Uszkodzenia wićzadeĆ krzyºowych kolana
Cruciate ligaments lesions
Artur Dziak
Klinika Ortopedii i Rehabilitacji
II WydziaĆu lekarskiego Akademii Medycznej w Warszawie
Streszczenie Summary
O uszkodzeniach wićzadeĆ krzyºowych stawu kola- Much has been written regarding general treatment
nowego napisano tomy, gdyº ºadna z patologii sta- and various surgical procedures of the destabilised
wowych nie wzbudziĆa tylu kontrowersji zarówno knee since only a few musculoskeletal conditions
w odniesieniu do diagnostyki, jak leczenia. Mimo, have stimulated as much controversy as an injury to
ºe od pierwszej operacyjnej rekonstrukcji wićzadĆa the anterior cruciate ligament. Once considered the
krzyºowego przedniego upĆynćĆo ponad 100 lat beginning of the end of the normal knee function
(Mayo Robson, General Infirmary w Leeds, rok nowadays appears to be treatable. The current prog-
1895) to nadal trwajå spory nad wyborem optymal- nosis with appropriate treatment appears improved
nego sposobu leczenia zdestabilizowanego stawu at least over the short term. However the problem
kolanowego. Sprawa jest tym powaºniejsza, ºe nie should not be considered solved as long term outco-
znamy dĆugoterminowych wyników leczenia uszko- me studies proof that degenerative joint disease can
dzonych wićzadeĆ. Chociaº przy obecnych moºli- be delayed or prevented. The success of ligaments
woĄciach operacyjnej rekonstrukcji uszkodzenie reconstructive procedure depends on many factors.
wićzadeĆ krzyºowych nie oznacza juº  poczåtku At the beginning lies accurate diagnosis and classifi-
koÅ„ca kolana , to wiele jeszcze trzeba zmieniì i u- cation of the ligament laxity to match the problem.
lepszyì, by zapobiec jego przedwczesnemu zuºyciu. [Acta Clinica 2001 1:269-274]
[Acta Clinica 2001 1:269-274]
SĆowa kluczowe: wićzadĆa krzyºowe kolana, uszko- Key words: cruciate ligaments, lesions of the crucia-
dzenia wićzadeĆ krzyºowych, destabilizacja kolana te ligaments, knee joint instability
Wprowadzenie rotacja stawu itp. mechanizmy dªwigni (1,
5, 8, 11, 12).
Uszkodzenie wićzadeĆ krzyºowych ko- Prawie wszystkie osoby doznajåce u-
lana, z których na czoĆo wysuwa sić przer- szkodzeÅ„ wićzadeĆ krzyºowych zdajå sobie
wanie czy awulsja wićzadĆa krzyºowego sprawć, ºe ich kolanu przydarzyĆo sić coÄ„
przedniego (ACL), moºna z duºå dozå zĆego. Informuje o tym wyraªnie sĆyszalny
prawdopodobieÅ„stwa rozpoznaì juº na trzask, nagĆy przeszywajåcy ból i odrucho-
podstawie rzetelnie zebranego wywiadu le- we usztywnienie kolana, lub powaºne o-
karskiego. I tak, zawsze w grć wchodzi graniczenie funkcji. W pierwszej kolejnoĄci
makrouraz doprowadzajåcy do szkody bez- pojawia sić obrzćk stawu, z tym, ºe dysfi-
poÄ„rednio. Uszkodzenia tzw. kontaktowe guracja kolana osiåga najwićksze wartoÄ„ci
powodujå aº 86% niestabilnoÄ„ci przed- dopiero po upĆywie 24  48 godzin, kiedy to
nio-przyÄ„rodkowej (13)  np. uderzenia, rozwinie sić krwiak wewnåtrzstawowy.
