Zespół Elektrotermii
Laboratorium Termokinetyki
Ćwiczenie 2.
Zjawiska cieplne w ogniwie Peltier a
1. Zasada działania ogniw Peltiera
Działanie modułów termoelektrycznych, zwanych najczęściej ogniwami Peltier a,
opiera się na pięciu podstawowych zjawiskach fizycznych:
A) Zjawisko Peltiera,
B) Zjawisko Joule a,
C) Przewodzenie ciepła,
D) . Zjawisko Seebeck a,
E) Zjawisko Thomsona.
A. Zjawisko Peltiera
W roku 1834 Jean C.A. Peltier odkrył, że na złączu dwóch różnych metali, przy
przepływie prądu w jednym kierunku, złącze wydziela ciepło, natomiast w drugim 
pochłania ciepło. Pokazano to na rys. 1. Ilość wydzielanego, lub
Rys. 1. Zjawisko Peltier a
pochłanianego ciepła jest proporcjonalna do natężenia prądu i zależy też od zastoso-
wanych materiałów.
1
W przypadku złącza dwóch różnych metali ta ilość ciepła jest bardzo mała, dlatego
w praktyce wykorzystuje się półprzewodniki odpowiednio domieszkowane, na przy-
kład tellurek bizmutu (Bi2Te3). Mimo to ilości ciepła wydzielanego lub pochłanianego
na pojedynczym złączu nie są zbyt duże. Aby zwiększyć moc cieplną należy zwięk-
szyć natężenie prądu (co napotyka na pewne ograniczenia), albo zastosować większą
ilość ogniw. Schemat takiego modułu i zasadę jego działania pokazano na rys. 2.
Moduł ma dwie płytki ceramiczne tworzące dwie płaszczyzny, a pomiędzy tymi
płytkami umieszczono wiele półprzewodników typu p oraz n , połączonych elektrycz-
nie szeregowo za pomocą miedzianych płytek, zaś pod względem cieplnym - równole-
gle. Płytki ceramiczne zapewniają sztywność mechaniczną, są dobrą izolacją elek-
tryczną i dobrze przewodzą ciepło.
Podstawą działania modułu jest złącze p-n, wyróżnione na rys. 2.
Rys. 2. Zasada działania modułu Peltier a
Pokazano tu kierunek przepływu prądu, jak wiadomo przeciwny ruchowi elektro-
nów. W półprzewodniku typu p nośnikiem prądu są dziury, czyli braki elektronów do
pełnego obsadzenia górnego poziomu (pasma) energetycznego. W półprzewodniku
typu n występuje nadmiar elektronów, wspomniane wcześniej pasmo energetyczne jest
całkowicie zapełnione i nadmiarowe elektrony znajdują się z konieczności już w na-
stępnym paśmie energetycznym.
2
Elektron będący na orbicie ma jakąś energię potencjalną, zależną od odległości od
jądra - czym wyższa orbita, tym energia ta jest większa. Przechodząc z wyższej orbity
na niższą, elektron oddaje energię, a żeby "wskoczył" na orbitę wyższą, musi skądś
otrzymać energię. W ogniwie Peltier a elektrony o niższej energii z półprzewodnika
typu p przechodzą do półprzewodnika typu n, gdzie z konieczności muszą mieć wyż-
szą energię. Obecność pomiędzy nimi miedzianej płytki niczego nie zmienia. Elektro-
ny te muszą w jakiś sposób zwiększyć swoją energię, czyli pobrać skądś energię. Po-
bierają ją w postaci ciepła. Tym samym złącze p-n pochłania ciepło z otoczenia. Górna
płytka modułu będzie więc chłodzona. W module Peltier a występuje nie jedno, lecz
wiele takich złącz. O ile na rysunku w sąsiedztwie górnej płytki, przy podanym kie-
runku prądu, występują złącza p-n, to przy dolnej płytce występuje taka sama ilość
złącz n-p.
Zgodnie z podaną wyżej zasadą, elektrony z pasma przewodzenia półprzewodnika
typu n, przechodząc do niższego pasma walencyjnego półprzewodnika typu p oddają
cześć swojej energii w postaci energii cieplnej. A więc na złączu n-p wydziela się
pewna ilość ciepła - dolna strona modułu będzie podgrzewana.
