tom 2, nr 1, 30 40
Psychiatria
© Copyright 2009 Via Medica
w Praktyce Klinicznej PRACA P O G L 
D O W A ISSN 1899 5071
Alina Borkowska
Zakład Neuropsychologii Klinicznej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika Collegium Medicum w Bydgoszczy
Zakład Psychologii Lekarskiej Uniwersytetu Medycznego w A
odzi
Znaczenie zaburzeń funkcji poznawczych
i możliwości ich oceny w chorobach
psychicznych
Streszczenie
Zaburzenia funkcji poznawczych są odzwierciedleniem anomalii strukturalnych i czynnościowych mózgu, stwier-
dzanych w chorobach psychicznych. Występują u większości chorych oraz u około 50% ich zdrowych krewnych
pierwszego stopnia, co wskazuje na genetyczne uwarunkowania dysfunkcji poznawczych. Dysfunkcje poznaw-
cze, zwłaszcza dotyczące pamięci operacyjnej i funkcji wykonawczych, uznaje się za poznawcze wskaz
niki pre-
dyspozycji do wystąpienia przede wszystkim schizofrenii, ale też zaburzeń afektywnych dwubiegunowych i ze-
społu natręctw.
Leczenie farmakologiczne może wywierać zróżnicowany wpływ na różne obszary poznawcze, chociaż leki neu-
roleptyczne i przeciwdepresyjne nowej generacji mogą poprawiać funkcje poznawcze.
W ocenie zaburzeń poznawczych stosuje się testy neuropsychologiczne, w tym nowoczesne komputerowe bate-
rie testów neuropoznawczych, które pozwalają na obiektywną ocenę sprawności różnych obszarów poznaw-
czych, takich jak: pamięć, uwaga, funkcje wykonawcze, przestrzenne, werbalne. Na ich podstawie można okre-
ślić neuropsychologiczny profil pacjenta, co ma znaczenie dla planowania leczenia i rehabilitacji chorego, a także
monitorowania skuteczności terapii.
Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2009; 2, 1: 30 40
Słowa kluczowe: schizofrenia, zaburzenia afektywne dwubiegunowe, zespół obsesyjno-
-kompulsyjny, dysfunkcje poznawcze, testy neuropsychologiczne
Wstęp prawidłowo, co jest głównym powodem odmiennej
Zaburzenia funkcji poznawczych znalazły się w ostat- organizacji funkcjonalnej mózgu, a w związku z tym
nich latach w centrum szczególnego zainteresowa-  również zmian w zakresie funkcji poznawczych,
nia klinicystów, przede wszystkim wskutek lepszego takich jak przetwarzanie informacji, pamięć, procesy
poznania ich etiopatogenezy oraz znaczenia, jakie uwagi oraz funkcje wykonawcze. Wyodrębniono wie-
mają w przebiegu, obrazie klinicznym oraz rokowa- le czynników, które prowadzą do nieprawidłowości
niu w chorobach psychicznych. Odkrycia z ostatnich w rozwoju mózgu; do najważniejszych spośród nich
lat wykazały, że w etiopatogenezie takich chorób jak należą uwarunkowania genetyczne, nieprawidłowo-
schizofrenia czy zaburzenia afektywne istotną rolę ści w okresie ciąży i porodu (szczególnie hipoksja,
odgrywają anomalie w zakresie rozwoju mózgu oraz choroby matki i urazy okołoporodowe), a także stres
jego organizacji funkcjonalnej. Stwierdzono też, że psychiczny we wczesnej fazie rozwoju dziecka.
