Mikroekonomia
Ekonomia-w starożytności oznaczała wiedzę o prawach rządzących gosp. domowym. Obecnie nauka o
procesach gospodarczych. Przedmiotem zainteresowań ekonomii jest gospodarowanie przy
ograniczonych zasobach.
Zasoby gospodarki:
·ð Ludzkie wraz z wiedzÄ… i umiejÄ™tnoÅ›ciami
·ð Naturalne (ziemia z bogactwami, woda, powietrze)
·ð Wyniki dziaÅ‚aÅ„ czÅ‚owieka (kapitaÅ‚owe)
Funkcje ekonomii:
·ð Poznawcza-dostarcza wiedzy o zjawiskach i procesach gospodarczych oraz o rzÄ…dzÄ…cych nimi
prawidłowościach, przyczynach i skutkach.
·ð Aplikacyjna-jej ustalenia i wynikajÄ…ce z nich wnioski dostarczajÄ… wskazówek przydatnych w
działalności zarówno gospodarstw domowych, przedsiębiorstw jak i państwa
Mikroekonomia-bada poszczególne elementy tworzące gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa,
sektory i gałęzie gospodarki, rynki określonych produktów i usług, analizuje sposób działania i
zachowania się na rynku poszczególnych producentów i konsumentów. Bada wyniki wpływające na
kształtowanie się wielkości produkcji oraz podaży poszczególnych produktów i usług, rozmiarów popytu i
wysokości ceny.
Ekonomia bada procesy gospodarcze takie jak procesy podziału, produkcji, wymiany i konsumpcji
środków zaspokajania ludzkich potrzeb (biologicznych, kulturalnych, o charakterze społecznym).
Produkcja jest możliwa dzięki wykorzystaniu czynników produkcji:
·ð Praca-zespół Å›wiadomych i celowych czynnoÅ›ci czÅ‚owieka, dziÄ™ki którym oddziaÅ‚uje on na
otaczającą go przyrodę i przekształca ją.
·ð Ziemia-obejmuje szeroko rozumiane zasoby naturalne, czyli ziemiÄ™, grunty uprawne, pod
zabudowÄ™ i rekreacjÄ™ i zawarte w niej bogactwa naturalne, oraz drogi, lasy, wody.
·ð KapitaÅ‚-potrzebne do prowadzenia dziaÅ‚alnoÅ›ci gospodarczej budynki, maszyny, urzÄ…dzenia,
środki transportu, narzędzia, surowce, zapasy produktów (kapitał rzeczowy), kapitał finansowy
(środki finansowe-pieniądze, papiery wartościowe).
Ważną cechą gospodarki jest ograniczoność zasobów. Z ograniczoności wynikają ograniczone
możliwości produkcyjne gospodarki, co w połączeniu ze stale rosnącymi potrzebami zmusza do
dokonywania określonych wyborów spośród wytwarzanych dóbr. Przy danych zasobach i poziomie
techniki zawsze istnieje problem, jakie dobra wytwarzać i w jakich ilościach.
1
Przykład 1
W danym kraju wytwarzamy 2 dobra: chleb i maszyny do jego produkcji. Wszystkie zasoby, jakie
posiadamy kierujemy do produkcji chleba lub maszyn, albo wybieramy wariant pośredni produkując oba
dobra jednocześnie. W wariancie 1 uzyskujemy skrajności (A i J), a w 2 wiele wariantów pośrednich (B-
H), po których połączeniu otrzymamy krzywą transformacji określająca granice możliwości
produkcyjnych. Na krzywej znajdujÄ… siÄ™ tylko warianty ekonomicznie efektywne (konkurencyjne wobec
siebie), gdyż mniejsza ilość 1-go dobra jest równoważona przez dobro nr 2.
Koszt alternatywny-z wyborem dobra wiąże się koszt wyrażany w wartości najbardziej cennego
alternatywnego wariantu wykorzystania zasobów.
Racjonalne gospodarowanie-wywołane głównie przez ograniczoność zasobów. Jego istotą jest
dokonywanie najbardziej korzystnych wyborów przy podejmowaniu decyzji, wykorzystaniu środków i
metod realizacji celów.
Zasada racjonalnego gospodarowania:
2
·ð Zasada najwyższego efektu przy danym zakresie Å›rodków. Porównanie efektów z ponoszonymi
nakładami w celu wybrania najlepszych i najbardziej efektywnych wariantów nazywamy
rachunkiem ekonomicznym
·ð Zasada najmniejszego nakÅ‚adu Å›rodków do osiÄ…gniÄ™cia danego celu.
Teorie ekonomiczne często operują w  uproszczonej rzeczywistości stosując zasadę CETERIS
PARIBUS (przy innych warunkach niezmiennych). Zasada ta umożliwia stworzenie modelu
ekonomicznego-obrazu podstawowych zależności występujących w badanym zjawisku złożonym z
wielu zmiennych czynników.
Do analizy procesów gospodarczych posłużymy się uproszczonym modelem gospodarki rynkowej.
3
Założenia modelu gospodarki rynkowej:
·ð Model dotyczy gospodarki w warunkach gdzie wiÄ™kszość zasobów jest wÅ‚asnoÅ›ciÄ… prywatnÄ….
·ð Gospodarka skÅ‚ada siÄ™ z dwóch grup podmiotów: gospodarstw domowych (konsumenci i
właściciele zasobów) i przedsiębiorstw (producenci i użytkownicy zasobów).
·ð Rynek dzieli siÄ™ na rynek dóbr konsumpcyjnych i rynek czynników produkcji (zasobów).
Rodzaje strumieni:
4
·ð Finansowo-pieniężne- przepÅ‚ywajÄ… od gospodarstw domowych za poÅ›rednictwem rynku w
formie opłaty za dobra i usługi do przedsiębiorstwa, a następnie ponowny przepływ płatności
przez rynek do gospodarstw domowych.
·ð PrzepÅ‚ywy realne-ziemia, praca i kapitaÅ‚ przepÅ‚ywajÄ… od gospodarstw za poÅ›rednictwem rynku
czynników produkcji do przedsiębiorstw. Natomiast realne dobra od firm przez rynek dóbr
konsumpcyjnych do gospodarstwa.
Prawo popytu i podaży.
Prawo popytu i podaży-prawidłowości powiązań i współzależności przyczynowo-skutkowych między
elementami rynku (podażą, popytu i ceną).
Prawo popytu-wraz ze wzrostem ceny maleje popyt (ceteris paribus), wraz ze spadkiem ceny popyt
wzrasta.
Przykład 2
Cena jabłka Popyt w tysiącach ton Kombinacja
4,1 100 E
4,2 80 D
4,3 60 C
4,4 40 B
4,5 20 A
5
Jakakolwiek zmiana ceny spowoduje ruch popytu wzdłuż krzywej popytu, a zmiana poziomu dochodu
konsumentów powoduje ruch krzywej (D1-niski dochód, D3-wysoki dochód).
6
Przesunięcie się krzywej do pozycji D3 oznacza wzrost popytu rynkowego przy tej samej cenie, a w dół
spadek popytu. Krzywa przesuwa się tylko przy zmianie czynników nie cenowych.
Czynniki nie cenowe wpływające na popyt:
·ð Dochód,
·ð Gusty i referencje-krzywa na modne rzeczy przesuwa siÄ™ w górÄ™, ale na krótko (zmiana mody),
·ð Ceny dóbr substytucyjnych, (gdy zmiana ceny jednego dobra przy niezmienionej drugiego
przesuwa popyt w kierunku dobra tańszego) i komplementarnych, (gdy wzrost (spadek) ceny
jednego dobra powoduje spadek (wzrost) ceny drugiego),
·ð Przewidywanie cen relatywnych-kupujÄ…cy mogÄ… wykupić dobra przewidujÄ…c zmiany cen,
·ð Liczba ludnoÅ›ci-wzrost liczby ludnoÅ›ci przesuwa krzywÄ… w górÄ™, a spadek w dół,
·ð Efekty naÅ›ladownictwa i demonstracji-popyt indywidualnego konsumenta zmienia siÄ™ w
zależności od popytu rynkowego
Efekty demonstracji:
·ð Snobizmu-gdy popyt na dobro zakupione przez danego konsumenta zmienia siÄ™ odwrotnie w
stosunku do pozostałych konsumentów,
·ð Veblena-zrobienie wrażenia na innych kupujÄ…c bardzo drogie produkty. Cena wprost
proporcjonalna do popytu.
Podaż-ilość towaru oferowanych na rynku
Prawo podaży-wzrost cen prowadzi do wzrostu podaży, a spadek cen do spadku podaży (ceteris
paribus)
Przykład 3
7
Cena jabłka Podaż w tysiącach ton Kombinacja
4,1 20 F
4,2 40 G
4,3 60 H
4,4 80 I
4,5 100 J
Jakakolwiek zmiana ceny powoduje przemieszczanie się podaży wzdłuż krzywej podaży rynkowej.
Wpływ czynników nie cenowych powoduje przesunięci się krzywej (S1-np. wzrost kosztów produkcji, S3-
np. nowa technologia pozwala obniżyć koszty produkcji)
Czynniki nie cenowe:
8
·ð Technologia
·ð Podatki i subsydia-podatki traktowane sÄ… jako koszt i powodujÄ… przesuniÄ™cie krzywej w górÄ™ a
subsydia w dół
·ð Przewidywania cen-przewidujÄ…c spadek krzywa przesunie siÄ™ w dół, a wzrost-w górÄ™
·ð Ilość firm w gaÅ‚Ä™zi-im wiÄ™cej firm z danej branży na rynku tym krzywa niżej
Zmiana cen czynników produkcji (surowce i energia) powoduje przesunięcie krzywej w górę (S1) przy
wzroście cen, a dół przy ich spadku.
Cena, popyt, podaż
Przykład 4
9
Cena Podaż Popyt Różnica
4,1 20 100 -80 Nadwyżka popytu
4,2 40 80 -40 Nadwyżka popytu
4,3 60 60 0 Równowaga
4,4 80 40 40 Nadwyżka podaży
4,5 100 20 80 Nadwyżka podaży
Cena, przy której krzywe podaży i popytu przecinają się (równoważą), nazywamy ceną równowagi (E).
Cena ta oczyszcza rynek z nadmiaru podaży i popytu.
Mechanizm rynkowy-wynika ze wzajemnych zależności między ceną, popytem i podażą i polega na
dążeniu podaży i popytu do stanu równowagi po jakimkolwiek jej zachwianiu osiąganego przy cenie
równowagi rynkowej.
Elastyczność popytu i podaży
1)Siłę reakcji popytu na zmianę ceny mierzymy za pomocą współczynnika cenowej elastyczności
popytu.
10
DðP Ac
Ecp =ð :
P c
Względna zmiana popytu / względna zmiana ceny (%)
Jeżeli Ecp=0, to zmiany ceny nie powodują zmian popytu. Popyt jest sztywny.
Jeżeli | Ecp|=1, to zmiana ceny równa jest względnej zmianie popytu. Elastyczność wzorcowa.
Jeżeli 0< Ecp<1, to względny przyrost popytu jest mniejszy od względnego przyrostu ceny.
Jeżeli | Ecp|>1, to względny przyrost popytu jest większy od względnego przyrostu ceny. Popyt wysoce
elastyczny. Im popyt większy od jedności tym bardziej elastyczny.
2)ReakcjÄ™ popytu na zmianÄ™ ceny dobra substytucyjnego lub komplementarnego nazywamy cenowÄ…
elastycznością popytu, a jej miarą jest współczynnik mieszanej elastyczności popytu.
DðPx DðCy
Ecmp =ð :
px Cy
Względna zmiana popytu na dobro X / względna zmiana ceny dobra Y
Dobro Y jest substytucyjne (współczynnik dodatni) lub komplementarne (współczynnik ujemny) w
stosunku do dobra X.
3)Reakcję popytu na zmianę dochodu nazywamy dochodową elastycznością popytu, a jej miarą jest
współczynnik elastyczności popytu.
DðP DðD
Edp =ð :
P D
Względny przyrost popytu / względny przyrost dochodu
Współczynnik jest dodatni, gdy wzrost dochodu powoduje wzrost popytu (ceteris paribus), a ujemny gdy
wzrost dochodu powoduje spadek popytu.
