BEZPIECZEC
STWO PRACY 2/2005
mgr inż. ANDRZEJ BIERNACKI
Centralny Instytut Ochrony Pracy
 Państwowy Instytut Badawczy
Publikacja opracowana w ramach zadań służb państwowych objętych
programem wieloletnim pt.  Dostosowywanie warunków pracy w Polsce
do standardów Unii Europejskiej dofinansowywanych przez Ministerstwo
Gospodarki i Pracy w latach 2002  2004. Główny koordynator: Centralny
Instytut Ochrony Pracy  Państwowy Instytut Badawczy
Interaktywny system oceny ryzyka zawodowego IRYS
 nowe narzędzie wspomagające działania
w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy
Wprowadzenie System interaktywnej oceny ryzyka zawodowego IRYS, udostępniony na stronach internetowych Instytutu,
wspomaga identyfikację zagrożeń zawodowych oraz przeprowadzanie właściwej oceny ryzyka zawodowego
Jednym z kierunków rozwoju portalu
związanego z ich występowaniem w środowisku pracy. Narzędzie to jest przeznaczone do bezpośredniego
internetowego Centralnego Instytutu
wykorzystania przez przedsiębiorstwa, głównie małe i średnie. Jako przykład funkcjonowania systemu, w ar-
Ochrony Pracy  Państwowego Instytutu tykule zaprezentowano metodykę zaimplementowaną dla czynników chemicznych i mechanicznych.
Badawczego jest popularyzacja narzędzi
IRYS  an occupational risk assessment interactive system  a new tool supporting actions in occupational safety
informatycznych ułatwiających prowa-
and health at work
IRYS  an occupational risk assessment interactive system, available on the Institute s website  supports identification of
dzenie działań w zakresie bezpieczeństwa
occupational risk in the working environment. It also enables proper occupational risk assessment relating to identified hazards.
i higieny pracy w przedsiębiorstwach.
This tool is intended for direct use in enterprises, especially the small and medium ones. As an example of the functioning of
Utworzony w tym celu dział serwisu
the system, the article presents an assessment methodology implemented for chemical and mechanical factors.
BHP On-line zapewnia użytkownikom
zewnętrznym swobodny dostęp do interne-
" czynniki chemiczne Funkcje interfejsu
towego oprogramowania tego rodzaju. Po-
" pyły użytkownika systemu IRYS
nieważ kluczowym problemem z dziedziny
" czynniki biologiczne
Wykorzystanie systemu umożliwia
bhp jest redukcja i eliminowanie zagrożeń
" czynniki fizyczne:
użytkownikowi interfejs wkomponowany
zawodowych w środowisku pracy, w ra-
 hałas
w strukturę serwisu informacyjnego Insty-
mach programu wieloletniego opracowano
 drgania mechaniczne (ogólne i miej-
tutu. Po zarejestrowaniu się, przez założe-
oprogramowanie funkcjonujące poprzez
scowe)
nie konta, polegającym na wypełnieniu
sieć Internet, umożliwiające ocenę ryzyka
 czynniki mechaniczne
odpowiedniego formularza, użytkownik
zawodowego on-line (system IRYS)*.
 zagrożenie wybuchem i pożarem
może swobodnie logować się w systemie,
System interaktywnej oceny ryzyka za-
spowodowanym przez metan
używając przydzielonej nazwy konta i ha-
wodowego, udostępniony na stronach inter-
 mikroklimat (zimny, gorący, umiar-
sła oraz korzystać ze wszystkich możliwo-
netowych Instytutu, wspomaga identyfikację
kowany)
ści udostępnianych przez system.
zagrożeń zawodowych oraz przeprowadza-
 nielaserowe promieniowanie optyczne:
Główny ekran systemu (rys. 1.), przed-
nie właściwej oceny ryzyka zawodowego
podczerwone, nadfioletowe i widzialne
stawia obsługiwane przez system grupy
związanego z ich występowaniem w środo-
 promieniowanie laserowe
czynników niebezpiecznych, szkodliwych
wisku pracy. Narzędzie to jest przeznaczone
 pola i promieniowanie elektroma-
i uciążliwych mogących wystąpić na sta-
do bezpośredniego wykorzystania przez ogół
gnetyczne
nowiskach pracy. Umożliwia on wygodny
przedsiębiorstw (różnych sektorów gospo-
 prąd elektryczny niskiego i wysokiego
wybór dowolnego czynnika z wykorzy-
darki), głównie małych i średnich, rzadko
napięcia
staniem różnych metod wyszukiwaw-
wykorzystujących innego typu narzędzia
" czynniki uciążliwe:
czych: pól wyboru, słów kluczowych oraz
w tym zakresie. Podstawowym celem jego
 obciążenie psychiczne
ich funkcji logicznych. Wykaz czynników
udostępnienia jest upowszechnienie wiedzy
 obciążenie fizyczne statyczne
spełniających zadawane kryteria wyszuki-
w zakresie zasad i metod prawidłowej oceny
 monotypia
wania i przynależnych do wybranej grupy
ryzyka zawodowego oraz metod ogranicza-
 wysiłek fizyczny (dynamiczny)
jest wyświetlany następnie na formularzu
nia zagrożeń występujących w środowisku
 oświetlenie.