szarpnićcia w tym z mechanizmu typu od- Chociaº kolano staje sić wówczas mniej
wróconej deski rozdzielczej, czy poÄ„red- bolesne to obrzćk tkanek wewnåtrz- i oko-
niego  nagĆy przeprost czy wymuszona Ćostawowych powodujå wyraªne spowol-
Tom 1, Numer 4 " 269
Acta Clinica
nienie ruchów w stawie i ograniczenie ich powstania niestabilnoĄci przewlekĆej  jeĄli
amplitudy. majå nieszczćĄcie trafiì na lekarza maĆo
Reakcje osób dotknićtych uszkodzeniem kompetentnego! Niekompetencja, rzecz
wićzadeĆ krzyºowych så róºne. Z grubsza nierzadka, wyraºa sić zazwyczaj zlekcewa-
moºna podzieliì chorych na dwie grupy: ºeniem wywiadu lekarskiego, pobieºnym
natychmiast przerywajåcych wykonywanie zbadaniem ºywo bolesnego kolana (w tym
okreĄlonej czynnoĄci fizycznej  np. wysiĆek stanie nawet powtarzane badanie nie przy-
sportowy, taniec itp. oraz tych, którzy po pa- niesie spodziewanej korzyĄci!) oraz wyko-
rominutowej przerwie wysiĆek kontynuujå, naniem rutynowego, statycznego radiogra-
np. zjazd na nartach ze stoku. mu kolana (bez zdjćì porównawczych, czy
Ani natćºenie bólu, ani dysfunkcja nie zdjćì w pozycjach wymuszonych!). Natu-
przesådzajå o cićºkoÄ„ci uszkodzenia wićza- ralnie, w dniu urazu, czy wkrótce po nim
deĆ. O ile ból uzaleºniony jest od typu u- maĆo, kto myÄ„li o wykonaniu stosownych
szkodzenia wićzadĆa (najbardziej bolå wić- badaÅ„ obrazowych, nawet po wykonaniu
zadĆa uszkodzone czćĄciowo) to dyskom- punkcji i stwierdzeniu obecnoĄci krwi
fort uzaleºniony jest od stopnia wypeĆnie- w stawie. Jeºeli nawet, to zazwyczaj jest to
nia stawu krwiå, ale to pod warunkiem, ºe badanie ultradªwićkowe, wykonane i inter-
nie uszkodzona jest torebka stawowa (tzw. pretowane maĆo fachowo. Nic teº dziwne-
bezbolesne rozlanie sić wysićku stawowe- go, ºe miary nieszczćĄcia dopeĆnia unieru-
go). OkoĆo 75% sportowców z uszkodzony- chomienie kończyny na sakramentalne
mi wićzadĆami schodzi z boiska o wĆasnych 2 tygodnie w nadziei, ºe  jakoÄ„ to bćdzie !
siĆach, wzglćdnie zjeºdºa ze stoku na na- Nawet, jeÄ„li pod wpĆywem unierucho-
rtach. PowstaĆå destabilizacjć urazowå sta- mienia, a nastćpnie bólowej dysfunkcji doj-
wu maskuje w pierwszym momencie odru- dzie do samoistnej operacji Witteka,1 to jed-
chowe ochronne napićcie mićĄni antago- nak pozostaje szkodliwa nadmierna swobo-
nistycznych i spowolnienie ruchów, tzw. da ruchowa stawu i dochodzi do jego przed-
ruchy ostroºne (3, 4, 7, 9, 10). wczesnego zuºywania. JeÄ„li nawet niektóre
Ewolucja choroby jest róºna i po czćĄci z uszkodzonych kolan funkcjonujå poºy-
zaleºy tak od pacjenta, jak i lekarza leczå- tecznie wiele lat, to tylko, dlatego, ºe pozo-
cego. Osoby tzw.  twarde zwlekajå z le- stajåcy mechanizm propriocepcji uruchamia
czeniem od kilku tygodni do kilku miesić- na czas obronć mićĄniowå stawu. W tym
cy, w nadziei, ºe dojdzie do autonaprawy miejscu naleºy zaznaczyì, ºe wspóĆczesne
i samoistnego polepszenia funkcji stawu zabiegi rekonstrukcyjne uszkodzonych wić-
koÅ„czyny. Pacjenci bardziej strachliwi zadeĆ krzyºowych z reguĆy wymagajå prawie
i mniej odporni na ból i ograniczenia funk- doszczćtnego zniszczenia propriocepcji wić-
cji wzywajå pomocy juº na miejscu wypad- zadĆowej (najwaºniejsza skĆadowa proprio-
ku, wzglćdnie szukajå jej na wĆasnå rćkć. cepcji kolana2!) (13, 15, 20, 22).