Edp=0, to zachodzi podział dóbr na normalne i podrzędne
Edp=1, to zachodzi podział dóbr na dobra wyższego rzędu o współczynniku dochodowej elastyczności
popytu większym od 1 i dobra podrzędne o współczynniku mniejszym od 1
11
Dobra podstawowe to dobra podrzędne i normalne o elastyczności 0-1
Podstawy decyzji ekonomicznych konsumenta
Konsument-suwerenny podmiot gospodarczy podejmujący decyzje odnośnie konsumpcji w oparciu o
własne preferencje oraz istniejące ograniczenia obiektywne w postaci dochodu konsumenta oraz cen
rynkowych kupowanych dóbr.
Celem konsumenta jest osiągnięcie maksymalnego zadowolenia z konsumpcji dóbr, a jego miarą
użyteczność dóbr i usług.
Użyteczność-suma zadowolenia, jaką osiąga konsument indywidualny z konsumowania.
Rodzaje użyteczności:
·ð CaÅ‚kowita (Uc)-jest sumÄ… użytecznoÅ›ci konsumowanej iloÅ›ci produktu lub usÅ‚ugi
·ð Marginalna (Un)-wyraża zadowolenie konsumenta ze zwiÄ™kszenia (zmniejszenia) konsumpcji
danego dobra o kolejnÄ… dodatkowÄ… jednostkÄ™
n
DðUc
Uc =ð
Un =ð
åðQ
i
DðQi
i=ð0
Q- ilość konsumowanego dobra  i (i=0& n)
Między ilością konsumowanego dobra, a użytecznością występują zależności:
·ð Użyteczność caÅ‚kowita konsumpcji danego dobra roÅ›nie (spada) wraz ze wzrostem (spadkiem)
ilości konsumowanego dobra.
·ð Użyteczność marginalna zmniejsza siÄ™ (roÅ›nie) wraz ze wzrostem (spadkiem) iloÅ›ci
konsumowanego dobra
12
Użyteczność całkowita rośnie w miarę wzrostu ilości konsumowanego dobra. Wzrost ten jest coraz
wolniejszy i użyteczność coraz mniejsza.
Prawo użyteczności marginalnej-zadowolenie z 1 konsumowanej jednostki jest większe niż z 2. W
rezultacie przyrosty zadowolenia z konsumpcji mierzone jako użyteczność marginalna zmniejszają się
wraz ze wzrostem konsumowanego dobra. Po przekroczeniu pewnej granicy konsumpcji dalsze
konsumowanie zacznie przynosić niezadowolenie konsumentowi. Konsument maksymalizujący
zadowolenie z konsumpcji będzie je zwiększał aż do momentu zerowej użyteczności marginalnej.
PodstawÄ… wyboru konsumenta jest uporzÄ…dkowany system preferencji.
Założenia dotyczące preferencji:
·ð KompletnoÅ›ci preferencji
·ð PrzechodnioÅ›ci preferencji
·ð NienasyconoÅ›ci zadowolenia konsumenta
Przykład 5
Model zachowania się konsumenta podejmującego decyzje wyboru kombinacji konsumowanych dóbr.
Kg jabłek/tydzień Kg pomidorów/tydzień Kombinacja
1 5 A
2 3 B
3 2 C
4 1,5 D
13
Krzywa obojętności konsumenta-przedstawia wszystkie kombinacje 2 dóbr, które są dla konsumenta
obojętne. Każda z tych kombinacji daje konsumentowi takie samo zadowolenie.
Krzywych może być nieskończenie wiele. Konsument z krzywej położonej wyżej jest bardziej zadowolony
niż ten z niższej krzywej. W ten sposób powstaje uporządkowany system preferencji. Krzywe mają 4
cechy:
·ð Nachylenie negatywne-zwiÄ™kszenie konsumpcji 1 dobra wymaga zmniejszenia konsumpcji 2
·ð Nie przecinajÄ… siÄ™
·ð SÄ… wypukÅ‚e w stosunku do poczÄ…tku ukÅ‚adu
·ð Jest ich nieskoÅ„czenie wiele
Marginalna stopa substytucji-miernik efektu substytucyjności dobra X przez Y; Określa, jaką ilość
dobra Y należy poświęcić by zwiększyć konsumpcję dobra X o jednostkę w sytuacji, gdy konsument
pozostaje na tej samej krzywej obojętności. Konsument podejmujący decyzję bierze pod uwagę cenę
(ograniczenia budżetu).
Równanie ograniczenia budżetu:
DP =ð Qx ×ð Px ×ðQy ×ð Py
X-ceny nominalne Y- ilość dobra X i Y
14
Linia oddziela kombinacje osiągalne przy danym dochodzie i cenach (poniżej linii) od nieosiągalnych.
Biorąc pod uwagę swoje preferencje dotyczące dóbr i uwzględniając posiadane zasoby konsument
poszukuje optimum, dzięki któremu osiągnie satysfakcję. Punkt, w którym konsument osiąga
maksymalne zadowolenie znajduje się na najwyżej położonej krzywej obojętności możliwej do
osiągnięcia przy ograniczeniach (punkt styczności linii budżetowej z krzywą obojętności).
Maksymalna stopa substytucji:
Px
nss =ð
Py
Zmiana dochodu i cen będą przesuwały linię budżetową w górę i w dół.
Popyt konsumenta zależy od preferencji i gustu, jednak w rzeczywistości zależy głównie od dochodu w
momencie podejmowania decyzji oraz od ceny dóbr. Stosując zasadę ceteris paribus możemy
analizować zmiany popytu w zależności od zmian dochodu i cen dóbr.
Zależność zmian popytu od zmian dochodu konsumenta powoduje, iż mamy do czynienia ze zmianą
struktury, czego następstwem jest różnorodna wielkość popytu dla danej grupy dóbr. Biorąc pod uwagę
relację popytu na zmianę dochodu konsumenta wyróżniamy dobra:
·ð Normalne-popyt na nie wzrasta wraz ze wzrostem dochodu konsumenta przy zaÅ‚ożeniu, że ceny
są stałe.
·ð PodrzÄ™dne-popyt spada wraz ze wzrostem dochodu konsumenta
W rzeczywistości gospodarczej przeważają dobra normalne. Zależności między poziomem dochodu, a
wielkością popytu na poszczególne rodzaje popytu przedstawiają krzywe Engla:
15
Przyrost dochodu jest stały, a zakupu dobra X malejący (wyk. lewy) i rosnący (wyk. prawy)
W miarÄ™ wzrostu dochodu zmienia siÄ™ struktura konsumpcji. Konsument wydaje relatywnie mniej na
produkty podstawowe (żywność, odzież), a coraz więcej na dobra wyższego rzędu (kultura, dzieła
sztuki).
Zmiana ceny dobra uruchamia działanie 2 efektów wpływających na popyt konsumenta:
·ð Efekt substytucji-wzrost ceny dobra X powoduje zastÄ…pienie jego konsumpcji przez dobro Y
(ceteris paribus),
·ð Efekt dochodowy-wzrost ceny dobra X lub spadek dochodu wpÅ‚ywa na wielkość zakupów
konsumenta.
Efekt substytucji jest zawsze ujemny, a dochodowy dodatni (dobro normalne) lub ujemny (dobro
podrzędne).
Paradoks Giffena-popyt wzrasta po wzroście cen (wzrost cen chleba spowodował wzrost popytu na
chleb). Dobra Giffena charakteryzują się znacznym stopniem podrzędności. W tym przypadku negatywny
efekt dochodowy przewyższa efekt substytucji, a więc wzrostowi (spadkowi) ceny towarzyszy wzrost
(spadek) popytu.
Podstawy decyzji ekonomicznych producenta
Celem działalności producenta jest maksymalizacja zysków. Producent kupuje czynniki produkcji
płacąc ceny rynkowe (wydatki, nakłady). Nakłady na produkcję wyrażone w pieniądzu to koszty produkcji.
Kapitał, który producent przeznacza na proces produkcji przechodzi przez fazy:
·ð Zakup czynników produkcji (kapitaÅ‚-pieniÄ…dze)
·ð Produkcja dóbr (kapitaÅ‚-rzecz)
16
·ð Sprzedaż (kapitaÅ‚-pieniÄ…dze)
Jeżeli różnica między sumą wydatkowaną w fazie 1 i fazie3 jest ujemna to producent osiąga straty.
Zadanie producenta polega na takim wyborze kombinacji nakładów i efektów by różnica była dodatnia i
maksymalna. Osiągnięcie zysku jest podstawowym warunkiem rozwoju przedsiębiorstwa.
Rola zysku-wpływa na możliwości inwestycyjne przedsiębiorstwa, wielkość i podział zysku określają
samofinansowanie przedsiębiorstw. Zysk wpływa na wielkość zatrudnienia i spełnia rolę motywującą.
Biorąc pod uwagę funkcje zysku w procesie zarządzania wyróżniamy:
·ð Zysk netto
·ð Zysk brutto
Odejmując od sprzedaży całość kosztów produkcji i sprzedaży otrzymujemy zysk brutto i po zapłaceniu
podatku od tej sumy-zysk netto. Zysk netto nie jest w całości przekazywany właścicielowi firmy. Przed
podziałem należy utworzyć tzw. rezerwy obowiązkowe, a następnie rezerwy dobrowolne. Zysk netto
pomniejszony o te rezerwy daje zysk właścicieli. Przedsiębiorstwo maksymalizujące zysk w oparciu o
zasadę efektywności ekonomicznej nigdy nie dokona wyboru procesu produkcji, w którym uległaby
zmarnowaniu jakaś ilość czynników produkcji. Kryterium efektywności ekonomicznej polega na takim
wykorzystaniu nakładów czynników produkcji, aby koszt wytwarzania jednostki produktu był minimalny.
Zależności między wielkością produkcji, a rozmiarem nakładu czynników można ustalić przy pomocy
funkcji. Zależności, które ta funkcja wyraża mają charakter przyczynowo-skutkowy, co oznacza, że
przyczyną sukcesu produkcji są nakłady czynników, a skutkiem wielkość produkcji.
Proces produkcji K L Q K/L
1 2 4 10 ½
2 4 2 10 2
3 2 ½ 2 ½ 10 1
Każdy z 3 procesów produkcyjnych jest efektywny. Proces jest efektywny, kiedy wykorzystuje mniej
przynajmniej jednego z czynników i nie więcej pozostałych dla wytworzenia tej samej wielkości produkcji,
co inny proces produkcyjny. A
ącząc ze sobą wszystkie efektywne kombinacje czynników dające taką
samą wielkość produkcji uzyskujemy tzw. izokwanty produkcji:
17
Każda kombinacja kapitału (K) i pracy (L) daje taki sam poziom produkcji Q1. Przemieszczając się wzdłuż
Q1 zmieniają się rozmiary nakładu czynników, a także proporcje między nimi. Przedsiębiorca podejmuje
decyzje produkcyjne w ramach danych warunków technicznych i produkcyjnych. Te warunki stanowią
ograniczenia procesu produkcyjnego.
Najważniejsze ograniczenia procesu produkcyjnego:
·ð Technologia
·ð Ceny czynników na rynku
Przedsiębiorca może wydać całość środków na zakup siły roboczej, na zakup kapitału lub zakup
kombinacji wielkości czynników.
Równanie kosztów:
TC =ð w×ð L +ð r ×ð K
TC- całkowity wydatek na czynniki produkcji
w- cena jednostki czynnika pracy
L- wielkość czynnika pracy
r- cena usługi jednostki kapitału
K- ilość jednostek kapitału
Jest to równanie liniowe, a jego wykresem jest prosta-linia jednakowego kosztu
18
Optymalna kombinacja czynników znajduje się w punkcie styczności linii jednakowego kosztu z możliwie
najwyżej położoną izokwanty produkcji. Jest to tzw. punkt równowagi przedsiębiorstwa (E), w którym
przedsiębiorstwo osiąga maksymalną produkcję przy danym koszcie całkowitym.
Stosunek zgodnie, z którym można zastąpić jeden czynnik produkcji drugim w taki sposób by wielkość
nie uległa zmianie nazywamy marginalną stopą technicznej substytucji (MSTS).