Przy zmianie kierunku prądu, dotychczasowe złącza p-n staną się złączami n-p (i
na odwrót), i ciepło będzie pobierane na dolnej stronie modułu, a wydzielane na gór-
nej.
W module Peltier a ciepło pod wpływem przepływającego przezeń prądu elek-
trycznego jest transportowane z jednej płaszczyzny na drugą.
Moduł Peltier a jest pompą ciepła, transportującą ciepło w kierunku zależnym
od kierunku prÄ…du.
Wydawałoby się, że ilość ciepła pochłoniętego na stronie zimnej jest równa ilości
ciepła na stronie gorącej. Tak jednak nie jest.
Z podanej zasady działania można wywnioskować, iż zdolność transportu ciepła
jest wprost proporcjonalna do natężenia prądu. Wydawałoby się, że czym większy prąd
tym lepsze chłodzenie strony zimnej. Sprawa nie jest jednak aż tak prosta.
Wcześniej wspomniano, że działanie modułu Peltier a związane jest przynajmniej z
pięcioma zjawiskami fizycznymi, z których zjawisko odkryte przez Peltier a jest naj-
ważniejsze. Drugie pod względem znaczenia jest zjawisko Joule a.
3
B. Zjawisko Joule a
Efekt Joule'a polega na wydzielaniu się ciepła podczas przepływu prądu przez
przewodnik o niezerowej rezystancji. Przy przepływie prądu będzie się w tej rezystan-
cji wydzielać ciepło zwane ciepłem Joule'a. Wydzielana moc będzie równa:
P = I2·R = U·I
Pod względem elektrycznym, moduł Peltier a składa się z wielu "kolumienek" pół-
przewodników lub metali. Taka konstrukcja ma oczywiście jakąś niezerową rezystan-
cję. Wydzielać się więc będzie w całej objętości "kolumienek" ciepło Joule'a, co
oczywiście spowoduje wzrost temperatury.
Jak powiedziano wcześniej, ten sam prąd I płynący przez moduł, powoduje trans-
port ciepła z jednej strony modułu na drugą. Teraz widać, że ciepło Joule'a, powstające
w "kolumienkach" zostaje "wypchnięte" na stronę gorącą modułu dzięki zjawisku Pel-
tier a. Na stronie gorącej wydzieli się więc zarówno ciepło pochłonięte na stronie zim-
nej, jak i ciepło Joule'a powstające wskutek przepływu prądu.
Działanie modułu termoelektrycznego przypomina działanie domowej chłodziarki
sprężarkowej, gdzie dostarczana jest pewna moc elektryczna P. Zarówno w lodówce,
jak i w module Peltier a moc uzyskana na stronie gorącej jest większa od dostarczonej
mocy elektrycznej P.
Jest to sposób taniego ogrzewania domu. Nie jest to wprawdzie żadna nowość - taki
sposób ogrzewania domów wykorzystuje się już w praktyce (pompy ciepła). Potrzebne
są tylko środowiska o różnych temperaturach i odpowiedniej pojemności cieplnej. Na
przykład jedną "zimną stronę" instalacji umieszcza się pod powierzchnią ziemi lub w
wodach jeziora, a drugą w domu. Na razie koszty takich (sprężarkowych) instalacji są
wysokie i bardzo wolno wchodzą do szerszego użytku. Baterie ogniw Peltier a byłyby
tu znakomitym i niezawodnym rozwiązaniem: ze względu na prostą konstrukcję nie ma
ograniczeń wielkości, przeszkodą jest natomiast wysoka cena. Ze względu na koszty,
wykorzystuje się je niemal wyłącznie do chłodzenia. Jednak w takim przypadku ciepło
Joule'a zdecydowanie przeszkadza. Moduł powinien chłodzić jak najskuteczniej, tzn.
transport ciepła z jednej strony na drugą powinien być jak największy. Dla danego
modułu, jego "możliwości transportowe", wynikające ze zjawiska Peltier a są wprost
proporcjonalne do natężenie prądu. Jednak przepływ prądu spowoduje wydzielenie się
w całej objętości czynnego materiału pewnej ilości ciepła Joule'a. Choć więc przy da-
4
nym prądzie moduł mógłby przepompować z jednej strony na drugą określoną ilość
ciepła "użytecznego", to jednak musi on "wypompować" powstające w module ciepło
Joule'a, a więc wypadkowe możliwości chłodzenia strony zimnej zmniejszają się.