połączenia neuronalne, łączące poszczególne ośrodki Przyczyniło się to do docenienia znaczenia zaburzeń
mózgowe, w chorobach psychicznych działają nie- rozwojowych ośrodkowego układu nerwowego oraz
dysfunkcji poznawczych w etiopatogenezie chorób
psychicznych i do sformułowania ich współczesnych
Adres do korespondencji:
koncepcji, przede wszystkim neurorozwojowej kon-
prof. dr hab. med. Alina Borkowska
cepcji schizofrenii oraz molekularnej i komórkowej
Zakład Neuropsychologii Klinicznej UMK
Collegium Medicum w Bydgoszczy koncepcji depresji. Nowe podejście koncepcyjne do-
ul. Marii Skłodowskiej-Curie 9, 85 090 Bydgoszcz
tel.: [phone], faks: (052) 585 37 03
e-mail: [e-mail]
www.psychiatria.med.pl
30
Alina Borkowska, Znaczenie zaburzeń funkcji poznawczych i możliwości ich oceny
tyczy również zaburzeń lękowych  zaburzenie ob- rażone i mogą prowadzić do osłabienia ogólnej
sesyjno-kompulsyjne (OCD, obsessive-compulsive dis- sprawności intelektualnej już na początku choroby.
order), do niedawna traktowane wyłącznie jako za- W zaburzeniach afektywnych dwubiegunowych na
burzenie lękowe, jest obecnie postrzegane jako ze- początku występują dysfunkcje wybiórcze, dotyczą-
spół neuropsychiatryczny, w którym zaburzenia or- ce tylko niektórych funkcji, zaś ogólna sprawność
ganizacji funkcjonalnej mózgu są główną przyczyną intelektualna pozostaje w normie.
objawów chorobowych i dysfunkcji poznawczych. Jak wspomniano, zaburzenie obsesyjno-kompulsyj-
Zgodnie z powyższymi koncepcjami zaburzenia po- ne uznaje się obecnie za zaburzenie neuropsychia-
znawcze będą odzwierciedleniem nieprawidłowej tryczne, w którym stwierdza się liczne nieprawidło-
pracy mózgu, należą do najważniejszych elementów wości dotyczące struktury i funkcji ośrodkowego
diagnostyki oraz stanowią cel leczenia. układu nerwowego, a także specyficzne zaburzenia
Coraz częściej wskazuje się, że chociaż zaburzenia funkcji poznawczych. Wyniki badań neuroobrazo-
poznawcze są deficytem podstawowym i utrwalo- wych wskazują, że za specyfikę niektórych zaburzeń
nym, to jednak ich przebieg może być zróżnicowa- psychopatologicznych oraz deficytów poznawczych
ny. Z jednej strony pewne utrwalone dysfunkcje stano- odpowiadają zaburzenia aktywności kręgu neuronal-
wią predyspozycję do zachorowania (na co wskazuje nego łączącego oczodołowo-czołową część kory mó-
podobny profil niektórych deficytów u chorych oraz zgowej oraz jądra podstawy mózgu. Do uszkodzeń
ich krewnych pierwszego stopnia), z drugiej zaś stro- OUN może dojść już we wczesnym okresie rozwoju
ny mogą się one wiązać z obecnym funkcjonalnym mózgu, wskutek działania niekorzystnych czynników,
stanem mózgu. Obraz dysfunkcji poznawczych może jak na przykład w przebiegu zakażenia paciorkow-
się więc zmieniać w zależności od przebiegu i klinicz- cowego (PANDAS, paediatric autoimmune neuro-
nego obrazu choroby lub stosowanego leczenia. psychiatric disorder associated with streptococcal in-
fection) [3].
Dysfunkcje poznawcze w chorobach Ponadto zespół obsesyjno-kompulsyjny, a przynajmniej
psychicznych jego niektóre objawy, może współwystępować z in-
Zaburzenia funkcji poznawczych występują w więk- nymi chorobami i wpływać na ich przebieg i obraz
szości chorób psychicznych, w których dochodzi do kliniczny, co jest szczególnie istotne w przypadku schi-
zmian strukturalnych bÄ…dz
czynnościowych ośrod- zofrenii i zaburzeń afektywnych dwubiegunowych.