Dramatycznå wymowć ma fakt, ºe tak Dlatego ºadna ze wspóĆczeÄ„nie stoso-
u pierwszych, jak i u drugich zawsze do- wanych metod leczenia nie jest w stanie
chodzi do najgorszej sekwencji choroby  speĆniì wszystkich oczekiwaÅ„ tak pacjenta,
1
Grawitacyjne opadnićcie kikuta wićzadĆa krzyºowego przedniego na wićzadĆo tylne i jego przyroÄ„nićcie
sić do tego ostatniego.
2
Ruch koÅ„ców stawowych napina wićzadĆa krzyºowe, a to uczynnia bodªce doÄ„rodkowe, majåce na celu
wywoĆanie na czas potrzebnych  ochronnych skurczów mićĄni. Utrata propriocepcji wićzadĆowej jest
kompensowana przez feedback czuciowy z torebki stawowej i stabilizatorów drugiego rzćdu, ale jest to
tylko surogat zastćpczy.
270 " Grudzień 2001
Uszkodzenia wićzadeĆ krzyºowych
jak i leczåcego. Bez wzglćdu na doleczanie sjć zewnćtrznå piszczeli i pronacjć stopy,
oraz tryb ºycia stawu  leczone kolano ska- mniejszå masć mićĄniowå, wićkszy odsetek
zane jest na przedwczesne zuºycie.3 Natu- tkanki tĆuszczowej, mniejszå siĆć koÅ„czyn
ralnie, rokowanie jest lepsze, jeĄli eksploa- górnych i obrćczy barkowej.
tacja stawu znajdzie sić pod odpowiednim Jest rzeczå ciekawå, ºe wymienione
nadzorem.  niewieĄcie cechy kończyny lokomocyjnej
Dodaì naleºy, ºe kolano jest jedynym ulegajå kompensacji u kobiet uprawiajå-
stawem, którego prawidĆowe funkcjonowa- cych sport wyczynowy. W wyniku tego na
nie uzaleºnione jest od prawidĆowego, syn- tym poziomie uprawiania sportu cechy te
chronicznego dziaĆania aº 5 wysokospecja- så mniej widoczne, niº u niektórych
listycznych kompleksów tkankowych: Kost- mćºczyzn. Dowodzi to jak dalece narzåd
ny, wićzadĆa krzyºowe  Ćåkotki, kompleks ruchu, oprócz wpĆywów genetycznych,
tylno-przyĄrodkowy m. póĆĄcićgnistego, podlega i jest podatny czynnikom nabytym
kompleks tylno boczny m. dwugĆowego uda (trening).
i kompleks przedni m. czworogĆowego uda Mimo wszystko stabilnoÄ„ì stawu kola-
(1, 2). nowego u kobiet jest w wićkszym stopniu
uzaleºniona od kompleksu torebkowo-Ćå-
ZmiennoÄ„ci anatomiczne kotkowo-wićzadĆowego, niº od mićĄni,
(które så sĆabsze). Nic teº dziwnego, ºe
Jest rzeczå znamiennå, ºe jeszcze nie- wićksze jest u nich ryzyko uszkodzenia
dawno prawie wszystkie badania naukowe wićzadeĆ krzyºowych. Nie zmienia to jed-
prowadzono pod kåtem mćºczyzn, co nie nak przekonania niektórych autorów, ºe na
dziwi, zwaºywszy, ºe przez dziesiåtki lat uszkodzenia kolana u kobiet wpĆywa gĆów-
sport wyczynowy i sport powszechny byĆ nie gorszy stopień wytrenowania.
domenå mćºczyzn. NiebywaĆy rozkwit ak- Poniewaº ryzyko urazów wzrasta z wa-
tywnoÄ„ci sportowej kobiet naståpiĆ dopiero gå ciaĆa, przeto ryzyko uszkodzeÅ„ sporto-
na przestrzeni ostatnich dziesiåtków lat wych jest u kobiet generalnie mniejsze, niº
ubiegĆego wieku,4 co teº spowodowaĆo pod- u mćºczyzn, ale nie dotyczy to jednak gier
jćcie badaÅ„ obejmujåcych kobiety. zespoĆowych i sportów kontaktowych, gdzie
Badania naukowe nad wpĆywem pracy zawodnicy majå zbliºone wymiary i wagć
fizycznej i sportu na organizm kobiety po- ciaĆa. W tym ostatnim przypadku ryzyko u-
zwoliĆy nie tylko na stwierdzenie, ºe kobie- szkodzeÅ„ jest wićksze u gorzej wytrenowa-
ty to nie  tacy sami mćºczyªni tylko mniej- nych.
