ZAJ
CIA 01
PODSTAWOWE METODY GROMADZENIA DANYCH W PSYCHOLOGII
OSOBOWOÅšCI
Zasadniczo całość metod stosowanych w psychologii osobowości można sprowadzić do
czterech grup: dane biograficzne (L  life data), dane obserwacyjne (O- observer - report
data), dane testowe (T- test data), dane samoobserwacyjne (S- self  report data), w skrócie
LOTS.
Dane biograficzne (L  life data) - dotyczą zdarzeń istotnych dla jednostki. Zdarzenia te
mogą mieć różny zakres i charakter, począwszy od zdarzeń ważnych w dzieciństwie, a
skończywszy na aktualnych zdarzeniach w życiu jednostkowym. Niektórzy badacze uważają,
że w zakres tych danych należy włączyć rozmaite sytuacje życiowe w rozmaitych wymiarach
życia, jak np.: wywiązywanie się z zadań życiowych w sytuacjach kryzysu rodzinnego,
sposób korzystania z zasobów finansowych, dominujące strefy zainteresowań internetowych.
Larsen i Buss uważają, że współcześnie szczególnym z
ródłem danych są: sposób używania
samochodu  mandaty, przekroczenia szybkości, wypadki, sposoby używania kart
kredytowych i korzystania z internetu.
Zdarzenia i formy zachowań rejestrowane w różnych okresach życia jednostkowego
mogą być dobrym predykatorem póz
niejszych zachowań. Na przykład badania Caspi, Elder i
Bem prowadzone przy pomocy wywiadu z matkami dzieci 8, 9 i 10 letnich pozwoliły
skonstruować im skalę mierzącą przykrość usposobienia (skala obejmowała wyrazistość i
częstotliwość zmian nastroju - częstość bicia się, kopania, narzekania, krzyku). Następnie
kiedy uczestnicy badań byli już wieku od 30 do 40 lat, badacze zebrali od nich dane na temat
ich edukacji, pracy, małżeństwa i rodzicielstwa. Były to zatem badania szukające
odpowiedzi na pytanie, na ile właściwości usposobienia mierzone w dzieciństwie
pozwalają przewidywać przebieg póz
niejszych znaczących zdarzeń w życiu jednostki.
Okazuje się, że mężczyz
ni przejawiający w dzieciństwie napady złości, w życiu dorosłym
częściej zmieniają pracę lub nie są zatrudniani, mają mniej satysfakcjonujące związki
małżeńskie (częściej się rozwodzą) w porównaniu z osobami, które takich zachowań nie
przejawiały. Kobiety o usposobieniu  nastrojowym nie ujawniały tak znaczących różnic w
przebiegu życia zawodowego w porównaniu z kobietami, które w dzieciństwie nie
doświadczały zmienności nastrojowej, choć częściej wchodziły w związki małżeńskie z
mężczyznami posiadającymi niższy status zawodowy.
Dane z perspektywy obserwatora (Observer  report data)  wszyscy podlegajÄ…
wpływom i uczestniczą w różnych grupach społecznych. W rezultacie to inne osoby, z
którymi podmiot pozostaje w relacjach stają się z
ródłem informacji o nim samym, jak i dla
niego samego. Jest to ważne z
ródło informacji szczególnie dla psychologa - ważne jest to jak
widzą podmiot najbliższe mu osoby, osoby z którymi współpracuje, jakie dla nich
zachowania są istotne w podmiocie, jakie zdarzenia rejestruje zewnętrzny obserwator
jako zdarzenia istotne według jego opinii dla podmiotu i ważące na przyszłym
zachowaniu tego podmiotu. Współcześnie zasadniczo stosuje się dwie taktyki gromadzenia
danych z tego zakresu. Jedna taktyka to szkolenie profesjonalnych obserwatorów, którzy będą
uczuleni na pewne przejawy zachowań obserwowanego podmiotu, natomiast druga to
wywiady z najbliższymi dla podmiotu osobami (rodzicami, nauczycielami, przyjaciółmi, itd.).