kowego układu nerwowego. Charakter tych dysfunk- We wcześniejszym badaniu, przeprowadzonym przez
cji oraz ich neurobiologiczne uwarunkowania mogÄ… autorkÄ™ niniejszej pracy i wsp., stwierdzono istotne
mieć jednak inny mechanizm. Wskazują na to wyni- nasilenie zaburzeń funkcji czołowych u chorych z OCD
ki badań porównawczych, w których stwierdza się w porównaniu z grupą osób zdrowych, przy czym
na przykład występowanie dysfunkcji czołowych okazało się, że wyniki uzyskane w grupie chorych są
w zakresie pamięci operacyjnej i funkcji wykonawczych niezwykle zróżnicowane. Niektórzy pacjenci uzyski-
w chorobach afektywnych, natomiast w zaburzeniach wali w testach neuropsychologicznych wyniki w gra-
afektywnych dwubiegunowych i depresji nawracają- nicach normy, inni zaś nieprawidłowe. Porównując
cej zaburzenie to ma zupełnie inny przebieg. Wykaza- natomiast wykonanie testów czołowych przez cho-
no, że nasilenie dysfunkcji czołowych w depresji na- rych na schizofrenię z objawami OCD, chorych na
wracającej jest mniejsze niż w depresji w przebiegu schizofrenię bez objawów OCD oraz osóby z rozpo-
zaburzeń afektywnych dwubiegunowych [1]. Ponad- znaniem wyłącznie OCD, stwierdzono największe dys-
to dysfunkcje te w zaburzeniach afektywnych dwu- funkcje w tym zakresie w przypadku schizofrenii bez
biegunowych utrzymują się w okresie remisji objawów objawów OCD; nieco lepsze wyniki osiągali chorzy
depresyjnych, natomiast w depresji nawracajÄ…cej na- na schizofreniÄ™ z objawami OCD, a najlepsze  cho-
stępuje znacząca poprawa w tym zakresie [2]. rzy z rozpoznaniem OCD [4].
W schizofrenii zaburzenia funkcji poznawczych trak-
tuje się jako dysfunkcję utrwaloną, występującą przed Specyfika zaburzeń pamięci operacyjnej
zachorowaniem, mimo że w tym przypadku najbar- i funkcji wykonawczych w chorobach
dziej charakterystyczne są zaburzenia funkcji czoło- psychicznych
wych, upośledzenie funkcjonowania może dotyczyć W najnowszych badaniach wiele uwagi poświęcono
wielu obszarów poznawczych. W porównaniu z za- znaczeniu dysfunkcji czołowej w etiopatogenezie
burzeniami afektywnymi dwubiegunowymi dysfunk- chorób psychicznych oraz roli pamięci operacyjnej
cje poznawcze w schizofrenii są znacznie silniej wy- i funkcji wykonawczych w najważniejszych dla czło-
www.psychiatria.med.pl
31
Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2009, tom 2, nr 1
wieka procesach adaptacyjnych. Wyniki badań przy wiążą się z objawami deficytu poznawczego i wła-
zastosowaniu najbardziej nowoczesnych technik ba- ściwie nie są najważniejszym obszarem dysfunkcji w
dawczych umożliwiły lepsze poznanie mózgowych schizofrenii. Zaburzenia poznawcze w największym
mechanizmów pamięci, w tym pamięci operacyjnej. stopniu wiążą się z objawami negatywnymi i dezor-
Wyróżnia się cztery podstawowe rodzaje pamięci, ganizacyjnymi schizofrenii, co wskazuje na ich po-
związane z różnymi strukturami mózgowymi. Pamięć dobne uwarunkowania [12 14]. Potwierdzają to
deklaratywna  semantyczna i epizodyczna  wią- wyniki badań neuropsychologicznych, również pol-
że się z czynnością płata skroniowego i hipokampa, skich, w których stwierdzono zależności między gor-
pamięć proceduralna  z aktywnością móżdżku, na- szym wykonaniem testów poznawczych a nasileniem
tomiast pamięć krótkotrwała, zwłaszcza operacyjna objawów negatywnych [14, 15].
