Iga Gębarowska
Pedagog specjalny
Szkoła podstawowa nr3 w Gliwicach
Empatia jako współodczuwanie emocji i uczuć innych osób
Najwyższym poziomem umiejętności rozpoznawania emocji i uczuć u dzieci u innych
ludzi jest zdolność do empatycznego i współczującego zaangażowania w doświadczenie
emocjonalne innych. Goleman uważa, że  empatia wyrasta ze świadomości, a im bardziej
jesteśmy otwarci na własne emocje, tym sprawniej odczytujemy uczucia innych 1 .
Podstawową różnicą pomiędzy empatią a innymi rodzajami emocjonalnych zjawisk jest to,
że uczucia doznawane w empatii są bardziej odpowiednie do sytuacji innej osoby niż do
własnej2.
W ostatnich latach spotykamy się z poglądem, że empatia jest procesem, który powinien być
opisywany zarówno w wymiarze poznawczym jak i emocjonalnym3. Badacze zwracają
uwagę, że w powstawaniu reakcji empatycznych pośrednią rolę odgrywają procesy
poznawcze. Połączenie wymiaru poznawczego i emocjonalnego można dostrzec
w ujęciu empatii przez N. Fesbach. Uważa ona, że aby wystąpiło zjawisko empatii, muszą
zostać spełnione następujące warunki. Jednostka musi posiadać zdolność do rozpoznawania i
rozróżniania emocji polegającą na umiejętności wykorzystywania właściwych informacji w
celu określenia i zidentyfikowania emocji i uczuć doznawanych przez nas oraz przeżywanych
przez inne osoby. Rozpoznawanie emocji obejmuje percepcje pozawerbalnych sygnałów
mówiących o emocjach oraz ich dekodowanie. Równie istotne jest rozpoznawanie emocji w
sytuacyjnym czy werbalnym kontekście. Kolejnym warunkiem jest zdolność do
przewidywania i przyjmowania ról pełnionych przez inne osoby. Polega to na umiejętności
zrozumienia tego, że druga osoba może postrzegać w odmienny od nas sposób oraz na
umiejętności przyjęcia i doświadczania punktu widzenia drugiej osoby. Ostatnim istotnym
składnikiem empatii wyróżnionym przez N. Fesbach jest emocjonalna odpowiedzialność,
czyli zdolność dzielenia (współprzeżywania) emocji drugiego człowieka przy jednoczesnym
zachowaniu świadomości, odmienności i odrębności swoich własnych przeżyć.
Dwa pierwsze warunki zostają spełnione już w przeżyciach dziecięcych, jednakże są one
zaledwie wstępem do właściwego przeżywania empatii. Natomiast dojrzałe doznawanie
empatii wymaga spełnienia trzeciego warunku, tj. współprzeżywania z drugą osobą bez utraty
świadomości swoich własnych przeżyć4.
Mówiąc o empatii jako najwyższej formie rozpoznawania emocji u innych należy
również prześledzić jej rozwój u dzieci i jego warunki. Hoffman wyróżnił takie stadia w
rozwoju empatii. Na pierwszym poziomie niemowlęta nie są w stanie spostrzegać  ja
własnego i innych5. W związku z tym nie mogą określić, kto doświadcza emocji. Empatyczne
doświadczenie emocji powstaje globalnie i mimowolnie przez warunkowanie lub
spostrzeganie wyrazu twarzy innych. Drugie stadium rozpoczyna się wtedy, gdy dziecko
wyodrębnia ludzi w sensie fizycznym. Wraz z rozwojem zdolności do podejmowania roli
innych osób, czyli około 2-3 roku życia dzieci stają się świadome, że uczucia innych mogą
1
D. Goleman: Inteligencja emocjonalna, Media Rodzina, 1997, s.159
2
M. Davis: Empatia. O umiejętności współodczuwania, GWP, 2001, s.77-79
3
M. Kliś: Empatia a inteligencja, cechy osobowości i temperamentu, Psychologia Wychowawcza, 1994, nr 5,
s.385-386
4
Ibidem
5
E. Kulawska: Rozwój i funkcje empatii u dzieci (przegląd problematyki), Kwartalnik Polskiej Psychologii
Rozwojowej 1995, tom 3, nr 3, s.32
różnić się od ich własnych emocji, a rozumienie innych jest związane z ich własnymi
potrzebami i poznawczą interpretacją. W konsekwencji dzieci są w stanie właściwie
odpowiadać na sygnały wyzwalające emocje, chociaż wciąż jeszcze bardziej same przeżywają
te stany emocjonalne  możemy mówić tu o tzw. egocentryzacji uczuć empatycznych.