PM
c W
MSTS =ð =ð
PM r
k
Koszty produkcji stanowią istotny składnik decyzji podejmowanych przez producenta:
·ð Koszty staÅ‚e-w krótkim czasie koszty sÄ… niezależne od rozmiarów produkcji np. pÅ‚ace
pracowników, administracji, zużywanie się maszyn
·ð Koszty zmienne-inne koszty zmieniajÄ… siÄ™ wraz ze zmianami wielkoÅ›ci produkcji (pÅ‚ace
pracowników produkcyjnych)
·ð Koszty krótkookresowe-
1. Koszty całkowite
·ð Koszty staÅ‚e caÅ‚kowite (KSC)
·ð Zmienne caÅ‚kowite (KZC)
2. Koszty przeciętne (KP)
·ð StaÅ‚e przeciÄ™tne (KSP)
19
·ð Zmienne przeciÄ™tne (KZP)
·ð CaÅ‚kowite przeciÄ™tne (KCP)
·ð Koszty marginalne (KM)
Wraz ze wzrostem produkcji koszty kształtują się:
·ð KSC-staÅ‚y
·ð KSP-zmienia siÄ™, ale nie osiÄ…ga zera
·ð KZC-koszt ten roÅ›nie wolno, co do wzrostu produkcji i potem szybciej
·ð KZP-spada, a potem roÅ›nie
20
·ð KM-koszty marginalne
·ð KC-rozpoczyna siÄ™ w punkcie, KSC, a nastÄ™pnie roÅ›nie
·ð KCP
Produkt całkowity-wielkość produktu wytworzona w jednostce czasu
21
Produkt marginalny zmiennego czynnika produkcyjnego-przyrost produkcji spowodowany wzrostem
tego czynnika o jednostkÄ™ (np. pracy).
DðQ
PMZCP =ð
DðL
Produkt przeciętny-ilość produktu całkowitego przypadająca na jednostkę czynnika wytwórczego i
obliczamy go dzieląc wielkość produkcji całkowitej Q/liczba pracowników.
Współzależności między zmianami kosztów są następujące:
·ð Koszt staÅ‚y przeciÄ™tny spada
·ð Krzywa KM przecina krzywe KZP i KCP w punktach, w których te ostatnie osiÄ…gajÄ… minimum.
Kształt litery  U przybierany przez krzywe KZP i KM w krótkim okresie czasu jest
odzwierciedleniem prawa malejących przychodów produkcji.
Zwiększając nakład czynnika zmiennego osiągamy taki punkt po przekroczeniu, którego każda
dodatkowa jednostka czynnika zmiennego daje coraz mniejsze przyrosty produkcji. Produkcyjność
kolejnego czynnika zmniejsza się, więc produkt marginalny maleje.
Krzywa kosztów przeciętnych w długim okresie czasu (KKP):
22
Każda z krzywych kosztów przeciętnych odpowiadająca teoretycznie nieskończonej ilości rozmiarów
przedsiębiorstwa w krótkim okresie czasu jest styczna do krzywej kosztu przeciętnego o długim okresie
czasu. Długookresowa krzywa spada wraz ze zwiększeniem rozmiarów firmy. Po przekroczeniu pewnej
wielkości przedsiębiorstwa, dla której koszt przeciętny osiągnie minimum (A) koszt ten wzrasta. Oznacza
to, że zwiększenie produkcji za pomocą powiększania rozmiarów firmy ma sens ekonomiczny tylko do
momentu, gdy minimum krzywej kosztu dla danej wielkości zakładu zrówna się z minimum kosztu
długookresowego. Dalsze powiększanie wielkości jest nieekonomiczne. Kształtowanie się
długookresowej krzywej kosztów przeciętnych można powiązać ze zjawiskiem korzyści skali produkcji.
Koszty związane są z utratą korzyści np. koszt zastosowania maszyny do produkcji oznacza rezygnację
z korzyści osiąganych, kiedy maszyna zostałaby sprzedana lub wynajęta.
23
Makroekonomia
Makroekonomia-zajmuje się analizą całej gospodarki. Bada wyniki wpływające na poziom i zmiany
takich wielkości ekonomicznych jak globalna produkcja, podaż, popyt, poziom ich cen, zatrudnienie,
inwestycje, dochody i wydatki budżetu państwa.
Produkt krajowy brutto (PKB)- syntetyczna miara wartości produkcji wytworzonej w gospodarce w
ciÄ…gu roku.
Produkt krajowy brutto obliczamy:
·ð SumujÄ…c wartoÅ›ci produktów i usÅ‚ug wytwarzanych w kraju (metoda sumowania produktów)
·ð SumujÄ…c dochody powstajÄ…ce przy wytwarzaniu PKB
·ð SumujÄ…c wydatki ponoszone na zakup wytworzonych produktów i usÅ‚ug
Produkt narodowy brutto (PNB)-miara łącznych dochodów osiąganych przez obywateli kraju
niezależnie od miejsca świadczenia usług przez czynniki produkcji.
PNB=PKB powiększonemu o dochody netto z tytułu własności za granicą
Dochody netto-nadwyżka napływu dochodów z tytułów świadczenia usług czynników produkcji za
granicą nad dopływem dochodów powstałych w wyniku świadczenia przez cudzoziemców usług
czynników produkcji w kraju. Nie bierze się pod uwagę zużywania się produktów.
Ekonomicznym odzwierciedleniem procesu zużywania się jest amortyzacja. Oznacza to, że część dóbr
wytwarzanych w gospodarce trzeba przeznaczyć na odtworzenie zużytego kapitału i część łącznych
inwestycji brutto. Pozostałą część dóbr można wykorzystać na powiększenie kapitału.
Inwestycje netto = inwestycje brutto  amortyzacja
PKB i PNB są miarami produkcji uwzględniającymi inwestycje brutto. Miarą inwestycji netto jest produkt
narodowy netto (PNN- dochód narodowy). Jest on różnicą między PNB, a amortyzacją.
PNN=PNB  amortyzacja
PNN jest dochodem uzyskiwanym przez gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa. Dochody osobiste
pomniejszone o podatki bezpośrednie płacone przez gospodarstwa domowe i powiększone o
otrzymywane płatności transferowe (emerytury i zasiłki) są określane jako rozporządzalne dochody
osobiste. Ich wielkość informuje ile gospodarstwa domowe mogą przeznaczyć na wydatki i oszczędności.
Kategorie produktu i dochodu narodowego odnoszą się do całej gospodarki i wskazują na wielkość
produkcji wytworzonej w gospodarce. Zatem są one przydatne do porównania rozmiarów gospodarki, ale
mało przydatne do oceny poziomu rozwoju gospodarczego kraju i przeciętnego standardu życiowego
ludności. Do tego celu służą kategorie PKB i dochodu narodowego (DN) na jednego mieszkańca.
24
PKB+ðDN
L.ludn.
Rola państwa w gospodarce
Państwo- złożona i zróżnicowana zewnętrznie wieloszczeblowa struktura administracyjna społeczeństwa
zamieszkującego określone terytorium dysponująca władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.
Funkcje ekonomiczne państwa:
·ð Alokacyjna-podejmowanie dziaÅ‚aÅ„ sprzyjajÄ…cych optymalnej alokacji (rozdysponowanie
środków między konkurencyjne działalności) zasobów gospodarczych
·ð Stabilizacyjna-polega na podejmowaniu przez paÅ„stwo dziaÅ‚aÅ„ stabilizujÄ…cych gospodarkÄ™
przez realizację takich celów jak:
1. Osiągnięcie i utrzymanie w dłuższym okresie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego
2. Ograniczenie bezrobocia i inflacji
3. Zmniejszenie amplitudy wahań koniunkturalnych
4. Wykorzystanie czynników produkcji
·ð Redystrybucyjna-polega na dziaÅ‚aniach zmierzajÄ…cych do niwelowania zbyt dużych nie
akceptowanych społecznie różnic dochodowych i majątkowych oraz pomocy społecznej
Rodzaje polityki makroekonomicznej:
·ð Fiskalna-manipulowanie poziomem podatków i wydatków paÅ„stwa
·ð Monetarna-manipulowanie przez bank centralny stopÄ… wzrostu podaży pieniÄ…dza
Podatki obniżają dochody i ograniczają wydatki prywatne na konsumpcję, a poza tym wpływają na
inwestycje produkcję i zatrudnienie. Wydatki wpływają na wielkość konsumpcji zbiorowej. Zmiany podaży
pieniądza (ilość pieniądza w obiegu) wpływają na zmiany stóp procentowych, które zaś wpływają na
eksport i import. Polityka fiskalna i monetarna oddziaływuje na popytową stronę gospodarki i ma
charakter krótkookresowy. Natomiast oddziaływanie na stronę podażową ma charakter średnio- i długo
okresowy. Państwo promuje postęp techniczny, stabilizuje rynek pieniężny, tworzy bodz
ce do
oszczędzania, wpływa na kwalifikacje pracowników, zatrudnienie, wydajność pracy i inwestycje, od
których w dużym stopniu zależy potencjalne tempo wzrostu gospodarczego.
System pieniężno-kredytowy
25
Pieniądz-powszechnie akceptowany towar za pomocą, którego dokonywana jest wymiana produktów i
usług.
Funkcje pieniÄ…dza-
·ð Åšrodek wymiany (cyrkulacji)
·ð Jednostka obrachunkowa (miernik usÅ‚ug)
·ð Åšrodek pÅ‚atniczy (realizacja odroczonej pÅ‚atnoÅ›ci)
·ð Åšrodek przekazywania bogactwa (Å›rodek tezauryzacji)
Pojawienie się pieniądza jako powszechnego ekwiwalentu przekształciło wymianę bezpośrednią
(karterową) w pośrednią (towarowo-pieniężną). Pieniądz jako środek wymiany musi spełniać
warunki:
·ð Powszechnie akceptowany
·ð A
atwo przenośny
·ð A
atwo podzielny na jednostki
·ð Trudny do podrobienia
Pieniądz pełni funkcję jednostki obrachunkowej, w której są wyrażone ceny towaru (jest to forma idealna-
nie trzeba mieć pieniędzy, aby wyrazić wartość towaru). W momencie zawierania transakcji kredytowych
pieniądz nie występuje realnie (pełni funkcje jednostki rozrachunkowej). Pieniądz realny pojawia się
dopiero, gdy odbiorca dokonuje płatności za usługi lub zobowiązania i wtedy pieniądz pełni funkcję
środka płatniczego.
Środek tezauryzacji-pieniądz pozwala przechować siłę nabywczą (zdolność do nabywania dóbr o
określonej wartości). Wszelkie zaoszczędzone dochody, gdy zostaną odłożone w postaci
nagromadzonych pieniędzy wychodzą z obiegu.
Początek pieniądza. Na początku był towar ekwiwalentny (bydło, zboże, sól, potem metale i stopy metali-
kruszce: srebro i złoto). Pierwsze monety pojawiły się w VII w.p.n.e. w Egipcie i Azji Mniejszej, a
pieniądze papierowe w Chinach. Rozwój banków doprowadził do wprowadzenia banknotów, które
zawierały dowód wymiany banknotu na złoto według parytetu jednostki monetarnej. Odejście od wymiany
banknotu spowodowało wprowadzenie pieniądza. Kolejnym etapem było wprowadzenie nowych form o
charakterze bezgotówkowym (weksle i czeki) i upowszechnienie się tych form. Pieniądz bezgotówkowy
występuje w formie zapisów na rachunkach depozycyjnych w bankach. Te depozyty  uruchamia się za
pomocą czeków.
Popyt i podaż pieniądza
Popyt pieniądza-ilość pieniądza, na jaką istnieje zapotrzebowanie zgłoszone przez podmioty
gospodarcze.
26
Podaż pieniądza-ilość pieniądza wprowadzonego do obiegu.
Czynniki wpływające na popyt na pieniądz:
·ð Zależy od instytucjonalnych rozwiÄ…zaÅ„ np. zwyczajów pÅ‚atniczych, metod rozliczeÅ„ finansowych
·ð Nominalny popyt roÅ›nie proporcjonalnie do wzrostu cen i realnego dochodu narodowego, a
maleje, gdy rośnie stopa procentowa, więc przedstawia stosunek sumy pieniędzy płaconej w
określonym czasie za użytkowanie wypożyczonego kapitału pieniężnego do wielkości sumy tego
kapitału
·ð Realny popyt na pieniÄ…dz nie zależy od poziomu cen, ale od realnego dochodu narodowego,
kosztów zamiany aktywów na pieniądz.
Gdy rośnie realny dochód narodowy i koszt zamiany aktywów na pieniądz popyt na pieniądz rośnie. Gdy
rośnie stopa procentowa popyt na pieniądz maleje.