 z aktywnością kory czołowej mózgu. Nieprawidło- Deficyty poznawcze w zaburzeniach afektywnych
wości w zakresie tych struktur mózgu mogą skutko- dwubiegunowych wiążą się, podobnie jak w schizo-
wać zaburzeniami poszczególnych funkcji pamięcio- frenii, z nieprawidłowościami dotyczącymi mózgu,
wych, a niektóre z nich mogą być istotnym elemen- stwierdzanymi w badaniach neuroobrazowych. W
tem obrazu klinicznego chorób psychicznych i neuro- okresie depresji najczęściej opisuje się nieprawidłową,
logicznych [5]. zmniejszoną aktywność kory przedczołowej mózgu
Najbardziej istotnym procesem w adaptacji do zmie- (hipofrontalność), relatywną do nasilenia objawów
niających się sytuacji zewnętrznych jest pamięć ope- depresji, a także spowolnienia psychomotoryczngo,
racyjna (working memory), która stanowi podstawę upośledzenia funkcji wykonawczych i zaburzeń be-
złożonych funkcji psychicznych, jakimi są funkcje hawioralnych. Harvey i wsp. [16] w badaniach z uży-
wykonawcze (executive functions), umożliwiające ciem funkcjonalnego jądrowego rezonansu magne-
planowanie, rozwiązywanie złożonych problemów, tycznego podczas wykonywania testu N-back stwier-
rozumienie kontekstu informacyjnego, a także ada- dzili istotne zaburzenia aktywacji kory przedczoło-
ptację do otoczenia. wej u pacjentów z zaburzeniami afektywnymi dwu-
Schizofrenię często nazywa się  chorobą pamięci biegunowymi w porównaniu z osobami zdrowymi,
operacyjnej lub  chorobą kory przedczołowej . Za- która polegała na zwiększonej aktywacji kory przed-
burzenia pamięci operacyjnej i funkcji wykonawczych, czołowej (obustronnie) oraz kory zakrętu obręczy.
stanowiące odzwierciedlenie zaburzeń strukturalnych Jak wspomniano, w zaburzeniach afektywnych dwu-
i funkcjonalnych grzbietowo-bocznej kory przedczo- biegunowych upośledzenie procesów pamięci
łowej, są w tej chorobie najbardziej specyficznym operacyjnej jest wyrażone silniej niż w depresji na-
deficytem poznawczym, warunkujÄ…cym przebieg in- wracajÄ…cej i utrzymuje siÄ™ w okresie remisji [1, 2]. W
nych sprawności poznawczych, a także funkcjono- okresie pierwszego epizodu choroby nie obserwuje
wanie chorych [6 8]. się ogólnego osłabienia funkcji poznawczych, funk-
Zaburzenia funkcji czołowych stwierdza się jeszcze cje intelektualne pozostają w normie, ale u osób z
przed zachorowaniem i z reguły nasilają się w okresie wieloletnim przebiegiem choroby wyniki tych badań
pierwszego epizodu schizofrenii, chociaż ich przebieg są bardzo zróżnicowane. W okresie nasilenia obja-
może być zróżnicowany [9]. U niektórych chorych wów depresyjnych w przebiegu zaburzeń afektyw-
sprawności te przez wiele lat mogą pozostawać na nych dwubiegunowych sprawność niektórych funk-
takim samym poziomie, a u niektórych ulegają po- cji, przede wszystkim czołowych, jest znacznie
gorszeniu. W bardzo interesujących polskich badaniach osłabiona, osiągając nawet poziom podobny jak u cho-
wykazano, że zaburzenia funkcji poznawczych wystę- rych na schizofrenię. W badaniu oceniającym funkcje
pujące w schizofrenii przewlekłej mogą się wiązać z poznawcze po 3 latach trwania zaburzeń afektywnych
czynnikami klinicznymi i przebiegiem choroby, a tak- dwubiegunowych i schizofrenii stwierdzono podob-
że z jakością terapii, zwłaszcza z okresami nieleczenia ne nasilenie zaburzeń pamięci operacyjnej i funkcji
psychozy oraz liczbą hospitalizacji [10, 11]. wykonawczych w obu przypadkach, co sugeruje, że
Dysfunkcje poznawcze w schizofrenii sÄ… obecnie trak- w zaburzeniach afektywnych dwubiegunowych typu I
towane jako jeden z ważniejszych obszarów psycho- zaburzenia te mogą mieć  podobnie jak w schizo-
patologicznych choroby, oprócz objawów pozytyw- frenii  charakter utrwalony [17 18].