Druga taktyka z pewnością jest pełniejsza  pozwala bowiem zrozumieć głębiej zachowania
(przy tym jest to zbieranie danych o intymnych, bardzo prywatnych formach zachowania,
niedostępnych wyszkolonym obserwatorom), ale i jednocześnie jest ona obciążona istotnymi
błędami (np. wiadomo, że stany uczuciowe żywione do obserwowanego podmiotu
zniekształcają poważnie obiektywność obserwacji). Tak czy inaczej, wydaje się, że
najczęściej stosowanymi metodami pozwalającymi gromadzić tego typu dane są obserwacja i
wywiad.
Dane testowe (T- test data) - obecnie obdarzane najwyższą wiarygodnością z
ródło
informacji o podmiocie. Pozostaje tylko do rozważenia jedna istotna rzecz  wiarygodność
samych testów, która w pewnej mierze zależy od strategii, według której tworzono test.
Zasadniczo można wymienić trzy podstawowe w tym względzie strategie:
żð strategiÄ™ racjonalnÄ… - polega na budowaniu kwestionariuszy czy też pozycji
testowych z perspektywy już wcześniej przyjętej teorii osobowości. Dana teoria jest
z
ródłem informacji, podając, jakie wymiary budują osobowość i jakie zachowania byłyby
najlepszymi wskaz
nikami tych wymiarów. Do tej grupy należy zaliczyć wszystkie testy
badające postawy i wartości tworzone metodą a priori, a dalej właściwie też i testy
projekcyjne. Słabość tej strategii jest oczywista - testy w ten sposób opracowane są o
tyle dobre o ile dobra jest teoria
żð strategiÄ™ empirycznÄ… - neguje wartość teorii jako z
ródła pytań testowych, według niej
bowiem najważniejsza jest obserwacja rzeczywistych zachowań osób w różnych
sytuacjach życiowych. Obserwacja staje się podstawą opracowania pytań (czy opisu
zachowań) w taki sposób, aby odpowiedzi na nie różnicowały osoby zachowujące się
odmiennie w danych sytuacjach. Decyzja o związku danych stwierdzeń zawartych w
teście z daną cechą jest podejmowana na podstawie porównania częstotliwości
odpowiedzi na tego typu stwierdzenia w grupach osób obserwacyjnie wyraz
nie
różniących się w zakresie tej cechy.
żð strategiÄ™ czynnikowÄ…  najbardziej wartoÅ›ciowa psychometrycznie. Polega ona na
grupowaniu reakcji behawioralnych i wnioskowaniu o danych cechach osobowości na
podstawie stopnia współzależności pewnego typu reakcji. Zasadniczą procedurą
statystyczną jest oczywiście analiza korelacyjna, jako podstawa samej analizy
czynnikowej pozwalającej na grupowanie w szersze wiązki danych układów zmiennych.
Ta strategia współcześnie jest dominująca, a najbardziej znane są testy czynnikowe
opracowane przez R.Cattella, H.Eysencka, czy R.R.McCrae i P.T.Costa.
żð OdrÄ™bnÄ… grupÄ™ danych testowych tworzÄ… dane pochodzÄ…ce z testów projekcyjnych.
Wartość tych metod wiąże się ściśle z wartością samych teorii z jakich one wyrastają.
Metody te bowiem traktują osobowość jako dynamiczny proces, a sama procedura badań
w dużym stopniu uwarunkowana jest nie tylko samą techniką, ale przede wszystkim
kontekstem społeczno - kulturowym, kompetencjami badacza, stanem przeżywanym
przez badanego i percepcją samej sytuacji badania, oraz innymi kłopotliwymi do
kontrolowania czynnikami. Nie podważa to w pełni wiarygodności tych metod  mają
jednak one bardziej charakter kliniczny.
Dane samoobserwacyjne (Self- report data) - pozostajÄ… one bardzo blisko do danych
testowych  szczególnie do testów kwestionariuszowych. Wszelkie kwestionariusze
wymagajÄ…ce odpowiedzi na pytania w istocie sÄ… danymi samoobserwacyjnymi, i na podstawie
samoobserwacji dopiero wnioskujemy o posiadanych przez daną osobę danych właściwości.