przedstawionym przykładowo na rys. 2.
pracy.
Wykorzystując wprowadzane przez
Są na nim wyszczególnione (podkreślone)
W systemie zawarto algorytmy doko-
użytkowników dane pomiarowe czynni-
nazwy czynników, dla których można
nywania obiektywnej oceny ryzyka za-
ków szkodliwych i uciążliwych, system
dokonać oceny ryzyka zawodowego lub
wodowego (na podstawie wprowadzanych
przeprowadza konieczne obliczenia,
też uzyskać dodatkowe informacje zwią-
wyników pomiarów każdego uwzględnio-
a ich rezultaty porównuje z danymi odno-
zane z zasadami pomiarów i oceny ryzyka
nego czynnika), wprowadzone w ramach
szącymi się do odpowiednich wartości do-
zawodowego na stanowiskach pracy. Dla
oprogramowania interaktywnego serwisu
puszczalnych zgromadzonych w centralnej
każdego czynnika została opracowana
internetowego dla następujących grup
bazie danych i na tej podstawie dokonuje
karta zawierająca informacje o wartościach
czynników szkodliwych i uciążliwych,
obiektywnej oceny ryzyka zawodowego,
dopuszczalnych, parametrach uwzględnia-
występujących w środowisku pracy [1]:
w skali trójstopniowej, zgodnie z polską
nych w ocenie ryzyka, zasadach pomiaru
"
System zostanie zaktualizowany zgodnie z roz- normą PN-N-18002 [2].
danego czynnika, zagrożeniach zawiąza-
porządzeniem ministra zdrowia z dnia 1 grudnia
Interaktywny system oceny ryzyka za- nych z występowaniem danego czynnika
2004 r. w sprawie substancji, preparatów, czynni-
wodowego jest dostępny na stronie interne- na stanowisku pracy itd. System pełni więc
ków lub procesów technologicznych o działaniu
towej Instytutu pod adresem: http://www.
również funkcję zwięzłego podręcznika,
rakotwórczym lub mutagennym w środowisku
pracy (DzU nr 280, poz. 2771). ciop.pl/2569.html
udostępniającego podstawowe informacje
14
14
BEZPIECZEC
STWO PRACY 2/2005
wykorzystanie jego funkcji przez użyt-
kowników.
W przypadku każdego z uwzględnio-
nych czynników zaprojektowano formula-
rze umożliwiające wprowadzanie danych
zmierzonych, obliczonych lub ustalonych
na stanowisku pracy, dostosowane do jego
specyfiki, stanowiące odrębne obiekty,
IRYS
za pomocą których są dynamicznie two-
rzone poszczególne strony interaktywnego
serwisu internetowego, umożliwiającego
ocenę ryzyka zawodowego.
Interaktywna ocena
ryzyka zawodowego
powodowanego przez wybrane
czynniki chemiczne
Rys. 1. Główny ekran systemu
i mechaniczne
Fig. 1. Main screen of the system
Jako przykład funkcjonowania sys-
temu, zaprezentowano metodykę zaim-
plementowaną dla dwóch różniących się
znacznie grup czynników, uwzględnionych
w interaktywnym serwisie internetowym,
a mianowicie:
" czynników chemicznych
" czynników mechanicznych.
Ocena ryzyka zawodowego powo-
dowanego czynnikami chemicznymi
jest dokonywana, zgodnie z zasadami
uwzględniającymi wymagania normy
PN-N-18002 [2], na podstawie prawnie
obowiązujących wartości najwyższych
Rys. 2. Formularz przedstawiający listę czynników
dopuszczalnych stężeń (rozporządzenie
Fig. 2. Form with list of factors
MPiPS z dnia 29 listopada 2002 r. w spra-
wie najwyższych dopuszczalnych stężeń
i natężeń czynników szkodliwych dla
zdrowia w środowisku pracy. DzU nr 217,
poz. 1833) oraz wyników pomiarów stężeń
badanych czynników w powietrzu na sta-
nowiskach pracy. Natomiast do oceny
ryzyka zawodowego powodowanego przez
czynniki mechaniczne, dla których nie ma
w prawodawstwie polskim ogólnie przy-
jętych algorytmów pomiaru i oceny tego
ryzyka, zaimplementowano oryginalną
metodykę oceny, opracowaną w CIOP-PIB
[3], stosowaną dotychczas np. w kompute-
rowym systemie STER.