nych (wytwórczych), negatywnych (deficytowych), Inne badania dotyczące zaburzeń afektywnych dwu-
afektywnych i dezorganizacji. Wykazano, że objawy biegunowych zwracają uwagę na związek aktualne-
wytwórcze, mimo że od początku stanowiły główny go stanu chorobowego z obrazem zaburzeń poznaw-
obszar zainteresowań lekarzy, w niewielkim stopniu czych. Malhi i wsp. [19] stwierdzili istotne nasilenie
www.psychiatria.med.pl
32
Alina Borkowska, Znaczenie zaburzeń funkcji poznawczych i możliwości ich oceny
dysfunkcji poznawczych w okresie eutymii i hipoma- nicznym i przebiegu choroby, ale także w reakcji na
nii, chociaż w każdym z tych stanów ich obraz był leczenie [22]. Niektóre dane, zwłaszcza wyniki ba-
odmienny. W okresie eutymii utrzymywały się zwłasz- dań zdrowych krewnych pierwszego stopnia chorych
cza zaburzenia uwagi i pamięci, natomiast w okre- z OCD, sugerują możliwość genetycznych uwarun-
sie depresji i hipomanii obserwowano zaburzenia kowań zaburzeń poznawczych w OCD [24].
pamięci, przetwarzania informacji, funkcji czołowych.
Okazało się również, że zaburzenia stwierdzane Dysfunkcje poznawcze jako wskaz
nik
w tych samych obszarach poznawczych miały inny predyspozycji do zachorowania
charakter w obu powyższych okresach chorobowych. Wyniki badań rodzinnych wskazują na występowa-
Autorzy zalecają jednak ostrożność w interpretacji nie zaburzeń funkcji poznawczych nie tylko u osób
powyższych danych i postulują opracowanie algo- chorych, ale także u ich zdrowych krewnych pierw-
rytmów badań neuropoznawczych oraz ujednolice- szego stopnia, u których nie stwierdzono choroby
nie metod badawczych stosowanych w ocenie funk- psychicznej. W przypadku schizofrenii dysfunkcje
cji poznawczych w różnych chorobach psychicznych. poznawcze, zwłaszcza w zakresie pamięci operacyj-
Istotnym czynnikiem związanym z pogarszaniem się nej i funkcji wykonawczych, występują u 50 80%
sprawności poznawczych w zaburzeniach afektyw- krewnych, podobnie jak ma to miejsce w zaburze-
nych jest wiek pacjentów. Dysfunkcje poznawcze niach afektywnych dwubiegunowych. Dlatego też
u chorych na depresję w starszym wieku obejmują zaburzenia pamięci operacyjnej, w największym stop-
wiele obszarów poznawczych, przy czym szczególnie niu związane z funkcjonowaniem kory przedczoło-
nasilone są zaburzenia funkcji wykonawczych [20]. wej mózgu, są obecnie uznanym wskaz
nikiem neu-
Zupełnie inny obraz dysfunkcji poznawczych stwier- ropsychologicznym predyspozycji do zachorowania
dza się w OCD. Przede wszystkim jest on bardziej i uważa się je za endofenotyp poznawczy w bada-
zróżnicowany niż w przypadku schizofrenii i zabu- niach molekularno-genetycznych.
rzeń afektywnych. Jest to choroba wiążąca się z licz- Endofenotyp poznawczy to zaburzenie funkcji po-
nymi nieprawidłowościami w obrębie struktur ko- znawczych występujące u chorych oraz ich krewnych
rowych i podkorowych mózgu, choć częściej ano- pierwszego stopnia, uwarunkowane genetycznie
malie te dotyczą struktur podkorowych (głównie i wiążące się z podatnością na zachorowanie. Stwier-
jąder podstawy mózgu) oraz połączeń neuronalnych dzenie obecności endofenotypów poznawczych nie
łączących jądra podstawy z korą przedczołową. jest równoznaczne z rozpoznaniem choroby. Najsil-
Prawdopodobnie za obraz dysfunkcji poznawczych niejszym endofenotypem poznawczym w schizofre-
w OCD odpowiada nasilenie zaburzeń funkcjono- nii i zaburzeniach afektywnych dwubiegunowych,
wania tych połączeń [21]. potwierdzonym w największej liczbie metaanaliz, są
Wyniki najnowszych badań wskazują, że niektóre zaburzenia pamięci operacyjnej.
