obywatelstwa a po ustaniu związku chcą wrócić do pierwotnego
obywatelstwa
repatriacja
prawo opcji  dzieci, za które rodzice zrzekli się obywatelstwa
c) władza
definicja suwerenności
zdolność do samodzielnego, niezależnego od innych podmiotów sprawowania
władzy politycznej nad określonym terytorium
elementy składowe suwerenności
wg Labudy
8
zwierzchność terytorialna
niepodległość
wolny od ingerencji ustrój
możliwość współżycia z innymi narodami
wg Ehrlicha
samowładność  niezależność państwa od innych podmiotów
zewnętrznych
całowładność  wyłączna kompetencja państwa w całym zakresie spraw
wewnętrznych i zagranicznych
aspekty rozpatrywania
wewnętrzny  państwo stanowi najwyższą zwierzchność w stosunku do
wszystkich podmiotów wewnątrz państwa
zewnętrzny
oparty o zasadę suwerenności z Karty NZ i Deklarację Zasad Prawa
Międzynarodowego
państwa równe wobec prawa
każdemu państwu przysługują prawa wynikające z pełnej
suwerenności
każde państwo ma obowiązek szanować podmiotowość innych
państw
integralność terytorialna i niepodległość są nietykalne
każde państwo ma prawo do swobodnego wyboru własnego ustroju
państwa współpracują ze sobą pokojowo w dobrej wierze
formy ograniczania suwerenności
kolonia  pozbawione suwerenności zewnętrznej terytorium zamorskie
państwa posiada ograniczony samorząd wewnętrzny
protektorat  znaczna suwerenność wewnętrzna ograniczona zewnętrzna
terytorium mandatowe  suwerenność zewnętrzna scedowana przez Ligę
Narodów na inne państwo
terytorium powiernicze  suwerenność zewnętrzna scedowana przez ONZ na
inne państwo  odpowiednik terytorium mandatowego
opieka  traktatowo ograniczona suwerenność zewnętrzna
kondominium  wspólnie ograniczona suwerenność zewnętrzna przez kilka
państw
dominium  suwerenność zewnętrzna ograniczona nominalnie
państwo stowarzyszone  ograniczona suwerenność wewnętrzna
i zewnętrzna, bo chce ono zostać częścią innego państwa
republika ludowa  ograniczona suwerenność wewnętrzna i zewnętrzna
z zagwarantowanÄ… konstytucyjnie przyjaz
niÄ… do ZSRR
IV Granice
1) problemy definicyjne
a) ujęcia terminu granica
linia gdzie kończy się władza państwa
linia oddzielająca terytoria państw
linia zetknięcia się terytoriów państw z jej specyficznym charakterem mieszania
się elementów obu państw
płaszczyzna w trójwymiarowej przestrzeni
b) definicja
powierzchnia pionowa, przechodzÄ…ca przez liniÄ™ granicznÄ… wyznaczonÄ… na
powierzchni ziemi, oddzielająca terytorium jednego państwa od innych państw lub
9
od obszarów nie podlegających niczyjej suwerenności
c) historyczna ewolucja pojęcia  granica
pierwotnie  strefa lub pas graniczny złożony z terytoriów o nieokreślonej
przynależności państwowej
w Rzymie i Chinach  linia obrony przed cudzoziemcami
obecnie  linia graniczna
d) sposoby postrzegania granic wg A. Moraczewskiej
statyczny  element systemu państwa określający obszar suwerenności
dynamiczny  element systemu państwa stanowiący kontaktu państwa
z otoczeniem
2) klasyfikacje granic
a) podstawowa
naturalne
górskie
wzdłuż wybrzeży oceanów i mórz
wzdłuż kanałów i rzek
wzdłuż jezior
wzdłuż bagien
przez pustyniÄ™
sztuczne
b) podstawowa zmodyfikowana (obecna)
pożyczone od przyrody
sztuczne
c) fenomenologiczna wg Bogsa
fizyczne  oparte na naturalnych przeszkodach
geometryczne  wytyczone sztucznie w oparciu o linie geometryczne np.
równoleżnik
antropogeograficzne  oparte o podziały polityczne, ekonomiczne, kulturowe lub
cywilizacyjne
mieszane oparte o kilka kryteriów
d) wg Aschorna
antecendentne  ustalone przed wykształceniem się środowiska
socjokulturowego
subsekwentne  powstałe po zagospodarowaniu terenu przez człowieka
z uwzględnieniem wytworzonych przez niego więzi
narzucone  utworzone przez państwa okupacyjne lub mocarstwa
nieuwzględniające podziałów
reliktowe  granice nie pełniące już funkcji granicy, ale ale istniejące
w świadomości mieszkańców regionu
e) ujęcia genetyczne
sensu stricto  wynikajÄ…ce z praw natury
historyczne
narodowe oparte o język i rasę
narodowe oparte o kulturÄ™
3) funkcje granic
a) bariery
bariera przepływu:
ludzi
towarów
informacji
10
bariera podziału zasobów
b) integracyjna
tworzą ramy współpracy i integrują
c) wg Misiaka
bariery fizycznej
polityczna
ekonomiczna
efektu demonstracyjnego
kształtowania specyfiki obszarów przygranicznych
symboliczna
represji
kordonu sanitarnego
ekologiczna
kresów
d) O'Dowd i Wilson
jako bariera
jako pomost
jako zasób
jako symbol tożsamości
4) bonitacja granic
a) definicja  analiza korzystności optymalności granic
b) współczynnik rozwoju granic  stosunek rzeczywistej długości granic państwa do
obwodu koła o powierzchni równej powierzchni kraju
c) współczynnik stopnia zwartości granic  stosunek długości granic do powierzchni
państwa
5) wytyczanie granic
a) delimitacja
etapy
sporzÄ…dzenie opisu granicy
naniesienie przebiegu na mapÄ™ 1:1 000 000
cechy
kompletna
precyzyjna
dokładna
b) demarkacja
zasady
przeprowadzana przez komisje mieszaną składającą się z przedstawicieli obu
państw
oparta o proces delimitacji
uwzględniająca niezbędne warunki do prowadzenia gospodarki rolnej
nieprowadzenie granicy przez miasta i wsie
utrwalana na mapie 1:2500
granica lÄ…dowa  oznaczana znakami w terenie
granica morska  oznaczana wyłącznie na mapie
ustala siÄ™:
pas drogi granicznej
strefÄ™ nadgranicznÄ…
pas graniczny
c) redemarkacja  sprawdzanie w terenie istniejÄ…cej granicy i jej ewentualna korekta
6) zmienność historyczna granic
11
a) przyczyny zmienności
powstawanie państw
zanikanie państw
zmiany terytorium państw
b) shatterbelt
definicja
niestabilny obszar leżący między regionami o różnych orientacjach politycznych
i kulturowych
przyczyny braku stabilności na obszarach shatterbelt
brak naturalnych barier
rozbieżność między granicami politycznymi a etnicznymi
sprzeczności ideologiczne i różny poziom rozwoju sąsiadujących państw
V Stolice
1) funkcje stolic
a) siedziba władz centralnych
b) integracyjna/jednocząca/zespalajaca w państwach federacyjnych
c) z
ródło siły i autorytetu państwa
2) typy stolic
a) stała  historyczna
b) ustanowiona  przeniesiona z innej lokalizacji
c) podzielona  instytucje stołeczne w kilku miastach
12