Rys. 3. Formularz przedstawiający kartę informacyjną czynnika fizycznego
 hałasu
Czynniki chemiczne
Fig. 3. Information sheet form for a physical factor  noise
Ocena ryzyka zawodowego w odniesie-
niu do czynników chemicznych jest proce-
sem złożonym, wieloetapowym, wymaga-
o czynnikach zagrożeń w środowisku pracy Dodatkowo, dla wygody użytkowników, jącym w końcowym etapie uwzględnienia
oraz ich charakterystykę. zawarto w systemie bazę norm i metod wy- łącznego narażenia, jeżeli w środowisku
Przykład udostępnionej karty informacyj- korzystywanych podczas pomiarów i oceny pracy występuje kilka czynników che-
nej opisującej czynnik fizyczny  hałas, przed- ryzyka zawodowego, które zostały scha- micznych.
stawiono na rys. 3. (po  kliknięciu ikony ). rakteryzowane wg jednolitego schematu, System IRYS umożliwia we wstępnym
Zawiera ona m.in. informacje o wartościach zawierającego podstawowe dane bibliogra- etapie oceny szybkie ustalenie czy dla
dopuszczalnych (NDN) oraz metodach po- ficzne dokumentu (rys. 4.  str. 16.), w tym zidentyfikowanych czynników chemicz-
miarowych, za pomocą których dokonuje się m.in.: tytuł normy, streszczenie normy, nych są ustalone wartości dopuszczalnych
pomiarów i ocenia ryzyko zawodowe. datę aktualizacji, arkusz SKN (numer wg stężeń. Następnie dla wybranych czynni-
Układ graficzny karty i zakres pre- Schematu Klasyfikacyjnego Norm). ków w udostępnionych polach edycyjnych
zentowanych informacji jest uzależniony Interfejs systemu został zaprojektowany są wprowadzane, obliczone na podstawie
od wybranego czynnika. w sposób umożliwiający łatwe i przyjazne danych pomiarowych, wskaz
niki naraże-
15
15
BEZPIECZEC
STWO PRACY 2/2005
pracowników jest duże, niezależnie od po-
ziomu ich stężeń w powietrzu.
Ocena ryzyka odbiega od podanych
zasad również w przypadku prac wykony-
wanych przez pracowników młodocianych
oraz kobiety w ciąży i w okresie karmienia.
Ryzyko zawodowe dla tych grup pracow-
ników zatrudnionych w warunkach naraże-
nia na substancje chemiczne wymienione
w wykazach prac im wzbronionych, należy
oszacować jako duże.
Formularz przedstawiający przykłado-
wą ocenę ryzyka zawodowego związane-
go z narażeniem na aceton oraz benzen
(substancja rakotwórcza) zamieszczono
na rys. 5.
Rys. 4. Formularz przedstawiający informację o wybranej z bazy normie
Czynniki mechaniczne
Fig. 4. Information form for a standard from the database
Wykorzystanie tego systemu powinno
poprzedzać dokonanie identyfikacji i cha-
rakterystyki stanowiska pracy w zakresie
wyposażenia oraz opisów czynności i cza-
sów ich wykonywania.
Czynniki mechaniczne stwarzają naj-
częściej występujące zagrożenia w śro-
dowisku pracy. Z uwagi na ich znaczące,
oddziaływanie na organizm człowieka, po-
wodujące nierzadko ciężkie następstwa dla
zdrowia oraz różne zakresy oddziaływań,
czynniki mechaniczne zostały podzielone
na następujące grupy:
" przemieszczające się maszyny oraz
transportowane przedmioty
" ruchome elementy
" ostre, wystające, chropowate ele-
menty
" spadające elementy
" płyny pod ciśnieniem
" śliskie, nierówne powierzchnie
" ograniczone przestrzenie (dojścia,
przejścia, dostępy)
" położenie stanowiska pracy w odnie-
sieniu do podłoża (praca na wysokości oraz
Rys. 5. Formularz umożliwiający ocenę ryzyka zawodowego związaną
z czynnikami chemicznymi
w zagłębieniach)
Fig. 5. Form enabling occupational risk assessment relating to chemical
" inne, np. powierzchnie gorące lub
factors
zimne, żrące substancje.