Powstanie i funkcje banków
Rozwój wymiany towarowo-pieniężnej doprowadził do powstania banków i innych instytucji. Najstarszą
formą operacji była lichwa (pożyczenie pieniędzy lub towaru w zamian za odsetki). Następnym etapem
byli średniowieczni złotnicy i handlerze pieniędzmi, którzy przechowywali złoto i wymieniali na inne
waluty. Pierwsze banki powstały pod koniec XVI w. w północnych Włoszech (bank- banco, czyli stół na
którym dokonywano transakcji). Pełniły one funkcje udzielania pożyczek i przyjmowania depozytów
Funkcje banków:
·ð Przyjmowanie depozytów w zamian za odsetki
·ð Åšwiadczenie usÅ‚ug finansowych zwiÄ…zanych z obiegiem pieniÄ…dza jako Å›rodka cyrkulacji i Å›rodka
płatniczego
·ð Udzielanie kredytów
·ð Kreacja pieniÄ…dza
Bank centralny-bank emisyjny, ma pozycję nadrzędną, wpływa na działalność innych banków i jest
odpowiedzialny za prowadzenie bieżącej polityki pieniężnej państwa
Funkcje banku centralnego:
·ð Monopol na emisje pieniÄ…dza gotówkowego
·ð Zaopatrzenie banków komercyjnych w pieniÄ…dz gotówkowy
·ð Regulowanie rezerw banków i udzielanie im pożyczek
·ð Bank paÅ„stwa, rozliczenia z rzÄ…dem, obsÅ‚uguje budżet paÅ„stwa, pokrywa zobowiÄ…zania
zagraniczne państwa i utrzymuje rezerwę państwową
·ð Współuczestniczy w realizacji polityki pieniężnej paÅ„stwa
·ð Kontroluje i reguluje podaż pieniÄ…dza i kredytu w gospodarce
27
·ð Stabilizuje rynki finansowe tzn. wystÄ™puje jako kredytodawca ostatniej instytucji (wspomaga
pożyczkami inne banki w sytuacji, gdy panika finansowa mogłaby zagrozić stabilizacji całego
systemu finansowego państwa
W krajach z rozwiniętą gospodarka rynkową zależność między bankiem centralnym, a rządem przyjmuje
postać:
·ð Bank centralny jest niezależny od rzÄ…du i wówczas cele swojej dziaÅ‚alnoÅ›ci bank ustala bez
ingerencji w rząd. Zaletą banku niezależnego jest stabilność cen (Niemcy, Szwajcaria, USA)
·ð Bank centralny zależy od rzÄ…du. RzÄ…d okreÅ›la kierunki polityki banku i zostawia mu zadania
wykonawcze (Francja, Anglia, Hiszpania)
Do najważniejszych narzędzi wykorzystywanych przez bank centralny do kontrolowania podaży
pieniądza należą:
·ð Zmiany stopy rezerw obowiÄ…zkowych-okreÅ›lenie przez bank centralny stopy rezerw polega na
ustaleniu minimalnego stosunku rezerw w gotówce w kasie banku do ogólnej sumy wkładów w
banku. Podwyższenie stopy rezerw ograniczy możliwość ekspansji kredytowej banków i obniża
potencjalne zyski banków komercyjnych. Zmniejszenie stopy rezerw daje możliwość
przeznaczenia większych kwot na kredyty przez banki komercyjne. Podaż pieniądza w obiegu
wzrasta. Dzięki kredytom rosną dochody i popyt przedsiębiorstw i gospodarstw domowych i
prowadzi do wzrostu aktywności gospodarczej
·ð Zmiany stopy redyskontowej-jest stopÄ… procentowÄ… pobieranÄ… przez bank centralny od
pożyczek udzielanych bankom komercyjnym pod zastaw weksli (pisemne zobowiązanie
wystawcy dokumentu do bezwarunkowej zapłaty w określonym terminie określonej sumy
pieniężnej osobie wymienionej w dokumencie) lub innych papierów wartościowych. Wzrost stopy
procentowej zmniejsza wartość weksli i podnosi koszt kredytu
·ð Operacje otwartego rynku-polegajÄ… na sprzedaży lub zakupie papierów wartoÅ›ciowych,
głównie państwowych. Bank centralny skupuje weksle skarbowe w celu zwiększenia podaży
pieniądza na rynku i pobudzenia aktywności gospodarczej
Deprecjacja-osłabienie waluty krajowej w wyniku odpływu kapitału (np. 4zł/$ po deprecjacji 5zł/$);
wywołuje wzrost cenowej konkurencyjności exportu i równocześnie wzrost cen towarów i usług
importowanych, a w następstwie może prowadzić do spadku inflacji.
Aprecjacja-wzmocnienie waluty krajowej w wyniku napływu kapitału (np. 4zł/$ po aprecjacji 3zł/$);
wywołuje spadek cenowej konkurencyjności exportu i równocześnie spadek cen towarów i usług
importowanych, a w następstwie może prowadzić do wzrostu inflacji.
Dewaluacja-(jest to modyfikacja parytetu, czyli sztywnego kursu walutowego przez bank centralny)-
zmniejszenie wartości waluty krajowej w stosunku do walut obcych, przeprowadzana w momencie, gdy
występuje znaczący deficyt bilansu handlowego, w konsekwencji spada konkurencyjność importu.
28
Rewaluacja-(jest to modyfikacja parytetu, czyli sztywnego kursu walutowego przez bank centralny)-
zwiększenie wartości waluty krajowej w stosunku do walut obcych, przeprowadzana w momencie, gdy
występuje nadmierna nadwyżka bilansu handlowego, w konsekwencji wzrasta konkurencyjność importu.
Dumping-obniżanie cen poniżej kosztów stosowane przez duże i bogate firmy w celu zniszczenia
konkurencji, której nie stać na utrzymanie dochodowej działalności w takich warunkach.
Kurs walutowy-jest ceną waluty obcej wyrażoną w walucie krajowej, określa ona ile jednostek pieniądza
krajowego płaci się za jednostkę (czasem 100 jednostek) waluty obcej
Budżet państwa
Budżet-plan finansowy zawierający dochody i wydatki państwa związane z realizacją przyjętej polityki
społecznej, gospodarczej i obronnej. Jest sporządzany na okres jednego roku i zatwierdzany przez
władzę ustawodawczą. Staje się on aktem prawnym, który umożliwia organom wykonawczym:
·ð Gromadzenie dochodów
·ð Dokonywanie wydatków
Funkcje budżetu:
·ð Fiskalna-polega na gromadzeniu dochodów budżetowych pochodzÄ…cych z podatków i
umożliwiających utrzymywanie aparatu państwowego, oraz realizację określonych zadań
·ð Redystrybucyjna-umożliwia dokonywanie pożądanych zmian w podziale dochodu narodowego
np. zmniejszenie dysproporcji w rozwoju gospodarki w różnych regionach, a także niwelowanie
nadmiernego zróżnicowania dochodów między grupami społecznymi, oraz tworzenie warunków
bezpieczeństwa socjalnego. Realizacja tej funkcji jest dokonywana za pomocą systemu
podatkowego (np. progresywne opodatkowanie dochodów i ulgi podatkowe), wydatków
budżetowych dokonywanych w formie transferów (świadczenia społeczne zwiększające
dochody)
·ð Stymulacyjna-oddziaÅ‚ywanie dochodów i wydatków budżetu paÅ„stwa na życie spoÅ‚eczne i
gospodarcze (można wpływać na poziom dochodu narodowego). W sferze społecznej można
ograniczać skutki bezrobocia, a nawet regulować przyrost naturalny
Zasady polityki budżetowej:
·ð Rocznego budżetowania (plan na okres jednego roku)
·ð Zasada zupeÅ‚noÅ›ci (obejmuje wszystkie dochody i wydatki paÅ„stwa)
·ð JednoÅ›ci (wszystkie dochody i wydatki powinny być ujÄ™te w jednym zestawieniu)
·ð JawnoÅ›ci (budżet powinien być podany do publicznej wiadomoÅ›ci)
·ð Równowagi budżetowej (polega na dążeniu do tego, aby bieżące dochody z podatków i innych
z
ródeł były wystarczające do pokrycia płatności za produkty i usługi finansowane przez rząd, za
płatności transferowe i inne wydatki)
29
Dochody budżetu państwa
y
ródła dochodu:
·ð Podatki
·ð CÅ‚a
·ð Dochody ze sprzedaży sprywatyzowanych przedsiÄ™biorstw
·ð OpÅ‚aty skarbowe
·ð OpÅ‚aty sÄ…dowe
·ð OpÅ‚aty notarialne
Podatki-przymusowe, nieodpłatne i bezzwrotne świadczenia pieniężne pobierane przez państwo na
podstawie przepisów w celu uzyskania dochodów na pokrycie wydatków państwowych. Płatnikami są
osoby fizyczne i prawne
Podział podatków ze względu na przedmiot opodatkowania:
·ð Dochodowe-od dochodów osobistych i osób prawnych
·ð Konsumpcyjne-nakÅ‚adane na produkty i usÅ‚ugi, które sÄ… przedmiotem obrotu np. podatek
obrotowy, VAT, akcyza
·ð MajÄ…tkowe-pÅ‚acone od posiadanego kapitaÅ‚u i przenoszenia praw do majÄ…tku
Podział podatków:
·ð BezpoÅ›rednie-nakÅ‚adane na dochody i majÄ…tek
·ð PoÅ›rednie-zawarte w cenie produktu lub usÅ‚ugi
Sposoby nakładania podatków:
·ð Proporcjonalnie-jedna stopa procentowa dla wszystkich
·ð Progresywnie-osoby z wyższymi dochodami pÅ‚acÄ… wyższe podatki
·ð Degresywnie-wraz ze wzrostem dochodu niższe podatki
Wśród podatków pobieranych w krajach rozwiniętych głównym z
ródłem dochodu państwa jest podatek
dochodowy (ponad 30%), podatek obrotowy i VAT, składki na ubezpieczenia społeczne. Od strony
teoretycznej zależność między wpływami do budżetu z tytułu podatków, a wysokością stopy ilustruje
krzywa Laffera (amerykańskiego ekonomisty, który zauważył, że przy stopie 0% i 100% przychody są
równe 0, a stopom z przedziału 0%-100% odpowiadają różne dodatnie poziomy przychodów z podatków
włącznie z poziomem maksymalnym).
30
Wzrost stopy opodatkowania ma sens tylko do punktu t optymalnego,bo wtedy dochody osiÄ…gajÄ…
najwyższy poziom Tmax. Nadmiernie wysokie podatki osłabiają bodz
ce do prowadzenia działalności
gospodarczej. Produkcja i dochody ludności i budżetu spadają. Krzywa Laffera sugeruje pożądany
kierunek polityki fiskalnej. Zmniejszenie obciążeń powoduje pobudzenie aktywności gospodarczej i
wzrost dochodu (tego zjawiska nasi politycy nie potrafią zrozumieć...chociaż raz próbowali, gdy obniżyli
akcyzę na alkohole wysokoprocentowe i wpływ do budżetu się zwiększył, ale niczego ich to nie
nauczyło).
Wydatki budżetu państwa
Z punktu widzenia przeznaczenia wyróżniamy wydatki:
·ð ZwiÄ…zane z tradycyjnym peÅ‚nieniem przez paÅ„stwo funkcji obronnej, administracyjnej, wymiaru
sprawiedliwości
·ð ZwiÄ…zane z realizacjÄ… celów spoÅ‚ecznych paÅ„stwa  dobrobytu (oÅ›wiata, kultura, ochrona
zdrowia, świadczenia społeczne, socjalne itp.)
·ð WynikajÄ…ce z peÅ‚nienia funkcji interwencyjnych w gospodarce (subsydia dla rolnictwa,
oddziaływanie na inwestycje, wydatki transferowe itp.)
Aktywna i pasywna polityka fiskalna
31
Polityka fiskalna opiera się na wykorzystaniu podatków i wydatków budżetowych do stabilizacji
gospodarki, oraz do realizacji innych celów ekonomicznych i społecznych. Istotą aktywnej polityki
fiskalnej państwa jest podejmowanie takich decyzji dotyczących zmian dochodów i wydatków
budżetowych, które pozwolą osiągnąć zamierzone cele ekonomiczne (gospodarcze). Polega ona na
świadomym interwencjonizmie, który każdorazowo wymaga podejmowania decyzji o wykorzystaniu
konkretnych instrumentów fiskalnych takich jak: zwiększenie lub ograniczenie wydatków budżetowych na
określone cele, a także zmiana stawek i zasad opodatkowania. Istotą tej polityki jest to, że decyzje
dotyczące korygowania działań instrumentów fiskalnych wymagają zmian legislacyjnych w programach
budżetowych, co prowadzi do opóz
nień w działaniu instrumentów polityki fiskalnej. Pasywna polityka
fiskalna polega na wykorzystaniu właściwej niektórym instrumentom wrażliwości na zmiany poziomu
narodowego zatrudnienia oraz innych wielkości ekonomicznych. Te instrumenty samoczynnie, bez
podejmowania konkretnych decyzji dostosowawczych reagujÄ… na zmiany koniunktury. SÄ… to tzw.
automatyczne stabilizatory koniunktury.