I tu tkwi bariera możliwości modułu. W miarę zwiększania prądu, liniowo rośnie
transport ciepła wynikający ze zjawiska Peltier a, co jest zjawiskiem pożądanym. Jed-
noczeÅ›nie jednak proporcjonalnie do drugiej potÄ™gi prÄ…du (P = I2·R) roÅ›nie ilość wy-
dzielonego ciepła Joule'a. Ponieważ ze wzrostem prądu te szkodliwe ilości ciepła ro-
sną szybciej niż ilość ciepła "pompowanego" przez moduł, więc przy zwiększaniu prą-
du wystąpi w pewnym momencie szczególna sytuacja, gdy ilość pompowanego poży-
tecznego "ciepła Peltiera" będzie równa ilości szkodliwego "ciepła Joule'a". Przy ta-
kim prądzie strona zimna ogniwa nie będzie już pobierać ciepła z zewnątrz, bo
wszystkie "możliwości transportowe" modułu będą wykorzystywane na wypompowa-
nie z modułu ciepła szkodliwego. Ilustruje to wykres pokazany na rys.3.
Rys. 3.Charakterystyki mocy cieplnych wydzielonych w module w funkcji prÄ…du
Prosta 1 reprezentuje "możliwości transportu ciepła", a krzywa 2 - ilości ciepła Jo-
ule'a, wydzielane pod wpływem płynącego prądu. Rzeczywiste możliwości transportu
ciepła "użytecznego", z jednej strony modułu na drugą (czyli w sumie interesująca nas
moc chłodzenia), będą więc różnicą "możliwości transportowych" i szkodliwego ciepła
Joule'a. Te rzeczywiste możliwości przedstawia krzywa 2.
Krzywa ta udowadnia, że nie możemy nadmiernie zwiększać prądu I, bowiem po-
wyżej wartości Imax rzeczywista skuteczność chłodzenia zmniejsza się. Przy warto-
ściach prądu powyżej IY moduł wcale nie będzie chłodził - obie strony będą się grzać,
z tym że jedna strona będzie gorętsza od drugiej.
5
Wobec tego, dla każdego modułu Peltier a określa się jakiś prąd maksymalny Imax,
którego nie należy przekraczać, bo pogorszy to uzyskiwany efekt chłodzenia. Wartość
prądu Imax jest jednym z najważniejszych parametrów modułu Peltier a.
C. Przewodzenie ciepła
Krzywa 3 na rys. 3 pokazuje możliwości chłodzenia strony zimnej w zależności od
prądu pracy. Ale krzywa ta nie obrazuje całej prawdy o możliwościach modułu.
Do tej pory przy analizie nie uwzględniliśmy kolejnego zjawiska fizycznego - przewo-
dzenia ciepła w objętości materiału. Wiadomo, że materiał "kolumn" modułu ma pew-
ną przewodność cieplną. Zgodnie z zasadami termodynamiki ciepło to będzie przecho-
dzić ze strony gorącej na zimną w stopniu zależnym od różnicy temperatur i od warto-
ści przewodności cieplnej materiału półprzewodnika. Zjawisko przewodzenia ciepła
nie występuje wtedy, gdy obie strony modułu mają jednakową temperaturę. Jeśli
chcemy zbudować chłodziarkę, dwie strony naszego modułu będą mieć w czasie pracy
różne temperatury. Ciepło będzie przechodzić ze strony gorącej na zimną w stopniu
zależnym od przewodnictwa "kolumienek" i nasze ogniwo musi zużyć część "możli-
wości transportowych" na "wypchnięcie" tego ciepła z powrotem na stronę gorącą. Jak
widać, jest to drugie szkodliwe zjawisko - wypchnięte musi być w ten sposób zarówno
ciepło Joule'a, jak i ciepło "próbujące" przepływać wskutek przewodzenia materiału
"kolumienek" ze strony gorÄ…cej na zimnÄ….
Rysunek 4 pokazuje krzywÄ… 3 z poprzedniego rysunku , w innej skali. Dodatkowo
przedstawiono tu wpływ różnicy temperatur obu stron modułu na rzeczywiste możli-
wości chłodzące strony zimnej.