si , ale na ustalenie, ºe ich Ä„rodek cićºkoÄ„ci Skrćcenia i przeciåºenia stawu kolano-
ciaĆa poĆoºony jest niºej i krótsze så koÅ„- wego zdarzajå sić czćĄciej u kobiet. U nich
czyny dolne. teº czćĄciej dochodzi do uszkodzeÅ„ ACL
Oprócz czćstej walgizacji kolana,- i czćĄciej potrzebujå teº one leczenia ope-
zwićkszenie kåta Q spowodowane szerszå racyjnego. Najbardziej urazogennå jest
niº u mćºczyzn miednicå, kobiety czćĄciej gimnastyka artystyczna (14).
majå zwićkszone przodoskrćcenie szyjki Co cić tyczy dzieci, to do najwićkszych
koÄ„ci udowej, mniejszå wydolnoÄ„ì gĆowy zmian w obrćbie ich narzådu ruchu docho-
przyĄrodkowej mićĄnia czworogĆowego dzi w poĆowie wieku dojrzewania, kiedy to
uda, wićkszå wrodzonå wiotkoÄ„ì oraz tor- ma miejsce przyspieszony rozwój tkanki
3
O ile pacjent odpowiedni dĆugo eksploatuje kolano, nie mówiåc o eksploatacji rabunkowej, z którå na
co dzień spotykamy sić w sporcie.
4
W I nowoºytnej Olimpiadzie w Atenach kobiety stanowiĆy jedynie 4% ogóĆu zawodników
Tom 1, Numer 4 " 271
Acta Clinica
mićĄniowej u pĆci mćskiej i tkanki tĆusz- cji stopnia stabilnoĄci stawu kolanowego na-
czowej u pĆci ºeÅ„skiej. Rozwój szkieletu leºy w pierwszym rzćdzie sprawdziì stopieÅ„
przebiega typowo, od obwodu do odcinków wiotkoĄci drugiego kolana.
poĆoºonych doÄ„rodkowo, co uwidacznia sić Zawsze trzeba sić liczyì z wrodzonym
najbardziej na wzroÄ„cie szkieletu stóp oraz brakiem wićzadĆa krzyºowego przedniego,
przyroÄ„cie masy mićĄniowej w obrćbie Ćy- wzglćdnie jego rozciågnićciem. Jednak
dek. Wynikiem tego så róºnice siĆy w takich przypadkach koÅ„czyna dotknićta
mićĄniowej oraz róºnice w gibkoÄ„ci po- jest takºe innymi wadami rozwojowymi.
szczególnych odcinków ciaĆa, co moºe u- Przypomnieì naleºy, ºe na brak wićzadĆa
sposabiaì do urazów. Ståd potrzeba wy- krzyºowego przedniego wskazuje aplazja
równywania treningiem istniejåcych deficy- wyniosĆoÄ„ci mićdzykĆykciowej.
tów i nierównoĄci. Nierówny wzrost uspo- WytĆumaczenia faktu wzglćdnej rzad-
sabia teº do zespoĆów sztywnoÄ„ci tkanko- koÄ„ci urazowych uszkodzeÅ„ ACL i PCL
wej (np. w obrćbie powićzi piersio- u dzieci naleºy szukaì w tym, ºe wićzadĆo
wo-lćdªwiowej i mićĄni tylnej grupy uda  jest bardziej wytrzymaĆe od pĆytki nasado-
mićĄnie kulszowo goleniowe), co np. leºy wej i poĆåczenia chrzåstki wzrostowej
u przyczyny bólów krzyºa u mĆodocianych. z trzonem. Ståd u dzieci czćĄciej mamy do
Naleºy teº zwróciì uwagć na to, ºe nadal czynienia z awulsyjnymi wyrwaniami przy-
nie znamy adaptacji do treningu siĆowego. czepów kostnych (7).