zmiany mózgowe, zwłaszcza nieprawidłowości isto- Zaburzenia funkcji czołowych stwierdzono zarówno
ty białej mózgu (które są bardziej nasilone w okolicy u rodziców dzieci chorych na schizofrenię, jak
przedczołowej) występujące u chorych z OCD, wiążą i u dzieci rodziców chorych na schizofrenię. Appels
się z nasileniem zaburzeń poznawczych. i wsp. [25] porównywali wykonanie testów neurop-
W badaniach neuropsychologicznych stwierdza się sychologicznych przez rodziców dzieci chorych na
najczęściej problemy z wykonaniem testów czoło- schizofrenię oraz przez rodziców dzieci zdrowych psy-
wych u chorych z OCD oraz zmniejszoną plastycz- chicznie. Okazało się, że wykonanie tych testów
ność procesów poznawczych w porównaniu z oso- w pierwszej grupie (rodziców dzieci chorych na schi-
bami zdrowymi, jednak wyniki uzyskiwane przez pa- zofrenię) było istotnie gorsze. W naszych polskich
cjentów z OCD są bardzo zróżnicowane [1, 4, 22, 23]. badaniach stwierdzono natomiast podobne zaburze-
Autorzy węgierscy zwracają uwagę, że różnorodność nia pamięci operacyjnej i funkcji wykonawczych
objawów poznawczych w OCD może się wiązać u osób chorych na schizofrenię z pierwszym epizo-
z nasileniem nieprawidłowości w zakresie struktur dem choroby oraz u ich zdrowych rodziców. W tym
podkorowych (szczególnie jąder podstawy mózgu, badaniu wykonanie testów oceniających funkcje czo-
wzgórza i prążkowia), kory przedczołowej i kory or- łowe przez krewnych (rodziców osób chorych) po-
biofrontalnej, co skutkuje różnorodnymi zaburzenia- równano z wynikami uzyskiwanymi przez odpowied-
mi pamięci, podejmowania decyzji i planowania, nio dobraną grupę osób zdrowych. Okazało się, że
przełączania uwagi (set shifting), a także dysfunkcja- wyniki rodziców osób chorych na schizofrenię były
mi uwagi. Ma to znaczenie nie tylko w obrazie kli- istotnie gorsze niż rezultaty osiągnięte przez dobra-
www.psychiatria.med.pl
33
Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2009, tom 2, nr 1
ne do nich pod względem płci, wieku i wykształcenia funkcji wzrokowo-przestrzennych, pamięci operacyj-
osoby zdrowe [26]. nej i funkcji wykonawczych oraz pamięci (szczegól-
Interesujące badania przeprowadzono już ponad 10 nie werbalnej) uznać za endofenotypy związane z pre-
lat temu. Wykazano wówczas gorsze funkcje po- dyspozycją do zachorowania na zaburzenia afektyw-
znawcze u tych krewnych osób chorych na schizo- ne dwubiegunowe [33]. W innych badaniach stwier-
dzono, że kryterium wskaz
nika spełniają zaburzenia
frenię, u których choroba występowała rodzinnie.
funkcji czołowych, ponieważ zaobserwowano bar-
Potwierdzono to w kolejnych badaniach, w których
dzo podobne nieprawidłowości w wykonaniu testów
nie tylko stwierdzono istotnie gorsze wykonanie te-
 czołowych przez osoby z zaburzeniami afektyw-
stów czołowych przez krewnych pierwszego stopnia
nymi dwubiegunowymi i ich zdrowych krewnych
chorych na schizofrenię, ale także wykazano korela-
pierwszego stopnia. Niektórzy autorzy traktują nie-
cję między wynikami Testu Sortowania Kart Wiscon-
prawidłowe wykonanie tych testów, zwłaszcza TMT,
sin (WCST, Wisconsin Card Sorting Test) a nasileniem
Stroopa czy WCST, jako neuropsychologiczny wskaz
-
cech schizotypowych [27, 28].