W praktycznym zastosowaniu zwiększenie prądu w zakresie od 0 do Imax będzie
powodowało zwiększanie różnicy temperatur obu stron modułu (od zera do jakiejś
wartości Tmax). Ale zwiększanie różnicy temperatur spowoduje coraz większe przewo-
dzenie ciepła ze strony gorącej na zimną. Przy prądzie Imax oraz różnicy temperatur
Tmax suma szkodliwego ciepła przewodzenia i ciepła Joule'a stanie się równa "możli-
wościom transportowym" modułu. Cała pożyteczna "moc Peltiera" będzie wtedy zu-
żywana wyłącznie na wypompowanie szkodliwego ciepła z wnętrza modułu. W tym
momencie uzyskamy największą możliwą do uzyskania różnicę temperatury obu stron
modułu, czyli praktycznie najniższą możliwą temperaturę strony zimnej. Niższej uzy-
6
skać się nie da - przy dalszym wzroście prądu temperatura strony zimnej zacznie wzra-
stać. Dla obecnie produkowanych typowych modułów maksymalna różnica temperatur
Tmax jest rzÄ™du 60...75°C.
Rys. 4. Moc chłodzenia modułu w zależności od różnicy temperatury dwóch stron
modułu
W praktycznym zastosowaniu zwiększenie prądu w zakresie od 0 do Imax będzie
powodowało zwiększanie różnicy temperatur obu stron modułu (od zera do jakiejś
wartości Tmax). Ale zwiększanie różnicy temperatur spowoduje coraz większe przewo-
dzenie ciepła ze strony gorącej na zimną. Przy prądzie Imax oraz różnicy temperatur
Tmax suma szkodliwego ciepła przewodzenia i ciepła Joule'a stanie się równa "możli-
wościom transportowym" modułu. Cała pożyteczna "moc Peltiera" będzie wtedy zu-
żywana wyłącznie na wypompowanie szkodliwego ciepła z wnętrza modułu. W tym
momencie uzyskamy największą możliwą do uzyskania różnicę temperatury obu stron
modułu, czyli praktycznie najniższą możliwą temperaturę strony zimnej. Niższej uzy-
skać się nie da - przy dalszym wzroście prądu temperatura strony zimnej zacznie wzra-
stać. Dla obecnie produkowanych typowych modułów maksymalna różnica temperatur
Tmax jest rzÄ™du 60...75°C.
Przy zastosowaniu modułów do chłodzenia ostateczny efekt będzie zależeć przede
wszystkim od temperatury strony gorącej, a więc od skuteczności zastosowanego tam
radiatora.
Przy zastosowaniu modułów do chłodzenia, ostateczny efekt będzie zależał przede
wszystkim od strony gorącej, a więc od skuteczności zastosowanego tam radiatora.
7
Dwa pozostałe z wymienionych na początku zjawisk, tzn. zjawisko Seebeck a i
Thomsona, odgrywają w działaniu ogniwa Peltier a mniejszą rolę.
D. Zjawisko Seebecka
W roku 1821 Thomas J. Seebeck odkrył, iż w obwodzie wykonanym z dwóch róż-
nych przewodników zwanych termoelektrodami A i B wytwarza się napięcie E (siłę
termoelektryczną STE) , o ile tylko złącza teremoelektrod mają różne temperatury T1 i
T2. To napięcie termoelektryczne nazwę napięcia Seebecka.
Wynosi ono
E = Ä…AB Å"(T1 - T2 ) [V],
gdzie: ąAB  jednostkowa siła termoelektryczna , lub współczynnik Seebeck a termo-
elektrody A względem termoelektrody B.
W praktyce zjawisko to jest wykorzystywane w czujnikach termoelektrycznych słu-
żących do pomiarów temperatury.
E. Zjawisko Thomsona
William Thomson (lord Kelvin) badał zjawiska Seebecka i Peltiera. Określił sto-
sowne zależności matematyczne a także przewidział istnienie kolejnego zjawiska na-
zwanego potem jego imieniem. Jest to wydzielanie i pochłanianie ciepła w jednorod-
nym przewodniku, gdy prąd płynie w kierunku gradientu (różnic) temperatur. W mo-
dule Peltier a to zjawisko ma niewielkie znaczenie praktyczne. W każdym razie nicze-
go nie utrudnia.
Moc chłodzenia
Kolejnym parametrem podawanym w katalogach jest maksymalna wydajność chło-
dzenia, czyli ściślej moc chłodzenia strony zimnej Qmax. Na obu naszych wykresach
maksymalną moc chłodzenia QCmax uzyskuje się przy prądzie Imax w warunkach repre-
zentowanych przez punkt X.