Tak uszkodzenia, jak i niewydolnoÄ„ì
wićzadĆa krzyºowego przedniego u dzieci Reakcje psychologiczne na uraz
poniºej 14 roku ºycia så rzeczå rzadkå, ale wÄ„ród sportowców5
jednak trzeba sić z nimi liczyì w zwiåzku
z coraz szerszym uczestnictwem dzieci we Urazy wywoĆujå zazwyczaj wićksze
wszelkich grach i zajćciach sportowych, szkody psychiczne u sportowców niº
z których na czoĆo wysuwajå sić narciar- u zwykĆych Ä„miertelników, gdyº zagraºajå
stwo, piĆka noºna, czy coraz czćĄciej prak- nie tylko ich poziomowi ºycia, ale w po-
tykowane tzw. sporty walki. Jest to tym waºnym stopniu osĆabiajå czy niszczå na-
waºniejsze, ºe sĆuszna tendencja do lecze- wet wyobraºenie o sobie, niezbćdne do re-
nia zachowawczego uszkodzeÅ„ koÄ„ìca alizacji celów ºyciowych. W pierwszej fazie
u dzieci nie ma niestety zastosowania  fazie negacji, sportowiec nie dopuszcza
w odniesieniu do uszkodzeÅ„ tkanek mićk- do siebie myÄ„li, ºe staĆo sić coÄ„ powaºnego,
kich kolana, a zwĆaszcza uszkodzeÅ„ wićza-  to sić mnie nie mogĆo przytrafiì ,  to tylko
deĆ. Tak, wićc wskazane jest leczenie tych jakiĄ zĆy sen . Niejednokrotnie dochodzi
uszkodzeń wg zasad podanych dla osób do- nie tylko do ukrywania dolegliwoĄci i dys-
rosĆych. Badajåc dziecko z dysfunkcjå kola- funkcji, ale nawet do szkodliwych prób po-
na naleºy pamićtaì, ºe dzieci z tzw. wiot- konywania dysfunkcji zwićkszonå objć-
koÄ„ciå stawów (inaczej nadmiernå rucho- toÄ„ciå treningu. W fazie drugiej  zĆoÄ„ci,
moÄ„ciå stawów) mogå mieì obydwa objawy dochodzi do poszukiwania winnego nie-
szufladowe, bez jakichkolwiek dolegliwoĄci szczćĄcia, które sić przydarzyĆo. Z reguĆy
czy dyskomfortu. Czćsto stwierdza sić teº pretensje kierowane så do najbliºszego oto-
dodatni pivot-shift test (takºe odwrotny) czenia  lekarze leczåcy. W fazie  targowa-
oraz nadwyprost stawu kolanowego. Natu- nia sportowiec dyskutuje z otoczeniem
ralnie, przed próbå jakiejkolwiek interpreta- moºliwoÄ„ì skrócenia kariery wzglćdnie
5
Naturalnie, wĆåczajåc pewne zawody: tancerze, cyrkowcy, kaskaderzy, modelki, ºoĆnierze itp.
272 " Grudzień 2001
Uszkodzenia wićzadeĆ krzyºowych
zmiany dyscypliny sportowej, klubu, trene- i niemoºnoÄ„ì zwierzenia sić na czas z kĆo-
ra, lekarzy itp. W koÅ„cowej fazie ºalu  fa- potów6 (23, 24).
zie akceptacji, godzi sić z zaistniaĆå sytua- Majåc na wzglćdzie profilaktykć urazo-
cjå i odpowiednio zachćcony usiĆuje za- woÄ„ci sportowej podjćto w ostatnich cza-
adaptowaì sić i czynnie wĆåcza w proces le- sach okreÄ„lanie tzw. profilów ryzyka, w o-
czenia (6, 8, 12, 16, 17, 18, 21). parciu o ocenć zmiennych psychosocjal-
Mimo coraz lepszej wiedzy odnoĄnie nych i emocjonalnych. Uwaga (skupienie
do moºliwoÄ„ci wytrenowania narzådu ru- sić) u osób przeºywajåcych sytuacje streso-
chu, polepszenia warunków treningów we jest niejednokrotnie rozproszona w wy-
i startów, i nowoczesnego sprzćtu, nadal niku, czego zawćºa sić pole widzenia, o-
nikt ze sportowców nie jest wolny od ura- póªniajå sić reakcje motoryczne w sytua-
zów i uszkodzeÅ„ ciaĆa. Racjć ma, przeto cjach niecodziennych itp. Osoby ºyjåce
Richard Steadman, wg którego  bez wzglć- w stresie wykazujå nadmierne (zbćdne) na-
du na predyspozycjć do sportu, doÄ„wiad- pićcie mićĄni, które zaburza potrzebnå ko-
czenie i wytrenowanie, urazy i uszkodzenia ordynacjć i gibkoÄ„ì ruchów  podÄ„wiadome
sportowe så wielkim wyrównywaczem usztywnienie ciaĆa.