nik endofenotypowy predyspozycji do wystÄ…pienia
W badaniu przeprowadzonym w Chinach w dużej
zaburzeń afektywnych dwubiegunowych [33].
grupie chorych na schizofreniÄ™ z pierwszym epizo-
Zaburzenia funkcji poznawczych są także coraz częś-
dem choroby, niepoddanych jeszcze farmakoterapii
ciej wymieniane jako potencjalne wskaz
niki predys-
oraz ich zdrowych krewnych wykazano, że najsilniej-
pozycji do zachorowania na OCD, do których należą
szym neuropoznawczym wskaz
nikiem predyspozycji
zmniejszenie plastyczności psychicznej i zaburzenia
do zachorowania sÄ… zaburzenia funkcji wykonaw-
funkcji wykonawczych (co wiąże się z nieprawidłową
czych, zwłaszcza wykonanie takich testów jak: WCST,
czynnością kory przedczołowej mózgu), a także zdol-
Test A
ączenia Punktów (TMT, Trail Making Test), Test
ność kontroli reakcji motorycznych, co z kolei wiąże
Symboli Cyfr, Test Powtarzania Cyfr, Test Wież Ha-
się z dysfunkcjami struktur podkorowych mózgu [34].
noi oraz Fluencji SÅ‚ownej [29].
Przytoczone już wyniki badań neuroobrazowych,
Badacze amerykańscy natomiast wskazują na zna-
umożliwiające stwierdzenie podobnych zmian w oko-
czenie zaburzeń pamięci werbalnej i wzrokowej jako
licy czołowej w istocie białej mózgu u chorych z OCD
wskaz
ników endofenotypowych predyspozycji do
i ich krewnych pierwszego stopnia, które wiążą się
schizofrenii [30].
z dysfunkcjami poznawczymi, wskazują, że również
Zaburzenia funkcji poznawczych, zwłaszcza w za-
w przypadku tej choroby uzasadnione wydaje siÄ™
kresie pamięci operacyjnej, występują również u zdro-
uznanie dysfunkcji kory przedczołowej za silne wskaz
-
wych krewnych osób z zaburzeniami afektywnymi
niki predyspozycji do zachorowania. Jest to szcze-
dwubiegunowymi. Na podstawie metaanalizy auto-
gólnie istotne w przypadku choroby o tak zróżnico-
rów australijskich stwierdzono, że najczęściej wskaz
-
wanym obrazie klinicznym i przebiegu, zwłaszcza
nikiem predyspozycji do zachorowania określanym
w badaniach genetyczno-molekularnych [24, 36].
na podstawie występowania dysfunkcji u krewnych
są zaburzenia czasu reakcji, nieprawidłowości w za-
Dysfunkcje poznawcze jako cel leczenia
kresie kontroli więcej niż jednego procesu i przełą-
w chorobach psychicznych
czania uwagi, a także funkcje wykonawcze. Nato-
Zaburzenia funkcji poznawczych uważa się za jeden
miast spowolnienie psychomotoryczne, zaburzenia
z ważnych celów postępowania farmakologicznego.
pamięci werbalnej i fluencji słownej obserwuje się
Podejście to wynika ze zmiany spostrzegania chorób
wyłącznie u chorych i są one prawdopodobnie zwią-
psychicznych głównie poprzez pryzmat ostrych ob-
zane z nasileniem objawów chorobowych, a niektó-
jawów, takich jak objawy wytwórcze czy afektywne.
re z nich stanowią następstwo prowadzonego lecze-
Okazało się bowiem, że od stanu funkcji poznaw-
nia [31].