Definiowana w ten sposób moc cieplna QCmax niewiele ma wspólnego z rzeczywi-
stymi warunkami pracy. Parametr QCmax informuje, ile ciepła moduł może przetrans-
portować przy prądzie Imax oraz zerowej różnicy temperatur między obydwoma swymi
stronami.
8
Taka sytuacja zdarza się tylko przez chwilę, w momencie włączenia prądu. Po włą-
czeniu prądu wzrasta różnica temperatur między stronami modułu i, jak pokazano na
ostatnim wykresie, moc chodzenia strony zimnej maleje.
W dotychczasowych rozważaniach nie uwzględniliśmy co dzieje się po stronie
zimnej - zaniedbaliśmy mianowicie wymianę ciepła z otoczeniem. Załóżmy, że wyko-
rzystujemy moduł Peltier a do budowy chłodziarki. Po włączeniu prądu moduł "wy-
ciąga ciepło" z wnętrza chłodziarki. Temperatura wewnątrz chłodziarki spada. Zwięk-
sza się różnica temperatur między stroną zimną modułu a gorącą, co powoduje zmniej-
szanie się mocy chodzenia strony zimnej. Wzrasta też różnica temperatur między wnę-
trzem chłodziarki a otoczeniem. Izolacja komory chłodziarki na pewno nie jest ideal-
na, więc wskutek przewodzenia materiału izolacyjnego obudowy chłodziarki, jakaś
ilość ciepła napływa z otoczenia do chłodziarki. To ciepło musi być wypompowane
przez moduł Peltiera.
W pewnym momencie ustali się więc stan równowagi. Ilość ciepła napływającego
przez niedoskonałą izolację termiczną komory będzie na bieżąco wypompowywana
przez moduł.
We wnętrzu ustali się jakaś temperatura. Od czego będzie zależeć ta temperatura?
Przypuśćmy, że prąd jest równy Imax. Temperatura będzie zależeć od temperatury
strony gorącej - temperatura ta (Th) powinna być jak najniższa. Im lepszy radiator i
lepsze odbieranie ciepła ze strony gorącej, tym lepiej. Kluczową kwestią jest więc
sprawa radiatora umieszczonego na stronie gorącej. Dla uzyskania dobrych wyników
trzeba stosować dobre radiatory, najlepiej z chłodzeniem wodnym, lub z chłodzeniem
powietrzem, wymuszonym za pomocÄ… wydajnego wentylatora.
9
2. Wykonanie ćwiczenia
Schemat układu pomiarowego pokazano na rysunku 5.
V
1 2
230 V 4
5
6
3
Rys. 5. Schemat układu pomiarowego: 1  Ogniwo Peltier a; 2  Tranzystor kluczu-
jący; 3  Układ sterujący; 4  Bocznik; 5  Transformator; 6 - Prostownik
Pomiary
Przy ustalonym maksymalnym przepływie wody (300 l/h) zmieniać wartości prądu.
Odczytywać I, U oraz obliczyć moc (P = U·I). Odczytywać wartoÅ›ci temperatur wlo-
towych i wylotowych wody chłodzącej oraz obliczyć wartość temperatury średniej
tśr = 0,5 (twlot+twylot); oraz "t = tśr - togniwa
Przy ustalonym maksymalnym przepływie prądu odczytać wartości I, U oraz obli-
czyć wartość mocy (P = U·I). Zmieniać wartość przypÅ‚ywu wody chÅ‚odzÄ…cej w zakre-
sie 50& 300 l/h (6 punktów pomiarowych). Po ustaleniu temperatury dla wszystkich
wartości przepływu odczytywać wartości temperatur wlotowych i wylotowych wody
chłodzącej oraz obliczyć wartość temperatury średniej tśr oraz "t.
Narysować wykresy: twlot; twylot; togniwa = f(V); oraz twlot; twylot; togniwa = f(P);
L.p. togniwa twlot twylot tśr "t I U P = UI V
o o o o
C C C C oC A V W l/h
10
Po wykonaniu pomiarów umieścić na powierzchni obudowy ogniwa grzejnik. Od-
czytać siłę termoelektryczną (napięcie Seebeck a) E w funkcji różnicy temperatur "t
strony gorącej i zimnej modułu.
L.p. togniwa twlot twylot tśr "t E
o o o o
C C C C oC mV
11