Zastosowana metodyka
nia do oceny zgodności warunków pracy otrzymanych wyników z odpowiednimi
oceny ryzyka zawodowego
NDS, NDSCh lub NDSP. Dodatkowo wartościami najwyższych dopuszczalnych
Do każdej grupy czynników mecha-
dla czynników chemicznych, dla których stężeń i ocenie ryzyka zawodowego we-
nicznych opracowano zestawy podsta-
są ustalone wartości NDSCh, na odpo- dług poniżej podanych zasad:
wowych kryteriów, na podstawie których
wiednich formularzach są dodane kryteria
ryzyko małe (M) wskaz
niki narażenia
jest oceniane ryzyko zawodowe występują-
uszczegóławiające ocenę ryzyka:
 mniejsze niż 0,5 NDS,
ce na stanowisku pracy. Z proponowanych
 czas krótszy niż 1 h między dwoma
NDSCh lub NDSP
kryteriów, wykorzystywanych do wy-
15-minutowymi okresami, w których stę-
ryzyko średnie (Ś) wskaz
niki narażenia
znaczenia poziomu ryzyka zawodowego,
żenie jest równe NDSCh
 równe lub większe
związanego z oddziaływaniem określone-
 stężenie równie NDSCh występujące od 0,5 NDS, NDSCh
lub NDSP go czynnika mechanicznego, wybierane
w środowisku pracy częściej niż dwu-
są te, które powinny być uwzględnione
krotnie. ryzyko duże (D) wskaz
niki narażenia
 większe od NDS,
w ocenie ryzyka zawodowego na danym
Po wprowadzeniu tych danych i naci-
NDSCh lub NDSP
stanowisku pracy.
śnięciu polecenia  Oceń jest uruchamiana
Z każdym kryterium jest związana jego
procedura oceny, polegająca na wykonaniu
Powyższa zasada oceny ryzyka zawo-
waga (wartość z zakresu 1 do 3) odzwier-
koniecznych obliczeń (ilorazy wskaz
- dowego nie dotyczy substancji o działaniu
ników narażenia dla poszczególnych rakotwórczym. W przypadku występowa- ciedlająca znaczenie (udział) kryterium
dla zaistnienia następstw. Waga dla po-
substancji i odpowiadających im wartości nia tych substancji w środowisku pracy
szczególnych kryteriów została ustalona.
NDS, NDSCh lub NDSP), porównaniu przyjmuje się, że ryzyko dla wszystkich
16
16
BEZPIECZEC
STWO PRACY 2/2005
nika prawdopodobieństwa zaistnienia
następstw nieszczęśliwych wypadków oraz
ciężkości następstw, według zależności
zamieszczonej w tabeli.
Wskaz
nik Ciężkość następstw
prawdopo-
dobieństwa Ryzyko końcowe
następstw
mała średnia duża
Mały małe małe średnie
Średni małe średnie duże
Duży średnie duże duże
Jeżeli z oceny wynika, że ryzyko jest śred-
nie lub duże, to należy na ocenianym stano-
wisku zastosować środki profilaktyczne.
Podsumowanie
Prawidłowa i zgodna z obowiązującymi
przepisami prawnymi i normami ocena
ryzyka zawodowego stanowi podstawę
jego ograniczania lub eliminacji zagrożeń,
co prowadzi do efektywnego zapobie-
gania wypadkom przy pracy i chorobom
zawodowym w przedsiębiorstwach, przez
Rys. 6. Formularz umożliwiający ocenę ryzyka zawodowego związanego
umożliwienie podejmowania właściwych
z czynnikiem mechanicznym: Ostre, wystające, chropowate elementy
środków zapobiegawczych. Wiąże się ona
Fig. 6. Form enabling occupational risk assessment relating to a mecha-
jednak z koniecznością wykorzystania sze-
nical factor: sharp, protruding, rough elements
rokiej, interdyscyplinarnej wiedzy, czemu
służy skuteczne upowszechnianie oraz
udostępnianie narzędzi, umożliwiających
Im wyższa jest wartość wagi wybranego
Implementacja metodyki
jej praktyczne zastosowanie.