Deficyt budżetowy-ujemna różnica między dochodami a wydatkami budżetu państwa; w budżecie
jednostek samorządów terytorialnych-ujemna różnica między dochodami a wydatkami budżetu danej
jednostki samorzÄ…du terytorialnego.
Dług publiczny-łączna kwota zobowiązań podmiotów sektora publicznego wobec podmiotów spoza tego
sektora.
Państwowy dług publiczny-(zgodnie z ustawa o finansach publicznych) jest to nominalne zadłużenie
wszystkich podmiotów sektora finansów publicznych po wyeliminowaniu wszystkich przepływów
pomiędzy podmiotami tego sektora. Gdy przekroczy 50% PKB to wprowadzane są procedury
ostrożnościowe i sanacyjne, (czyli mające na celu uzdrowienie tej sytuacji), które odnoszą się i do
budżetu państwa i do budżetów jednostek samorządowych. Trzy różne rodzaje tych procedur:, gdy
przekroczy, 50% PKB kolejna, gdy 55%PKB i ostatnia, gdy 60%PKB.
Koniunktura gospodarcza, równowaga ekonomiczna, cykl koniunkturalny
Koniunktura gospodarcza-splot warunków i czynników wywierających znaczny wpływ na sytuację
gospodarczą kraju, regionu, świata
Dobra koniunktura-rozwój gospodarczy, zmiany strukturalne, równowaga ekonomiczna
Zła koniunktura-zachwiana równowaga ogólna, spadek lub zastój produkcji, wymiany towarowej, cen i
dochodu narodowego.
Podstawowym zagrożeniem dla gospodarki rynkowej jest niedostateczny popyt. Wzrost popytu jest
nazywany poprawÄ… koniunktury.
32
Równowaga ekonomiczna-sytuacja, w której przy pełnym wykorzystaniu zasobów produkcyjnych
zachodzi równość pomiędzy podażą wszystkich usług i dóbr, a popytem na nie, oraz również pomiędzy
podażą pieniądza krajowego i zagranicznego, a popytem na te pieniądze, zaś wymiana gospodarcza za
granicą nie wywołuje trudności płatniczych.
Rodzaje równowagi w zależności od obszaru badawczego:
·ð Konsumenta-wystÄ™puje, gdy stosunek cen dwóch nabywanych dóbr jest równy marginalnej
stopie substytucji
·ð PrzedsiÄ™biorstwa-wtedy, gdy firma osiÄ…ga zysk maksymalny tzn., że koszt marginalny jest
równy przychodowi marginalnemu
·ð CaÅ‚y rynek w równowadze-wtedy, gdy przy istniejÄ…cych cenach ogólna podaż towarów równa
jest ogólnemu popytowi na nie
Bilans płatniczy-jest zestawieniem wszystkich przychodów i rozchodów z tytułu wymiany dóbr i usług
transferowych, oraz zmian w stanie należności majątkowych w stosunku do zagranicy. Stan równowagi
zewnętrznej ocenia się na podstawie bilansu handlowego.
Równowaga wewnętrzna-w szerokim ujęciu to jest równość pomiędzy podażą, a popytem na
wszystkich rynkach (produktów, zasobów i pieniądza krajowego), a węższe ujęcie równowagi
wewnętrznej oznacza równość między podażą, a popytem na wybranych rynkach. Utrzymywanie
równowagi wewnętrznej i zewnętrznej jest warunkiem racjonalnego gospodarowania.
Równowaga ogólna wg Keynesa (1883-1946)-jest to równowaga pomiędzy globalną podażą i popytem.
Ta równowaga może się ustalić przy różnych stopniach wykorzystania zdolności produkcyjnych
gospodarki (niewykorzystane zdolności wytwórcze i niepełne zatrudnienie). Jest to równowaga przy
różnych rozmiarach dochodu narodowego. Dochód narodowy jest rozumiany jako suma płac, procentów i
zysków otrzymywanych z tytułu czynności produkcyjnych i usługowych. Dochód ten przeznacza się na
konsumpcje i oszczędności.
Dochód jako suma wydatków konsumpcyjnych i inwestycyjnych-w obu przypadkach konsumpcja
jest identyczna, więc oszczędności i inwestycje w stanie równowagi muszą być sobie równe. Równość
jest niezbędnym warunkiem istnienia równowagi w gospodarce. Zakłócenie tej równowagi wywołuje
depresję lub ożywienie gospodarcze. Istnieje mechanizm dochodzenia do stanu równowagi ogólnej
rozumianej jako równowaga oszczędności i inwestycji. Proces ten powoduje występowanie w
gospodarce wahań cyklicznych, które to wahania wyrażają się w zmianach dochodu narodowego.
Cykl koniunkturalny-periodycznie powtarzające się wahania istotnych składników życia gospodarczego.
W Polsce największą popularność zdobyła koncepcja cyklu koniunkturalnego Mendelsona, w której
wyróżniamy fazy:
·ð Kryzys (AB)-nadprodukcja, spadek cen, stopy zysku, ograniczenie produkcji do zlikwidowania
zapasów towaru. Poziom produkcji nie dostosowuje się do poziomu popytu, a naturalną granicą
spadku produkcji jest minimalny poziom konsumpcji. Zmniejszająca się rentowność doprowadza
słabsze firmy do bankructwa, likwidacji lub wykupienia przez firmy bogatsze. Ograniczone
33
inwestycje są spowodowane trudnościami w zdobywaniu kapitału i brakiem perspektyw.
Największy spadek produkcji odbywa się w dziale środków produkcji.
·ð Depresja (BC)-dno kryzysu. Zachowany spadek produkcji, stabilizacja zatrudnienia, cen, zysku.
Gospodarka osiąga równowagę na najniższym poziomie. Rentowne są tylko firmy o najniższych
kosztach produkcji. To stwarza warunki sprzyjające rozwojowi postępu technicznego i
wykorzystania w produkcji nowych urządzeń i technologii. Nadwyżka kapitału płynnego nad
zapotrzebowaniem na niego sprzyja pojawieniu siÄ™ taniego kredytu
·ð Ożywienie (CD)-wyjÅ›cie z depresji, wzrost produkcji, po czasie do poziomu sprzed kryzysu,
zwiększenie popytu prowadzi do koniunkturalnego wzrostu cen i poprawy rentowności produkcji,
powoduje to zwiększenie zatrudnienia, zwiększa się popyt na środki spożycia.
·ð Rozkwit (DE)-faza boom-u, szczyt, w tej fazie główne wielkoÅ›ci gospodarcze (pÅ‚ace, ceny,
inwestycje, stopa zysku, zatrudnienie) osiągają poziom wyższy sprzed kryzysu. Każdy następny
kryzys zaczyna się na poziomie znacznie wyższym od poprzedniego.
Między fazami zachodzi związek przyczynowo-skutkowy, co oznacza, że mechanizmy i procesy, które
zachodzą w jednej fazie cyklu warunkują mechanizmy w następnej fazie.
Faza kryzysu + depresja = recesja (faza recesji)
Ożywienie + rozkwit = ekspansja (faza ekspansji)
Dynamika tych wielkości jest zróżnicowana. Najszybciej rosną ceny dóbr inwestycyjnych, które są
niezbędne do powiększenia i odnowienia kapitału trwałego. Słabszą dynamiką charakteryzują się ceny
dóbr konsumpcyjnych i płace. Narusza to warunki równowagi. Wzrost cen środków produkcji i płac, a
także wykorzystanie starych urządzeń i maszyn w celu sprostania popytowi oznacza ekspansję, ale przy
rosnących kosztach. Pod wpływem popytu na kredyt rośnie jego cena-stopa procentowa, a więc w fazie
rozkwitu pojawiają się przesłanki kryzysu ekonomicznego nadprodukcji. Cykl kończy się, gdy faza jest na
najwyższym poziomie i wtedy ogólny poziom aktywności przestaje się podnosić i następuje przejście do
fazy boom-u pierwszego cyklu do fazy kryzysu drugiego cyklu. Ograniczenie amplitudy wahań
34
gospodarczych oraz zmniejszenie dolegliwości społecznych powodowanych kryzysem jest celem tzw.
interwencjonizmu państwowego.
Bezrobocie
Bezrobotny-zalicza się do nich osoby w wieku produkcyjnym (kobiety 18-59 lat, mężczyz
ni 18-64 lata),
które to osoby są zdolne do podjęcia pracy w typowych warunkach występujących w gospodarce, oraz
pozostają bez pracy mimo podjęcia poszukiwań pracy.
Ludność w wieku produkcyjnym można podzielić na:
·ð Aktywni zawodowo-zasoby siÅ‚y roboczej, zalicza siÄ™ do nich osoby w wieku produkcyjnym,
które są zdolne do pracy i gotowe do jej podjęcia na typowych warunkach dla danej gospodarki
·ð Bierni zawodowo-pozostali (nieaktywni zawodowo)
Stosunek liczby aktywnych do liczby ludności w wieku produkcyjnym nazywamy współczynnikiem
aktywności zawodowej. Bezrobocie można wyrazić w wielkościach absolutnych określających liczbę
osób bezrobotnych, a także w wielkościach relatywnych (%). Taką miarą jest wskaz
nik-stopa
bezrobocia-wyraża stosunek liczby bezrobotnych do zasobów siły roboczej ujęty w procenty. Aktywni
dzielÄ… siÄ™ na pracujÄ…cych i bezrobotnych.
Metody pomiaru bezrobocia w Polsce:
·ð Statystyka urzÄ™dów pracy
·ð Wykorzystywana w badaniach aktywnoÅ›ci ekonomicznej ludnoÅ›ci BAEL
Dane, które mówią o bezrobociu różnią się. Różnica ta sugeruje, że część bezrobotnych rejestruje się w
urzędach pracy, aby otrzymać zasiłek.
Rodzaje bezrobocia:
·ð Frykcyjne (przejÅ›ciowe)-wystÄ™puje w gospodarce bez wzglÄ™du na panujÄ…ce warunki do jej
rozwoju. Są nim objęte osoby, które chwilowo nie mają pracy ze względu na zmianę zatrudnienia
(2%-3% zasobu siły roboczej). Na tym poziomie bezrobocie uznaje się jako stan pełnego
zatrudnienia. Przekroczenie tego poziomu nazywane jest bezrobociem rzeczywistym.
·ð Strukturalne-wystÄ™puje w sytuacjach niedopasowania struktury podaży siÅ‚y roboczej i popytu na
nią w aspekcie kwalifikacyjnym, zawodowym, regionalnym. Może mieć charakter długotrwały, bo
likwidacja tego bezrobocia wiąże się z przekwalifikowaniem lub zmianą miejsca zamieszkania
·ð Koniunkturalne (cykliczne)-wystÄ™puje na skutek okresowych spadków koniunktury
gospodarczej, więc wiąże się z szeroko zakrojoną obniżką ogólnego poziomu wydatków w
gospodarce. Może trwać od kilku tygodni do kilku lat. W okresie braku koniunktury gospodarczej
spowodowanej np. załamaniem handlu zagranicznego, wystąpieniem bariery popytowej,
wówczas działalność zostaje ograniczona prowadząc do wzrostu bezrobocia.
35
Bezrobocie ukryte-występuje, gdy zmniejszenie liczby pracowników nie powoduje zmniejszenia
produkcji wówczas krańcowa produkcyjność pracy (zmiana produkcji w firmie związana ze zmianą
zatrudnienia o jednostkę) jest równa zero. Bezrobocie dotyczy ludzi zatrudnianych ponad miarę i
niepotrzebnie. Bezrobocie związane z nadwyżką całkowitej podaży siły roboczej nad całkowitym popytem
na siłę robocza jest często określana mianem bezrobocia wywołanego osłabieniem ogólnej aktywności
gospodarczej.
Przyczyny bezrobocia.