(21).
Psychologiczne reakcje na uraz majå Wnioski koÅ„cowe
podstawowe znaczenie dla skutecznoĄci
podejmowanego leczenia sportowca. Nic Truizmem jest powtarzanie, ºe zarów-
teº dziwnego, ºe w chwili obecnej wiedza no prawidĆowe rozpoznanie, jak teº wĆaÄ„ci-
w dziedzinie psychologicznych aspektów we leczenie chorego kolana zaleºy od do-
urazów i uszkodzeń sportowych stanowi gĆćbnej znajomoĄci anatomii stosowanej
zasadniczå czćĄì wyksztaĆcenia osób leczå- tak w zdrowiu, jak i w chorobie. Naleºy
cych w sporcie, szczególnie w sporcie wyso- zdawaì sobie sprawć z tego, ºe stabilnoÄ„ì
kiego wyczynu. kolana nie wynika z samej architektoniki
Jeszcze do niedawna przyczyny urazów koĄci i dopasowania końców stawowych,
sportowych dopatrywano sić jedynie jak to ma miejsce w pozostaĆych duºych
w czynnikach fizycznych  niedostatki wy- stawach kończyny lokomocyjnej (staw bio-
trenowania i bĆćdy treningowe, oraz nie- drowy i skokowy).
sprzyjajåce czynniki otoczenia (np. miejsce Kolano (staw udowo-piszczelowy
treningu) W chwili obecnej docenia sić i staw rzepkowo-udowy) ma 6 stopni swo-
w tym wzglćdzie takºe czynniki emocjo- body, przy czym kombinacje ruchów za-
nalne, psychosocjalne i osobowoÄ„ì pacjenta. chodzå w 3 osiach. Uszkodzenie którejkol-
Duºe znaczenie przywiåzuje sić do stresu wiek skĆadowej tak statycznej, jak i moto-
ºycia, który w powaºnym stopniu przyczy- rycznej oznacza nadmiernå swobodć ru-
nia sić do urazów. Na stres ºycia skĆada sić chowå. A przecieº kolano jest niestabilne
wiele czynników sfery duchowej sportowca, z natury samej rzeczy, szczególnie w pozy-
niepowodzenia rodzinne, cićºkie przeºycia cji zgićcia.
i tragedie, konflikty z otoczeniem (trener, Badanie kolana jest sztukå, gdyº wy-
zawodnicy) niepowodzenia finansowe krycie uszkodzenia jednej ze skĆadowych
i niedostatek w rodzinie, alkoholizm, nie- struktur uzaleºnione jest od ustawienia sta-
umiejćtnoÄ„ì pokonywania trudnoÄ„ci ºycio- wu w specjalnej pozycji eliminujåcej opory
wych oraz brak bliskich osób w otoczeniu innych skĆadowych. Nie trzeba dodawaì, ºe
6
Problem coraz powaºniejszy w dzisiejszych czasach. Napićty kalendarz startów, obozy treningowe itp.
coraz bardziej przedĆuºajå rozĆåkć z domem i bliskimi.
Tom 1, Numer 4 " 273
Acta Clinica
7. Dziak A.: Zdestabilizowane kolano. Rehabilitacja
najczćĄciej badane kolano jest bolesne, zaĄ
medyczna, 1999, 3, 2, 8  12
chory wystraszony. W takich przypadkach
8. Dziak A. Tayara S. (ed): Urazy i uszkodzenia
korzystaì trzeba ze znieczulenia.
w sporcie. Kasper, Kraków, 2000
Konfiguracja końców stawowych ogra-
9. Feagin J.A. (ed): The crucial ligaments. Chur-
nicza wyprost, zaĄ masa mićĄni tylnej gru-
chill Livingstone, New York 1988
py kończyny  zginanie. Ruchy rotacyjne 10. Fowler P.J., Lubiner J.: Functional anatomy and
biomechanics of the knee joint, w Griffin L.Y. (ed):
så niewielkie (10%), przy czym najwićksze
Rehabilitation of the injured knee, Mosby, St Louis
w pozycji zgićcia pod kåtem 90°. Staw jest
1995
najbardziej stabilny w wyproĄcie, zaĄ ruchy
11. Garrick J.G.: Epidemiology of the ACL, w: Fea-
zawiasowe stanowiå wypadkowå toczenia
gin J.A. (ed): The crucial ligaments. Churchill Li-
i poĄlizgu. Przesunićcie końców stawowych
vingstone, New York 1988
zapewnia uniknićcie ucisku końca udowe- 12. Hardy C., Crace K.: Dealing with the injury.