kryterium, tym będzie większy jego
oceny ryzyka zawodowego
Przedstawiony interaktywny serwis
udział w wartości obliczonego wskaz
nika
odnoszącej się do czynników
internetowy, umożliwiający, obiektywną
prawdopodobieństwa zaistnienia następstw
mechanicznych
ocenę ryzyka zawodowego na dowolnych
nieszczęśliwych wypadków, obliczanego
w systemie IRYS
stanowiskach pracy, z uwzględnieniem
na podstawie opracowanego w CIOP-PIB
większości czynników, stanowi oryginalne,
Proces oceny ryzyka zawodowego
algorytmu [3], złożonego z następujących
użytkownik rozpoczyna od wybrania z za- efektywne i łatwe do wykorzystania narzę-
kroków:
dzie wspierające skuteczne stosowanie dzia-
łączonych zestawów istotnych na danym
" obliczenie względnej wartości każde-
łań prewencyjnych w przedsiębiorstwach.
stanowisku pracy kryteriów (rys. 6.), które
go kryterium
Ponadto warto podkreślić, że przedsta-
będą uwzględniane przy ocenie ryzyka
" obliczenie ważonej względnej warto-
wiona idea kompleksowego interaktywnego
zawodowego, ze względu na wybrany
ści każdego kryterium
wcześniej rodzaj czynnika mechaniczne- serwisu internetowego, umożliwiającego
" na podstawie obliczonych, ważonych
bezpośrednią ocenę ryzyka zawodowego
go. Po wyborze konkretnego kryterium
względnych wartości kryteriów i ich wag
użytkownik określa spełnienie kryterium  w zaprezentowanej postaci  jest nie-
obliczenie poziomu ryzyka związanego
wątpliwie przedsięwzięciem nowatorskim
według następującego klucza:
z czynnikiem mechanicznym
i w tak szerokim zakresie nigdzie jeszcze
0  kryterium nie spełnione
" obliczenie wartości wskaz
nika praw-
dotychczas nie zastosowanym.
1  kryterium spełnione z pewnymi
dopodobieństwa zaistnienia następstw
zastrzeżeniami
nieszczęśliwych wypadków.
2  kryterium spełnione. PIŚMIENNICTWO
Ponadto, przy oszacowaniu ryzyka zwią-
Następnie użytkownik zaznacza cięż-
[1] Bezpieczeństwo pracy i ergonomia. D. Koradecka
zanego z oddziaływaniem czynnika mecha-
kość następstw wynikających z występo-
(red. nauk.) T. 1, 2. CIOP, Warszawa 1999
nicznego na organizm ludzki, jest uwzględ-
wania danego czynnika mechanicznego
[2] PN-N-18002:2000 Systemy zarządzania bez-
niana ciężkość następstw nieszczęśliwych
na stanowisku pracy. pieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne
zdarzeń powodowanych wskutek występo-
do oceny ryzyka zawodowego
Na podstawie wprowadzonych danych
wania tego czynnika w środowisku pracy,
(przycisk  Oceń ) uruchamiana jest pro- [3] Ocena ryzyka zawodowego. T.1. Podstawy meto-
według następujących zależności:
dyczne W. M. Zawieska (red.) Wyd. III zaktualizo-
cedura obliczająca wartość wskaz
nika
wane. CIOP-PIB, Warszawa 2004
" mała  w odniesieniu do znikomych
prawdopodobieństwa zaistnienia następstw
urazów (np. niewielkie skaleczenia, stłu- [4] Augustyńska D., Pośniak M. Czynniki szkodliwe
nieszczęśliwych wypadków p (rys. 6.),
w środowisku pracy  wartości dopuszczalne. CIOP-
czenia), na ogół nie powoduje absencji
na podstawie której wyznaczany jest jego
PIB, Warszawa 2003
" średnia  w odniesieniu do urazów
poziom według zależności:
[5] Pośniak M. Zagrożenia chemiczne w wybranych
powodujących absencje (np. znaczne ska-
mały M przy p d" 0,4
procesach technologicznych. CIOP, Warszawa
leczenia, rozległe stłuczenia)
2001
średni S przy 0,4 < p d" 0,6
" duża  w odniesieniu do ciężkich ura-
duży D przy p > 0,6 [6] Bruce Campbell, Rick Darnell, (Dynamic HTML),
zów powodujących długotrwałą absencję,
Wydawnictwo Helion 1998
niepełnosprawność (np. ciężkie złamania Ryzyko końcowe jest wyznaczane
[7] Tim Converse, Joyce Park, (PHP 4  Biblia),
i zmiażdżenia, amputacje) lub śmierć. na podstawie obliczonego poziomu wskaz
- Wydawnictwo Helion 2001
17
17