Zwolennicy Keynesa tłumaczą bezrobocie niedostatecznym popytem na dobra natomiast neoklasycy
tłumaczą zbyt wysokimi płacami. Zgodnie z ujęciem neoklasycznym w warunkach gospodarki
wolnorynkowej występują tendencje do ustalania się na rynku pracy stanu równowagi i takim głównym
mechanizmem, który zapewnia tę tendencję jest mechanizm zmian płac realnych. Zjawisko to tłumaczy
się ograniczeniami w swobodnym działaniu mechanizmu rynkowego na rynku pracy i te ograniczenia
związane są z tzw. usztywnianiem płac, co wiąże się z działalnością związków zawodowych. Bezrobocie
nazywa się dobrowolnym, bo wynika z braku akceptacji wymogów mechanizmu rynkowego. Aktywna
ingerencja państwa, która polega na regulowaniu popytu na dobra, nie jest potrzebna do likwidowania
bezrobocia. Konieczna jest likwidacja ograniczeń swobodnego działania mechanizmu rynkowego i
osłabienie monopolistycznej pozycji związków zawodowych, zwiększenie elastyczności płac oraz
zwiększenie uprawnień w funkcjonowaniu rynku pracy.  Keynesiści uważają, że w warunkach
swobodnego działania mechanizmu rynkowego dokonuje się tendencja do ustalenia się nadwyżki podaży
nad popytem, co oznacza bezrobocie, czego przyczynÄ… jest niewystarczajÄ…cy popyt na towary, jaki
kształtuje się w warunkach gospodarki rynkowej. Suma zamierzonych inwestycji w gospodarce jest
mniejsza od sumy oszczędności odpowiadających dochodowi przy pełnym zatrudnieniu. Gdy popyt na
towary jest niewystarczający do zakupu wytworzonej produkcji to producenci są zmuszeni obniżyć
produkcję i zmniejszyć zatrudnienie. Powstałe bezrobocie ma charakter przymusowy i długotrwały:
Nie można zmniejszyć bezrobocia obniżką płac ze względu na:
·ð Obecność zwiÄ…zków zawodowych
·ð Zmniejszenie dochodu zmniejsza wydatki, ogranicza produkcjÄ™ i zatrudnienie
 Keynesiści uważają, że interwencjonizm państwa jest konieczny do zlikwidowania bezrobocia. Rolą
państwa jest stymulowanie popytu na towary za pomocą instrumentów fiskalnych i pieniężnych.
Inflacja
Inflacja-proces wzrostu ogólnego poziomu cen
W Polsce obliczaniem inflacji zajmuje siÄ™ GUS. Konstruuje siÄ™ wskaz
nik cen, który jest zmianą
procentowych zmian wydatków. Procesy mierzone za pomocą wskaz
nika cen mogą mieć nasilenia:
·ð Inflacja peÅ‚zajÄ…ca-do 5% / rok
36
·ð Umiarkowana-5%-10% / rok
·ð GalopujÄ…ca-10%-150 / rok
·ð Hiperinflacja-powyżej 150%
Przyczyny inflacji:
·ð Teoria monetarna (neoiloÅ›ciowa)-wskazuje ona na fakt, że tempo wzrostu cen jest
zdeterminowane tempem wzrostu podaży pieniądza, ponieważ podaż pieniądza jest pod kontrolą
banku centralnego i przyczynę inflacji upatruje się w błędnej polityce tego banku. Najważniejszą
rolę w ograniczeniu inflacji ma zmniejszenie dynamiki wzrostu podaży pieniądza
·ð Popytowa teoria inflacji-poziom faktycznego dochodu narodowego jest zdeterminowany
poziomem agregatowego popytu na towary. PrzyczynÄ™ inflacji upatruje siÄ™ w ustaleniu siÄ™
agregatowego popytu na towary na poziomie przewyższającym możliwości jego zaspokojenia.
Luka inflacyjna-pojęcie Keynesa. Rozmiar luki inflacyjnej jest wyznaczony przez różnicę między
wielkością łącznego popytu na towary, a wielkością dochodu narodowego. Pojawienie się w
warunkach swobodnego kształtowania się cen rynkowych powoduje inflację.
·ð Teoria kosztowa-wg tej teorii przyczynÄ… inflacji jest wzrost kosztów produkcji niezależny od
agregatowego popytu na towary. Gdy rosną koszty produkcji, wtedy przedsiębiorstwa
przerzucają wzrost tych kosztów na ceny wyrobów i obciążają konsumentów.
Zależność inflacji od bezrobocia
Na podstawie danych statystycznych z lat 1861-1957 dla Wielkiej Brytanii, Philips zaobserwował istnienie
odwrotnej zależności między stopą wzrostu płac nominalnych, a stopą bezrobocia. Ilustruje to krzywa
Philipsa.
37
Przy stopie bezrobocia niższej od pewnego poziomu płace wzrastają, natomiast przy bezrobociu
przewyższającym ten poziom następuje spadek płac nominalnych. Istnieje taki poziom stopy bezrobocia,
który stabilizuje płace nominalne (0-A). Stabilizacja płac odpowiada stanowi równowagi na rynku pracy.
Wynika z tego, że dla równowagi charakterystyczny jest pewien poziom bezrobocia. W odpowiedzi na
krzywÄ… Philipsa, Samuelson i Sollon przedstawili zmodyfikowanÄ… krzywÄ… Philipsa w postaci
zależności stopy bezrobocia i tempa wzrostu cen.
W polityce gospodarczej można dokonać wyboru między większą inflacją i mniejszym bezrobociem, a
mniejszą inflacją i większym bezrobociem. Jeżeli istniejąca stopa bezrobocia została uznana za zbyt
wysoką (b0), to dzięki ekstensywnej polityce fiskalnej i monetarnej można by ją obniżyć do poziomu b1,
ale kosztem zwiększenia inflacji (tp0-tp1). Uważano, że przez odpowiednią politykę gospodarczą rząd
zapewni taką kombinację poziomów inflacji i bezrobocia, którą to ze społecznego punktu widzenia można
uznać za najkorzystniejszą. Koncepcja zmodyfikowanej krzywej znalazła urzeczywistnienie w
gospodarkach wielu krajów na przełomie lat 60-70. Na początku lat 70-tych pojawiła się stagflacja
polegająca na równoczesnym występowaniu wysokiej inflacji i bezrobocia, co było trudne do
wytłumaczenia na podstawie koncepcji Philipsa.
Teoria naturalnej stopy bezrobocia-alternatywna do poprzedniej teorii. W gospodarce istnieje pewien
poziom bezrobocia odpowiadający stanowi równowagi.
Bezrobocie wynika z:
·ð NiedoskonaÅ‚oÅ›ci funkcjonowania rynków
·ð NiepeÅ‚nÄ… informacjÄ… o rynku pracy
·ð Niedopasowania strukturalnego popytu i podaży
Jest to bezrobocie naturalne, które nie może być na trwałe obniżone za pomocą ekspansywnej polityki
makroekonomicznej.
38
Handel międzynarodowy
Handel zagraniczny to import i eksport towarów. W transakcjach podstawową formą płatności jest
pieniądz (głównie dolar). Handel światowy jest sumą eksportu wszystkich krajów. Największą część
towarów stanowią towary przemysłowe, natomiast maleje obrót żywnością, surowcami mineralnymi i
rolnymi. Rozwija się handel usługami (1/5 wartości handlu towarami). Duże znaczenie mają też usługi
finansowe (bankowość, ubezpieczenia) oraz telekomunikacja i łączność.
Koszty kompolatywne-handel międzynarodowy oparty na stabilizacji produkcji jest ekonomicznie
korzystny dla jego uczestników. Najprostsze wytłumaczenie korzyści z handlu zagranicznego odwołuje
się do różnic w absolutnych kosztach produkcji towarów.
Przykład 6
Koszty produkcji cytrusów w Polsce byłyby dużo wyższe niż w Algierii, gdzie do uprawy cytrusów istnieją
bardzo dobre warunki glebowe i klimatyczne. Klimat i gleby Algierii sprawiają, że koszty uprawy konopi
byłyby wyższe niż w Polsce, zatem dla każdego z tych krajów korzystny jest import tego towaru, którego
absolutne koszty wytwarzania są wyższe niż za granicą.
Różnice w kosztach wytwarzania jednostki towaru mogą tłumaczyć tylko części handlu
międzynarodowego. Uniwersalną zasadą jest zasada kosztów komparatywnych.
Przykład 7
Są 2 kraje i 2 towary. Jeśli jeden kraj ma absolutne koszty produkcji obu towarów niższe niż kraj drugi (A)
to istnieje racjonalne uzasadnienie specjalizacji każdego kraju w produkcji tylko 1-go towaru i wymiany
nadwyżek z obupulną korzyścią. Kraj A powinien specjalizować się w wytworzeniu tego towaru, którego
koszty komparatywne są względnie niższe niż w 2-gim kraju B.
Cena = koszt produkcji
Koszt produkcji = koszt pracy
Koszt pracy = godziny pracy potrzebne do wytworzenia jednostki towaru
Towar Kraj A Kraj B
X 1 3
Y 2 4
Kraj A ma absolutne koszty produkcji towaru X i Y niższe niż kraj B, jednak kraj A ma większą przewagę
komparatywnÄ… w produkcji X niż Y. Dla X koszt jego produkcji wynosi tylko 1/3 kosztu w B, a dla ½. Z tej
zasady wynika, że dany kraj powinien wyspecjalizować się w produkcji i eksporcie tych towarów, których
koszty produkcji są względnie niskie w porównaniu z innymi krajami i dzięki temu przy nieskrępowanej
wymianie handlowej jej uczestnicy mogą odnieść korzyści w postaci przyrostu dochodu narodowego.
39
Czy w realnym świecie zawsze jest tak, że wszyscy zyskują na kreowaniu handlu???
Jeśli straty ponoszone przez upadających producentów, oraz tracących pracę nie są odpowiednio
rekompensowane to otwarcie gospodarki i kreowanie handlu może rodzić napięcia społeczne.
Producenci na ogół próbują wpływać na władzę. Celem jest ustanowienie barier ochronnych
powstrzymujących import towarów, co może doprowadzić do wzrostu poziomu cen i obniżenia
zadowolenia konsumentów.
Wybór zagranicznej polityki handlowej.
Za pośrednictwem tej polityki rząd może regulować dostęp zagranicznych towarów i czynić rynek
otwartym lub zamkniętym (korzystnym dla producentów lub konsumentów). Korzyści komparatywne
powstające przy swobodnej wymianie handlowej pojawiają się, gdy władze nie ingerują.
Cło-opłata, którą eksporter lub importer musi uiścić na rzecz budżetu państwa przy dokonywaniu
transakcji zagranicznej. Głównie są to cła nakładane na import.
Motywy nakładania ceł:
·ð Dochód do budżetu
·ð Popieranie dziaÅ‚alnoÅ›ci produkcyjnej w wybranych dziedzinach poprzez sztucznÄ… ochronÄ™ przed
konkurencjÄ…
·ð OsÅ‚anianie zatrudnienia w niekonkurencyjnych wobec zagranicy gaÅ‚Ä™ziach, które upadÅ‚yby bez
ochrony
·ð Ochrona pewnych grup spoÅ‚ecznych
Stosowanie ceł przynosi straty konsumentom i nieefektywną alokację zasobów.
Kwoty-ograniczenia ilościowe w eksporcie i imporcie
Bariery poza taryfowe-regulacje administracyjne
Subsydia eksportowe-dodatki, które promują eksport
Podstawowe modele rynku
W zależności od konkurencji wyróżnia się 4 modele:
·ð Konkurencja doskonaÅ‚a-charakteryzuje siÄ™ tym, że żaden z kupujÄ…cych i sprzedajÄ…cych nie
mają wpływy na cenę, bo ona kształtuje się jako wypadkowa oferty wszystkich producentów i
zapotrzebowania wszystkich odbiorców na dany produkt. Zarówno dla producentów i
konsumentów cena jest wielkością daną. Warunki istnienia konkurencji doskonałej:
1. Duża liczba kupujących i sprzedających-wpływ producenta na globalną podaż i
konsumenta na popyt jest niewielki (zbyt mały by spowodować zmianę ceny). Akceptują
oni cenÄ™ rynkowÄ…
40
2. Pełna mobilność czynników produkcji-na rynku nie istnieją żadne przeszkody we
wchodzeniu i wychodzeniu firm do danej gałęzi przemysły. Czynniki produkcji mogą być
przesuwane bez przeszkód między różnymi ich zastosowaniami
3. Nie istnieją ograniczenia nakładów inwestycyjnych na rozpoczęcie działalności-nie
potrzeba dużego kapitału do uruchomienia firmy
4. Jednorodność produktu-produkty producentów są identyczne. W rzeczywistości jest
ich bardzo mało (akcje, płody rolne).