Niemniej, ten typ danych ma bardzo szeroki zakres. Bardzo istotne sÄ… metody zmierzajÄ…ce do
uchwycenia obrazu samego siebie, opisu własnych zachowań, metody wywiadu czy rozmowy
psychologicznej. Do tej grupy zaliczyć należy również metody jakościowe tego typu jak
metoda autobiograficzna (analiza doświadczenia jednostki polegająca na odkrywaniu
istotnych zdarzeń w własnej biografii), czy metody narracji.
OBSERWACJA
Metody obserwacji można podzielić ze względu na stopień, w jakim obserwator wkracza
w sytuację obserwowaną. Z tego powodu dokonuje się rozróżnienia między obserwacją z
interwencjÄ… i obserwacjÄ… bez interwencji.
1. OBSERWACJA BEZ INTERWENCJI
Celem tego typy obserwacji jest opis zachowania, które pojawia się w sposób
niesprowokowany w warunkach naturalnych. Naukowiec stosujÄ…cy tÄ™ metodÄ™ jest
pasywny i ogranicza się do zapisywania pojawiających się zdarzeń. Obserwowane zdarzenia
następują naturalnie i nie są manipulowane ani w żaden sposób kontrolowane przez badacza.
Pod pojęciem warunki naturalne należy rozumieć takie warunki, w których ujawniają się
powszechne zachowania i które nie zostały sztucznie stworzone.
Ważnym powodem prowadzenia obserwacji w warunkach naturalnych jest weryfikacja
związków między zmiennymi, które wykazano w laboratorium psychologicznym.
Przykład: Hartup badał częstość i rodzaj zachowań agresywnych przejawianych przez
dzieci w wieku przedszkolnym na placu zabaw. Na podstawie obserwacji udało mu się
wyróżnić agresję wrogą (skierowaną na inną osobę) od agresji instrumentalnej (służącą
odzyskaniu przedmiotu, przestrzeni czy jakichś przywilejów).
Obserwację bez interwencji stosujemy wówczas, gdy ze względów etycznych i
moralnych eksperyment nie jest dopuszczalny. Naukowców może na przykład interesować
związek pomiędzy izolacją we wczesnym dzieciństwie a póz
niejszym rozwojem
emocjonalnym i psychicznym. Zapewne próba odebrania dzieci rodzicom, by trzymać je w
izolacji dla celów badawczych spotkałaby się ze stanowczym sprzeciwem.
Przykład: efekt wczesnej izolacji na póz
niejszy rozwój badano, prowadząc
eksperymenty na zwierzętach lub opisując przypadki tak zwanych  dzikich dzieci
wychowywanych poza ludzką kulturą prawdopodobnie przez zwierzęta, lub badając dzieci
skazane na izolację wychowujące się w różnego rodzaju instytucjach.
Nie chcielibyśmy oglądać dzieci, wobec których stosuje się przemoc po to tylko, aby
rejestrować ich reakcje. Ktokolwiek obserwował dzieci wie, że w dziecięcych zabawach wiele
agresywnych zachowań pojawia się spontanicznie.
2. OBSERWACJE Z INTERWENCJ

Nierzadko naukowcy ingerują w naturę w celu uzyskania interesujących ich wyników
bÄ…dz
weryfikacji swoich teorii. Wśród najczęstszych powodów ingerencji podejmowanych
przez naukowców należy wymienić:
·ð Przyspieszenie lub wywoÅ‚anie zdarzeÅ„, które naturalnie pojawiajÄ… siÄ™ rzadko lub
wtedy, gdy nie możemy ich obserwować.
·ð Badanie ograniczeÅ„ reakcji organizmów poprzez systematyczne różnicowanie
właściwości bodz
ca.
·ð Uzyskanie dostÄ™pu do sytuacji lub zdarzenia zwykle zamkniÄ™tego dla naukowej
obserwacji
·ð Zaaranżowanie warunków w taki sposób, że sÄ… kontrolowane, a zachowania
pojawiajÄ…ce siÄ™ w odpowiedzi na nie  Å‚atwo obserwowane.