Ostatnie stadium charakteryzuje się tym, że u dzieci rozwija się koncepcja tożsamości własnej
i innych osób. Dzieci stają się świadome, że inni odczuwają emocje nie tylko w konkretnych
sytuacjach, ale także potrafią rozumieć doświadczenia życiowe innych. Mogą one reagować
empatycznie w sytuacjach kiedy brak jest bezpośrednio działających bodz
ców poprzez
wyobrażenie sobie sytuacji związanych z życiem innych ludzi.
Podobnie jak na rozwój innych zdolności emocjonalnych, tak również na rozwój empatii
ogromny wpływ ma relacja między dzieckiem a rodzicami. Mussen i Eisenberg-Berg
stwierdzili, że wczesna, silna więz
z osobami bliskimi dziecka jest podstawą zainteresowania
innymi i może być niezbędnym warunkiem wstępnym w rozwoju empatii6. Dzieci, u których
występuje silne poczucie bezpieczeństwa są w póz
niejszym wieku mniej skoncentrowane na
zaspokajaniu własnych potrzeb, a bardziej skłonne do reagowania na potrzeby innych niż
dzieci z małym poczuciem bezpieczeństwa. Można zatem dostrzec związek pomiędzy
wczesną więzią z innymi a reagowaniem emocjonalnym. Dlatego też należy zwrócić uwagę
na jakość relacji dziecka z innymi w ciągu pierwszych dwóch lat życia, która może być
determinantą reakcji empatycznych w póz
niejszym wieku. Liczne badania przeprowadzone
przez Zahn  Wakslera oraz Strayera potwierdzają tezę, że rozwój reakcji empatycznych
będzie pełniejszy, jeśli dziecko będzie miało dostępność modeli, które wyrażają ekspresję
emocjonalną, wrażliwość i współczucie dla innych7.
Na podstawie niniejszych rozważań i przytoczonych przykładów badań, można stwierdzić, że
różnice w empatycznym reagowaniu pojawiają się u dzieci już w drugim roku życia.
Rozwojowi emocjonalnemu, a w tym empatii sprzyja środowisko rodzinne, które: zaspokaja
potrzeby emocjonalne dziecka, zniechęca do nadmiernej koncentracji na sobie, przez co
umożliwia eksponowanie emocjonalnych potrzeb innych, a także zachęca dziecko do
identyfikacji, doświadczania i wyrażania szerokiego zakresu emocji. Rodzice dostarczają
dziecku możliwości obserwowania i uczestniczenia w interakcjach społecznych, które
wyzwalają emocjonalną wrażliwość w stosunku do innych. Istotną kwestią jest również
nauczanie dzieci odróżniania sytuacji społecznych w których odpowiedz
emocjonalna jest
właściwa i pożądana, od tych w których może być niewłaściwa i potencjalnie szkodliwa.
Pozytywne emocjonalne związki w dzieciństwie z innymi są fundamentem efektywnej
socjalizacji w póz
niejszych okresach rozwojowych.
Literatura:
D. Goleman: Inteligencja emocjonalna, Media Rodzina, 1997
M. Davis: Empatia. O umiejętności współodczuwania, GWP, 2001
M. Kliś: Empatia a inteligencja, cechy osobowości i temperamentu, Psychologia Wychowawcza, 1994, nr 5
E. Kulawska: Rozwój i funkcje empatii u dzieci (przegląd problematyki), Kwartalnik Polskiej Psychologii
Rozwojowej 1995, tom 3, nr 3
6
Ibidem, s.33
7
Ibidem, s.34