5. Doskonała informacja o rynku-wszyscy sprzedający i kupujący mają pełną informacje
o produkcie i jego cenie teraz i w przyszłości. Informacja musi być darmowa
·ð Czysty monopol-gdy w gaÅ‚Ä™zi przemysÅ‚u istnieje tylko jedno przedsiÄ™biorstwo wytwarzajÄ…ce
produkt nieposiadający substytutów. Warunki istnienia monopolu:
1. Produkty jednorodne i zróżnicowane mogą być sprzedawane przez jedną firmę-
zakłada się, że na rynku nie istnieją bliskie substytuty tych produktów.
2. Brak możliwości wejścia do gałęzi przemysłu-gałąz
opanowana przez jednego
producenta. Wynikają z uwarunkowań ekonomiczno-prawnych (wytwarzanie produktu
może być chronione patentem, wejście do gałęzi może być związane z dużymi
kosztami). Monopol pełny wynika też z przepisów ustalonych przez państwo w celu
kontroli produkcji wyrobu i dochodów (zbrojeniówka)
3. 1 sprzedajÄ…cy i wielu kupujÄ…cych
4. Doskonała informacja o rynku
·ð Konkurencja monopolistyczna-Å‚Ä…czy ze sobÄ… 2 pierwsze modele (ekonomiÅ›ci Robinson i
Chamberlain). Ten model opiera siÄ™ na zasadach:
1. Produkty na rynku są zróżnicowane i posiadają bliskie substytuty-(np. 2 proszki do
prania o identycznym składzie chemicznym). Występowanie zróżnicowanych produktów
sprawia, że koncepcja gałęzi przemysłu traci na znaczeniu. W rzeczywistości istnieje tyle
rynków i przemysłów ile jest zróżnicowanych produktów
2. Swoboda wchodzenia i opuszczania rynku
3. Wielu sprzedajÄ…cych i kupujÄ…cych
4. Doskonała informacja o rynku
·ð Oligopol-nie prowadzi do jednoznacznych rozwiÄ…zaÅ„ optymalizacyjnych i na tym rynku istnieje
silna współzależność między przedsiębiorstwami. Możliwość wyznaczenia ceny i wielkości
produkcji przez dane przedsiębiorstwo jest uzależnione od zachowania się konkurencji.
Założenia oligopolu:
1. Produkty jednorodne lub zróżnicowane-w rzeczywistości więcej zróżnicowanych, ale
substytutów np. rynek samochodów osobowych
2. Mała liczba sprzedających i duża kupujących-każda decyzja wpływająca na wielkość
produkcji i sprzedaży jest zauważana przez konkurencję, która może stosować pewne
kroki dostosowawcze (ważna cecha oligopolu)
3. Ograniczony dostęp do rynku-zdominowany rynek ograniczają czynniki technologiczne
4. Pełna informacja o rynku
41
Duopol-szczególny przypadek oligopolu. Rynek, na którym działają dwaj producenci oferujący
ten sam produkt i działania jednego są zależne od działań drugiego. Współzależności mogą
dotyczyć wyznaczenia wielkości produkcji lub poziomu cen sprzedaży
Formy monopolizacji:
·ð Nieustanne inwestowanie w rozwój przedsiÄ™biorstwa i opanowanie danej dziedziny produkcji lub
rynku zbytu (proces długotrwały i kosztowny)
·ð A
ączenie przedsiębiorstw (fuzja), które były do tej pory firmami konkurencyjnymi. Powstają nowe
formy instytucjonalne np.: kartele, syndykaty, trusty, koncerny, konglomaty, holdingi.
Rynek papierów wartościowych
Rynek papierów wartościowych-obejmuje transakcje kupna i sprzedaży akcji i obligacji.
Rynek ten dzieli siÄ™ na:
·ð Rynek pierwotny-na ty rynku emitenci sprzedajÄ… nowe akcje i obligacje za poÅ›rednictwem
instytucji finansowych
·ð Rynek wtórny-po rozprowadzeniu na pierwotnym, sÄ… przedmiotem obrotu na rynku wtórnym
(giełdzie) za pośrednictwem brokerów. W Polsce rynek wtórny dzieli się na:
1. Podstawowy-codziennie odbywa się na nim handel akcjami większych spółek
2. Równoległy-na nim notowane są akcje małych spółek i one odbywają się rzadziej
·ð Rynek pozagieÅ‚dowy-notowane sÄ… papiery wartoÅ›ciowe instytucji samorzÄ…dowych i maÅ‚ych firm,
dla których rynek giełdowy z różnych powodów jest niedostępny.
Ceny (kursy), po jakich dokonuje się transakcji kupna i sprzedaży danego dnia wykorzystywane są
(notowane) w wykazie (biuletynie) publikowanym w prasie. Dla lepszej orientacji w mozaice kursowej
ogłasza się również syntetyczne indeksy kursów opracowane przez poszczególne giełdy według różnych
metod (DATS, WIG, WIG20).
Najważniejsze papiery wartościowe:
·ð Akcje-papiery o okreÅ›lonej wartoÅ›ci nominalnej Å›wiadczÄ…ce o udziale ich wÅ‚aÅ›ciciela
(akcjonariusza) w kapitale i dochodach spółki akcyjnej.
·ð Obligacje-forma pożyczki, którÄ… zaciÄ…ga u nabywców emitent (rzÄ…d, wÅ‚adze lokalne, firmy).
Obligacja daje prawo otrzymania stałego i określonego dochodu (procentu) i zwrot w ustalonym
terminie pożyczonej kwoty.
Rynek wtórny-giełda
42
Giełda papierów wartościowych w Warszawie działa od kwietnia 91 . Ma charakter otwarty, tzn., że
transakcje mogą zawierać na niej nie tylko inwestorzy krajowi, ale także zagraniczni. Handluje się
akcjami sprywatyzowanych firm i obligacjami państwowymi. Giełda dokonuje zobiektywizowanej wyceny
firm i spełnia podstawowe funkcje.
Giełdy dzielimy ze względu na:
·ð FormÄ™ prawnÄ…-dzieli siÄ™ na model:
1. Amerykański-instytucja jest giełdą prywatno-prawną. Giełda jest zrzeszeniem spółek,
handlowców, bankierów, przemysłowców, którzy tworzą giełdę w celu lepszej realizacji
interesów. Giełda amerykańska sama odpowiada za siebie i ustala organizację. Państwo
czuwa nad prawidłowym działaniem za pomocą komisji ds. transakcji papierami
wartościowymi i komisji ds. obrotu towarowego
2. Niemiecki (kontynentalno-europejski)-instytucja publiczno prawna. Oddziaływanie
państwa jest bardziej bezpośrednie. Państwo wydaje zezwolenie na prowadzenie giełdy,
określa organizacje i zasady ustalania cen za pomocą ministerstwa finansów lub
gospodarki
·ð Zasady uczestnictwa-model nie istnieje, ale wyróżnia siÄ™ grupy:
1. Maklerów
2. Samodzielnych uczestników giełdy
3. Urzędników
4. Gości
·ð Zakres dziaÅ‚ania-np. gieÅ‚dy towarowe, pieniężne, usÅ‚ug
·ð SpeÅ‚niane funkcje:
1. Uniwersalne
2. Specjalistyczne
Największe giełdy znajdują się w Tokio, NY, Amsterdamie, Frankfurcie n. Menem.
Rola giełdy-w rezultacie koncentracji obrotów na giełdach, giełdy odgrywają ważną rolę w kształtowaniu
się cen, a zwyczaje wypracowane na giełdach są wprowadzane w handlu zewnętrznym i wewnętrznym.
Giełdy zapewniają obrót kapitałem finansowym i umożliwiają finansowanie inwestycji i wywierają wpływ
na tempo i strukturę wzrostu gospodarczego. Giełdy są barometrem ekonomicznym w gospodarce,
ponieważ dają możliwość zawierania transakcji na wielką skalę, a wahania kursów i obrotów są
odzwierciedleniem wahań i zmian koniunktury. Na giełdzie odbywa się ożywiona gra spekulacyjna, co
może doprowadzić do kryzysu (powstają wahania i straty właścicieli papierów wartościowych). Giełdy
przez swoje notowania są najbardziej wiarygodnym miejscem oceny spółek handlowych. W warunkach
stabilnych ułatwiają dopływ kapitału do spółek za pomocą nowych emisji akcji. Pieniądze ze sprzedaży
akcji są tańsze niż kredyt i akcje firm mogą  ściągnąć z rynku istotną część oszczędności.
Organizacja giełdy:
·ð ZarzÄ…d-decyduje o czÅ‚onkostwie i opÅ‚atach za czÅ‚onkostwo, zarzÄ…dza finansami, kontroluje
przestrzeganie regulaminu i ustala zasady
43
·ð Komisja ds. dopuszczeÅ„ do obrotu nowych walorów
·ð Izba maklerska (brokerska)-reprezentuje maklerów i peÅ‚ni funkcje organizacyjno-kontrolne
·ð SÄ…d rozjemczy i honorowy-rozstrzyga spory
·ð Biuro rozliczeÅ„-na podstawie przyjÄ™tych informacji gieÅ‚dowych biuro dokonuje obciążeÅ„
poszczególnych maklerów
·ð Uczestnicy gieÅ‚dy:
1. Maklerzy-pośrednicy, przedstawiciele firm i banków. Działają głównie na zlecenie i
rachunek klientów. Są oni zorganizowani w tzw. firmy maklerskie, które oferują usługi
(zawieranie transakcji, doradztwo)
2. Samodzielni uczestnicy giełdy-przedstawiciele banków i innych instytucji
3. Urzędnicy-osoby dopuszczone na pewien czas do handlu giełdowego zawierające
transakcję w imieniu firm maklerskich i banków
4. Goście-osoby, które nie mają prawa uczestnictwa w handlu na giełdzie (personel
pomocniczy, gońcy, obsługa komputerów, reporterzy)
Globalne problemy gospodarki światowej
Gospodarka światowa-jest to historycznie ukształtowany i zmieniający się w czasie system powiązań
produkcyjnych, technologicznych, handlowych, finansowych, instytucjonalnych między gospodarkami
narodowymi różnych krajów włączający je w ogólnoświatowy proces produkcji i wymiany. Gospodarkę
światową można traktować jako system powiązań różnorodnych układów gospodarczych stanowiących
elementy tego systemu. Elementami podsystemowymi wspólnej gospodarki światowej są poszczególne
gospodarki narodowe.
Ugrupowania gospodarcze:
·ð Gospodarcze ugrupowania integracyjne (UE, EFTA)
·ð Sojusze polityczno wojskowe (NATO)
·ð PozarzÄ…dowe (Åšwiatowa Rada Pokoju)
Odmienne miejsce zajmują korporacje transnarodowe. Są to firmy, które prowadzą działalność
gospodarczą na obszarze kilku państw organizując tam odpowiednie filie. Opanowały one znaczną część
przemysłu motoryzacyjnego, chemicznego, elektrycznego (GM, Shell, IBM). Wartość obrotu tych firm jest
znacznie większa niż dochód narodowy państw. Pośród 100 największych 75 ma swoją siedzibę w USA.
Korporacje zgodnie ze swoją strategią albo realizują założenia rządu, albo bojkotują.
System współczesnej gospodarki światowej tworzą kraje:
·ð Wysoko rozwiniÄ™te
·ð Åšrednio rozwiniÄ™te
·ð SÅ‚abo rozwiniÄ™te:
44
1. OPEC
2. Nowo uprzemysłowione
3. Kraje 4-go świata
PKB w gospodarkach światowych:
·ð USA ok. 21000$
·ð Kraje UE ok. 15500$
·ð Europa wschodnia ok. 4600$
·ð Kraje rozwijajÄ…ce siÄ™ ok. 940$
Spośród 10 najbiedniejszych krajów 9 znajduje się w Afryce (PKB ok. 80$-180$) i Nepal w Azji (PKB ok.
200$).
Wskaz
niki służące do ustalenia miejsca kraju w gospodarce światowej:
·ð PKB
·ð Tempo wzrostu PKB
·ð Wielkość produkcji przemysÅ‚owej i struktura
·ð Wielkość obrotu w handlu zagranicznym
Cechy współczesnego rozwoju globalnego-we współczesnej gospodarce światowej można
zaobserwować ujednolicenie zachowań, co przejawia się w:
·ð PowiÄ™kszenie siÄ™ otwartego charakteru gospodarki poszczególnych krajów
·ð WzroÅ›cie współzależnoÅ›ci rozwoju w skali konkretnych krajów, grup, Å›wiata jako caÅ‚oÅ›ci
·ð W umiÄ™dzynarodowieniu postÄ™pu technicznego (badania naukowe), a skutkiem sÄ… istotne zmiany
roli określonych czynników produkcji i gałęzi gospodarki. Zmiany roli we wzroście ekonomicznym
i jego intensywności.