·ð Umożliwienie porównaÅ„ dziÄ™ki manipulacji jednej lub wiÄ™cej zmiennych niezależnych
celem określenia ich wpływu na zachowanie.
W zależności od powodów ingerencji możemy wyróżnić:
OBSERWACJ
UCZESTNICZ
C
- obserwacja zachowania przez osobę, która również
odgrywa aktywnÄ… i znaczÄ…cÄ… rolÄ™ w sytuacji. W tak zwanej niezamaskowanej obserwacji
uczestniczącej osoby badane wiedzą o obecności obserwatora. Metoda ta jest często
stosowana przez antropologów, którzy próbują zrozumieć daną kulturę i zachowania jej
członków, żyjąc i pracując pośród nich. Kiedy tożsamość obserwatora nie jest znana osobom
obserwowanym mówimy o zamaskowanej obserwacji uczestniczącej. Ludzie nie zawsze
zachowują się we właściwy sobie sposób, wiedząc, że ich zachowanie jest rejestrowane.
Politycy na przykład wypowiadają różne opinie w obecności dziennikarzy w zależności od
tego, czy ich słowa są rejestrowane czy też nie. Jeśli więc badacz obawia się, że badani z jego
powodu nie będą się zachowywali swobodnie może zdecydować się na ukrycie swej
tożsamości.
Przykład: Obserwacja zamaskowana została wykorzystana przez Rosenhana w badaniu
nad warunków diagnozy w szpitalach psychiatrycznych. Interesowało go również ile czasu
zajmie zdrowej osobie opuszczenie szpitala. W tym celu osiem osób łącznie z psychologiem,
psychiatrą i gospodynią domową, zgłosiło się do 12 różnych szpitali psychiatrycznych. Każdy
z nich podawał fałszywe dane osobowe i wymieniał te same ogólne objawy (słyszenie
głosów). Po znalezieniu się na oddziale pseudopacjenci zaprzestawali zgłaszania objawów i
zachowań odbiegających od normy. Co ciekawe długość hospitalizacji rozciągała się od 7 do
52 dni, a przy zwalnianiu ze szpitala żadnego z pseudopacjentów nie zdiagnozowano jako
zdrowego  ich schizofrenia okazała się w fazie remisji.
UWAGA!!! Poprzez identyfikowanie się z osobami badanymi obserwator może utracić
naukowy obiektywizm, wymagany dla prawidłowego i rzetelnego badania. Jednocześnie
obserwator uczestniczący musi zdawać sobie sprawę z tego, na ile jego udział wpływa na
uczestników zdarzenia, a co za tym idzie na wyniki badania.
OBSERWACJA USTRUKTUROWANA - stosuje siÄ™ w celu rejestrowania zachowania,
którego obserwacja w warunkach naturalnych byłaby utrudniona. Najczęściej stosują ją
psychologowie kliniczni i rozwojowi. Badacz stosujÄ…cy tÄ™ metodÄ™ wkracza w sytuacjÄ™,
wywołując interesujące go zdarzenie, co ułatwia jego zapis.
Obserwację ustrukturowaną można prowadzić zarówno w warunkach laboratoryjnych jak
i naturalnych. W laboratorium ten typ obserwacji jest często wykorzystywany przez
psychologów klinicznych do oceny kontaktów między dziećmi a rodzicami. Psycholog
obserwuje (często przez lustro weneckie) różne zachowania rodziców i dzieci oraz ogólną
naturę kontaktów między nimi. Taka ustrukturowana obserwacją często stanowi podstawy
planowania strategii terapeutycznej.
Psychologowie rozwojowi wykorzystują ten rodzaj obserwacji na przykład w celu
badania przebiegu procesów poznawczych u dzieci.