Sport Psychol. Training Bull., 1990 4, 46, 248  251
go na plateau piszczeli.
13. Hughston J.C., Barnett G.R.: Acute anterome-
NieprawidĆowe ruchy w wyniku uszko-
dial rotatory instability: long term results of the sur-
dzenia czy choroby stawu zmieniajå jego
gical repair. J.B.J.S., 1983, 65, 145  153
naleºnå mechanikć i powodujå wyståpienie
14. Ireland M. L, Hutchinson M.R.: Women,
okreĄlonej dysfunkcji. Cudowny mecha-
w Griffin L.Y. (ed): Rehabilitation of the injured
nizm propriocepcji, który w warunkach za- knee, Mosby, St Louis 1995
15. Kennedy J.C., Wienberg H.W., Wilson A.S.:
groºeÅ„ pozwala uniknåì przeciåºeÅ„ po-
Anatomy and function of the anterior crucial liga-
szczególnych struktur tkankowych i uszko-
ment. JBJS 1974, 56, 223  226
dzeÅ„ chrzåstki sposobem ochronnego napi-
16. Kuebler-Ross E.: On death and dying. MacMil-
nania poszczególnych kompleksów wićzad-
lan London 1969
Ćowo-torebkowych, traci naturalnå wydol-
17. McDonald S., Hardy C.: Affective response pat-
noÄ„ì i przestaje chroniì kolano. terns of the injured athlete: an explemantory analy-
sis. Sport Psychol., 1990, 4, 261  274
18. Pederson P.: The grief response and injury:
PiĄmiennictwo
a special challenge for athletes and athletic trainers.
Athletic Training, 1986, 21, 312  314
1. Al. Mister A.R. K: Endoscopic reconstruction of
19. Schutte M.J., Dahezies E.J., Zimny M.L., Hap-
the ruptured anterior cruciate ligament with the use
pel L.T.: Neural anatomy of the human ACL. JBJS,
of patellar tendon and semitendinosus and gracilis
1987, GSA, 243  247
tendons, Doctorate Thesis, Klinika Ortopedii II
20. Sjolander P., Sojka P.: A sensory role of the cru-
WydziaĆu Lekarskiego w Warszawie, Warszawa
ciate ligaments. Clin. Orthop., 1991, 268, 161
2000
21. Steadman R.: A physicians approach to the psy-
2. Anderson M., Williams J: A model of stress and
chology of injury. w: Heil J. (ed): Psychology of
athletic injury: prediction and prevention. J. Sport
Sport injury. Human kinetics, Champaign Ill., 1993
Exerc. Psychol., 1988, 10, 306  310
22. Strobel M., Stedfeldt H.W.: Diagnostic evalua-
3. Arendt E.A.: Assesment of the athlete with an a-
tion of the knee. The Springer Verlag, Berlin, Hei-
cutely injured knee. w Griffin L.Y. (ed): Rehabilita-
delberg, New York 1990
tion of the injured knee, Mosby, St Louis 1995
23. Weiss M., Troxel R.: Psychology of the injured
4. Arnoczky S.: Injury and repair of the muscule
athlete. Athletic Training, 1986, 21, 104  109
skeletal soft tissues. Am. Acad. Orthop. Surg., Chi-
24. Trennart L. (ed.): Handbook of research in
cago 1987
sport psychology. Macmillan, New York 1993
5. Daniel D.H., Akeson W.M., O Connor J.J. (ed):
Knee ligaments: Structure and function, injury and
repair. Raven Press, New York 1990 Adres do korespondencji / Adress for correspon-
6. Danisk S.: Psychological aspects in the care and dence: Artur Dziak, Klinika Ortopedii i Rehabilita-
treatment of athletic injuries, w: Winger P.. Hoer- cji II WydziaĆu Lekarskiego Akademii Medycznej
ner E. (ed): Sport injuries: the unthwarted epide- w Warszawie, Szpital Bródnowski, ul. Kondratowi-
mic, PSG, Boston 1986 cza 8
274 " Grudzień 2001