·ð Przejmowanie obcych wzorców i obiektywizacja tego efektu
Rozwój państwa nie może dokonywać się w izolacji od innych państw i izolacji świata jako całości.
Oznaczałoby to stagnację gospodarczą, lub wzrost ograniczający się do powielania struktury produkcji
lub nieznacznej modyfikacji. Wraz z przechodzeniem do wyższego poziomu gospodarczego wzmaga się
konieczność szerszego korzystania z międzynarodowego podziału pracy i zwiększenia się otwartego
charakteru gospodarki. Międzynarodowy podział pracy przyczynia się do powstania nowych branż
produkcji, do wytworzenia nowych towarów i do zwiększenia się otwartego charakteru gospodarki, co
prowadzi do wzrostu niezależności ekonomicznej i politycznej między krajami. Rozszerzanie się sieci
informatycznej i powiązań powoduje, że poszczególne kraje stają się coraz bardziej uzależnione od
gospodarki światowej i jej poszczególnych podsystemów. Narastanie współzależności międzynarodowej
odbywa się w warunkach podziału świata na suwerenne państwa, które podejmują koordynacje rozwoju
gospodarczego z punktu widzenia własnych celów, a nie świata jako całości. Umiędzynarodowienie
badań naukowych i rozwoju technicznego dąży do podniesienia wzrostu gospodarczego. Wysokie koszty
badań naukowych stwarzają potrzebę międzynarodowego podziału pracy i to w rezultacie prowadzi do
przepływu technologii i czynników badań między krajami. Ten transfer stał się w większym stopniu niż
dawniej rewolucjonizującym warunki produkcji nie tylko w krajach, gdzie jest konieczność wykorzystania
45
na większą skale czynników wzrostu, ale również w krajach, które mogą rozwijać się stosując czynniki
ekstensywne. Efekt naśladownictwa we współczesnej gospodarce światowej powstaje na skutek
przepływu kapitału, siły roboczej i informacji. Na początku przejawiał się w naśladowaniu sposobu życia,
wzorców i stylu. Obecnie następuje tzw. obiektywizacja tego efektu i pojawia się w sferze konsumpcji i
produkcji i to dążenie jest skutkiem braku restrykcji natury politycznej. Pojawianie się efektu
naśladownictwa w sferze konsumpcji (artykuły luksusowe) może spowodować zmniejszenie akumulacji, a
w sferze produkcji zwiększa się możliwość rozwoju tych krajów. Rozwój współczesnego świata wskazuje
na intensyfikację współzależności globalnych i pojawienie się oraz zaostrzenie się tzw. problemów
globalnych o dużym znaczeniu dla rozwoju:
·ð Demograficzny
·ð Å»ywnoÅ›ciowy
·ð Zasobów surowcowych
·ð Åšrodowiska naturalnego
·ð Inflacji
·ð ZadÅ‚użenia
Międzynarodowy transfer czynników produkcji i usług
Ważnym czynnikiem wpływającym na rozwój przemiany strukturalnej w gospodarce światowej jest
wymiana międzynarodowa. Przedmiotem wymiany międzynarodowej są zasoby produkcyjne:
·ð KapitaÅ‚
·ð Wiedza techniczna
·ð SiÅ‚a robocza
·ð Produkty i usÅ‚ugi (wynik wykorzystania zasobów produkcyjnych)
Przyczyny transferu:
·ð Zapewnienie w krótkim okresie wyższej stopy zysku niż przynoszÄ… inwestycje w kraju,
ograniczone rozmiary rynku wewnętrznego, wysokie płace i podatki lub wysokie ceny surowców
mogą powodować, że wywóz kapitału pozwala osiągnąć wyższą stopę zysku
·ð OsiÄ…gniÄ™cie wyższej stopy procentowej od kapitaÅ‚u
·ð Zapewnienie dostÄ™pu do deficytowych z
ródeł surowców (ropa, rzadkie metale)
·ð OminiÄ™cie barier celnych za pomocÄ… lokat w kraju, w którym one wystÄ™pujÄ…
·ð Wykorzystanie przewagi technologicznej, która nie wystÄ™puje w stosunkach z krajowymi
producentami
Korzyści przepływu kapitału-Przyczyniają się do wzrostu dochodu światowego. W kraju eksportującym
kapitał wykorzystanie czynników produkcji dałoby niższy przyrost produkcji niż w kraju, w którym dotąd
istniał deficyt kapitału. Import umożliwia wykorzystanie nieuruchomionych dotychczas czynników
produkcji.
46
Formy występowania transferu kapitału:
·ð BezpoÅ›rednie lokaty kapitaÅ‚owe (inwestycje bezpoÅ›rednie)-polegajÄ… na nabyciu udziałów w
przedsiębiorstwach, które działają za granicą w celu uzyskania wpływu na zarządzanie
·ð PoÅ›rednie lokaty kapitaÅ‚owe (inwestycje portfelowe)-polegajÄ… na zakupie za granicÄ… papierów
wartościowych w celu osiągnięcia pewnej stopy zysku z tych lokat
·ð MiÄ™dzynarodowe przepÅ‚ywy kapitaÅ‚u pożyczkowego-dotyczÄ… różnych form kredytu
udzielanych państwom, firmom, instytucjom
·ð Krótkookresowe przepÅ‚ywy kapitaÅ‚u-mogÄ… być spowodowane różnicami wysokoÅ›ci stopy
procentowej
Międzynarodowy przepływ wiedzy technicznej-zachodzi, kiedy wiedza znana jednej osobie lub grupie
osób w jednym kraju (dawca) staje się znana osobom w kraju drugim (biorca) w sposób odmienny niż
całkowicie niezależne badania
Sektory rynku wiedzy technicznej:
·ð OdpÅ‚atny transfer wiedzy technicznej dokonywany dla celów wojskowych głównie za pomocÄ…
nowoczesnych urządzeń technicznych i szkolenia kadr
·ð Transfer w obrÄ™bie korporacji miÄ™dzynarodowej miÄ™dzy firmÄ… macierzystÄ…, a filiami
zagranicznymi lub między filiami jednej korporacji w różnych krajach
·ð Transakcje kupna i sprzedaży zachodzÄ…ce miÄ™dzy niezależnymi jednostkami gospodarczymi
regulowane prawami rynkowymi
Kanały transferu wiedzy technicznej:
·ð Umowy licencyjne
·ð Konsulting miÄ™dzynarodowy
·ð Obrót produktami zaawansowanymi technicznie
·ð Dostawy kompletnych obiektów przemysÅ‚owych
·ð MiÄ™dzynarodowa korporacja badawczo-rozwojowa
Transfer siły roboczej-jest coraz lepiej rozwijającym się kanałem przepływy czynników w skali
międzynarodowej. Jego warunkiem jest istnienie nadwyżki podaży na rynku pracy w jednych krajach i
popytu na pracę w innych krajach. Główne przyczyny migracji:
·ð Różnice w dochodach
·ð Możliwość zatrudnienia miÄ™dzy paÅ„stwami emigracji i imigracji
Skutkiem jest nowa praca i wynagrodzenie.
Międzynarodowe organizacje gospodarcze i ich rola
Światowa Organizacja Handlu WTO- powstała w wyniku przekształcenia układu wielostronnego GAT.
WTO stwarza bardzie stabilne i trwałe ramy instytucjonalne przyszłej polityki regulującej wymianę
47
towarów i usług. Na forum WTO są negocjowane wielostronne redukcje taryf celnych krajów
członkowskich i warunki liberalizacji handlu. Chodzi o równe korzyści stron uczestniczących. WTO
przyjmuje za podstawę wzajemnych stosunków handlowych klauzulę najwyższego uprzywilejowania.
Występuje przeciw osiągnięciu przez pewne kraje niezasłużonych korzyści (przeciw dumpingowi).
Konferencja Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju (1964r)-zajmuje się zagadnieniami
rozwoju gospodarczego, transferem zasobów i technologii między krajami rozwiniętymi i zacofanymi,
pomocą finansową. W 1992r Konferencja Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju opracowała 2
dokumenty dotyczące oddłużenia świata i reformy na rynku surowców.
Oprócz Światowej Organizacji Handlu i Konferencji Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju
istnieją Rada Ekonomiczno-Społeczna przy ONZ i Regionalne Komisje Gospodarcze dla Europy,
Afryki, Azji, Pacyfiku i Ameryki A
acińskiej.
Najistotniejszą organizacją jest Unia Europejska-powstała po przekształceniu EWG (Europejskiej
Wspólnoty Gospodarczej-25.03.1957r.). Stworzyły ją: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Włochy
i RFN. Obecnie UE jest na etapie rozszerzenia o kolejne kraje m.in. Polskę (1 maj 2004r.). Pogłębienie
dokonuje się poprzez rozszerzenie zakresu kompetencji oddziaływania i regulacji władz UE na coraz
większą liczbę sfer gospodarki przy jednoczesnym zmniejszeniu możliwości oddziaływania narodowego.
Pogłębianie integracji jest realizowanie przez eliminowanie przeszkód i tworzenie jednakowych
warunków dla funkcjonowania integrujących się całości gospodarczych.
Poszerzanie odbywało się:
·ð 1973-Anglia, Dania, Finlandia
·ð 1983-Grecja
·ð 1986-Hiszpania i Portugalia
·ð 1995-Austria, Finlandia, Szwecja
PodstawÄ… prawnÄ… funkcjonowania UE sÄ… traktaty:
·ð Rzymskim 57
·ð Jednolity akt europejski 86
·ð Z Maastricht 92 -porozumienie dotyczÄ…ce unii monetarnej, ekonomicznej i politycznej
Unia ekonomiczna-ostateczne zniesienie barier ekonomicznych, technicznych i fiskalnych w UE,
reformy funduszy strukturalnych (pomoc w rozwoju regionalnym), koordynacja polityki ekonomicznej i
fiskalnej.
Unia polityczna-wstępne ustalenie ogólnych zasad, wspólnej polityki ze strategią NATO, koordynacja
polityki obronnej, współpraca policyjna, sądownicza itp.
Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu EFTA-opiera siÄ™ na stworzeniu strefy wolnego handlu
aktywami przemysłowymi bez ściślejszej integracji połączonej z utworzeniem instytucji o uprawnieniach
ponadnarodowych.
W 1992r Polska, Czechy, Słowacja i Węgry podpisały środkowo-europejskie porozumienie o wolnym
handlu CEFTA, potem dołączyły Słowenia i Rumunia. Strefa CEFTA obejmuje towary przemysłowe,
które podzielone na kategorie.
48
Inne organizacje:
·ð Wspólny Rynek Ameryki Åšrodkowej tworzÄ… Gwatemala, Korsyka, Honduras, Nikaragua i
Salwador. W 1962 powstało stowarzyszenie handlu Ameryki A
acińskiej
·ð Od 1995 funkcjonuje wspólnota gospodarcza Afryki zachodniej (15 paÅ„stw)
·ð W 1994r powstaÅ‚a NAFTA (USA, Kanada, Meksyk) zakÅ‚ada wyeliminowanie wszystkich barier
handlu i ułatwienia w przepływie inwestycji. Nie planuje się zewnętrznych taryf. NAFTA obejmuje
360mln ludzi.
Z rozważań wynika, że powstają problemy rozwojowe. Dużymi zagrożeniami wg  Klubu Rzymskiego są
ograniczenia rozwoju gospodarczego, ograniczenia fizyczne i wzrost zerowy bardzo niekorzystny dla
krajów 3-go i 4-go świata.
Koncepcja zrównoważonego rozwoju-podstawowym dokumentem, który przyczynił się do
rozpowszechnienia jest raport  nasza wspólna przyszłość . Został przygotowany przez komisję, ds.
rozwoju i środowiska ONZ. Wzrost jest postrzegany nie tylko jako z
ródło zagrożeń ekonomicznych, ale
również jako czynnik. Dokument wskazuje drogę do przełamania różnic na poziomie mikroekonomicznym
przez włączenie dóbr środowiskowych do rachunku na poziomie makroekonomicznym przez
odzwierciedlenie zmian we wskaz
nikach rozwoju. W skali międzynarodowej i globalnej w poszukiwaniu
form dążenia do celu. Strategii rozwoju był poświęcony szczyt ziemi 92 , na którym przyjęto globalny
program rozwoju Agenda 31.
49