EKSPERYMENT NATURALNY - w eksperymencie naturalnym badacze manipulujÄ… jednÄ…
lub wieloma zmiennymi niezależnymi w warunkach naturalnych, by określić ich wpływ na
zachowanie. Jest to jedna z częściej wykorzystywanych metod przez psychologów
społecznych. W większości przypadków badani nie zdają sobie sprawy, że biorą udział w
eksperymencie. Często pojawia się w nim pozorant, który jest osobą poinstruowaną przez
badacza i zachowuję się w określony sposób, kreując sytuację eksperymentalną. Pozoranci są
angażowani przez badaczy na przykład do odegrania roli złodzieja w badaniu reakcji
przechodniów na kradzież, czy mimicznych reakcji osób, którym ktoś wepchnął się do
kolejki.
WYWIAD
Przed przystąpieniem do wywiadu lub rozmowy psychologicznej należy odpowiednio
przygotować się do posłużenia się omawianymi metodami. Należy zdobyć możliwie dużo
informacji na temat osoby, która zostanie poddana temu badaniu. W tym celu można posłużyć
się odpowiednimi dokumentami, danymi z obserwacji, w pewnych wypadkach można
zastosować krótką ankietę lub kwestionariusz.
Dobrze jest wiedzieć:
żð jaki może być stosunek osoby badanej do spotkania z psychologiem,
żð ustalić, jakie informacje trzeba ustalić w trakcie rozmowy lub wywiadu, czego
efektem powinno być opracowanie listy tematów, które zostaną podjęte przez psychologa
(schemat wywiadu lub rozmowy),
Należy zadbać o warunki, w jakich będzie się odbywało spotkanie z osobą badaną.
Warunki te powinny zapewnić osobie badanej maksimum komfortu psychicznego. Rozmowa
powinna odbywać się bez udziału osób trzecich, bez pośpiechu w miejscu urządzonym
estetycznie i wygodnie, gwarantujÄ…cym ciszÄ™.
Celem wstępnej rozmowy/ wywiadu jest zachęcenie osoby badanej do uczestnictwa w
badaniu poprzez zlikwidowanie ewentualnych lęków i oporu w związku z ujawnianiem
niezbędnych informacji, zwiększenie motywacji do współpracy z psychologiem oraz
wzbudzenie wzajemnego zaufania.
Badany powinien być poinformowany o celu badania, a także o tym, że nie musi
udzielać odpowiedzi na krępujące go pytania. Powinien być przekonany, że przekazane
informacje nie zostanÄ… upublicznione.
Pytania zawarte w zasadniczym etapie rozmowy/ wywiadu pełnią trojaką funkcję:
·ð ReprezentatywnÄ…  polega na przekazaniu informacji o obiektywnych faktach (wiek,
liczba rodzeństwa, wyniki w nauce, sytuacje wywołujące napięcia emocjonalne,
osiągnięcia zawodowe itp.)
·ð EkspresywnÄ…  dotyczy ustosunkowania siÄ™ osoby badanej do tych faktów (ocena
rodziców, ocena wyników szkolnych, omówienie sukcesów i porażek życiowych, poziom
zadowolenia z wykonywanego zawodu, zarobków, przyjaciół itp.).
·ð ImpresywnÄ…  polega na próbach celowego kreowania wÅ‚asnej osoby przed
psychologiem (dobry kandydat na stanowisko kierownicze, niewinna ofiara oskarżeń o
używanie przemocy, zgubiony w rzeczywistości inwalida starający się o przyznanie renty
itd.).
Należy pamiętać, że w zależności od nasilenia funkcji impresywnej w wypowiedziach,
dwie pozostałe funkcje mogą ulegać zniekształceniu. Osoba badana, która pragnie zrobić
dobre wrażenie na psychologu, może zniekształcać lub pomijać w wypowiedziach pewne
fakty, lub też podawać nieprawdziwe informacje. Dobrze nawiązany kontakt we wstępnej
fazie rozmowy/ wywiadu, jasne i szczegółowe pytania, powracanie w rozmowie do
poruszonych już tematów oraz obserwowanie reakcji niewerbalnych badanego może pomóc
w uniknięciu tych trudności.
Końcowy etap następuje po uzyskaniu od badanego informacji na wszystkie podjęte
tematy. Ważne jest, żeby psycholog podsumował wynik przeprowadzonej rozmowy, nie
dokonujÄ…c jednak oceny badanej osoby.