czych zależy w znacznym stopniu funkcjonowanie
W innej metaanalizie, przeprowadzonej przez auto-
psychospołeczne chorego, a także jej aktywny udział
rów hiszpańskich, stwierdzono, że najczęściej obser- we własnym leczeniu. Terapia schizofrenii, z uwzględ-
wowanymi dysfunkcjami poznawczymi, zarówno
nieniem dysfunkcji poznawczych, jest możliwa od
u osób z zaburzeniami afektywnymi dwubiegunowy- chwili wprowadzenia neuroleptyków nowej genera-
mi, jak też u ich zdrowych krewnych, są zaburzenia
cji, które korzystnie oddziałują na procesy poznaw-
pamięci i pamięci operacyjnej werbalnej, podczas gdy cze. Podobnie w zaburzeniach afektywnych większą
inne dysfunkcje nie spełniają wyraz
nych kryteriów uwagę przywiązuje się do stosowania nowoczesnych
wskaz
ników predyspozycji do zachorowania [32]. leków niepogarszających funkcji poznawczych,
Z kolei autorzy amerykańscy postulują, aby zaburzenia a nawet istotnie je poprawiających.
www.psychiatria.med.pl
34
Alina Borkowska, Znaczenie zaburzeń funkcji poznawczych i możliwości ich oceny
Wyniki badań przeprowadzonych w ostatnich latach DA (jak amisulpryd i aripiprazol), lub agoniści recep-
wykazały korzystne działanie neuroleptyków atypo- torów DA (np. pergolid czy bromokryptyna) mogą
wych, jak na przykład olanzapina, risperidon, ziprasi- korzystnie wpływać na funkcje poznawcze.
don, kwetiapina, amisulpryd czy aripiprazol, na więk- Wykazano również związek dysfunkcji poznawczych
szość funkcji poznawczych u chorych na schizofrenię. z receptorami noradrenergicznymi alfa-1 i osłabieniem
Korzystne działanie na te funkcje stwierdzono rów- postsynaptycznych receptorów alfa-2A w korze mózgo-
nież w przypadku leków przeciwdepresyjnych, takich wej. Poprawę funkcji poznawczych można więc uzy-
jak sertralina, citalopram, wenlafaksyna czy mirtaza- skać, oddziałując poprzez blokowanie za pomocą leku
pina, a także leków normotymicznych, jak lit, walpro- receptorów alfa-1 (risperidon, olanzapina, kwetiapina
iniany i leki przeciwpadaczkowe nowej generacji. Na- i zisprasidon), poprzez pobudzanie receptorów alfa-2
dal jednak nie jest jasny mechanizm działania tych (klonidyna i guanfacyna) oraz poprzez hamowanie
leków na poszczególne obszary poznawcze. Prawdo- transportera noradrenaliny (ziprasidon i atomoksetyna).
podobnie farmakoterapia może wywierać zróżnico- Poprawę funkcji poznawczych można uzyskać również
wany wpływ na sprawności poznawcze, ponieważ sto- poprzez oddziaływanie na układ serotoninergiczny
sowane leki charakteryzują się odmiennym działaniem mózgu, głównie dzięki stosowaniu leków działających
na poszczególne układy neuroprzekaz
nikowe. Wiado- agonistycznie w stosunku do receptorów serotoniner-
mo, że pogorszenie funkcji poznawczych wiąże się gicznych 5-HT1A (buspiron i ziprasidon), 5-HT4 (klozapi-
z blokowaniem receptorów dopaminergicznych, co na, risperidon, olanzapina, kwetiapina i ziprasidon) oraz
powoduje pogorszenie wrażliwości neuronów kory antagonistycznie wobec receptorów 5-HT2A i 5-HT6.
czołowej, osłabienie przetwarzania informacji zwią- Poszczególne grupy leków przeciwdepresyjnych cha-
zanych z emocjami, a także ogólne spowolnienie psy- rakteryzują się także zróżnicowanym wpływem na
choruchowe. Z blokowaniem receptorów noradrener- funkcje poznawcze. Wykazano, że trójpierścieniowe
gicznych wiąże się natomiast osłabienie mechanizmów leki przeciwdepresyjne mogą zaburzać funkcje po-
ogólnego wzbudzenia (arousal) i pogorszenie proce- znawcze u zdrowych osób [40] oraz u chorych na
sów uwagi, zwłaszcza czujności. Blokowanie przez lek depresję [41, 42]. Działanie to wiąże się głównie
(np. neuroleptyk lub leki przeciwparkinsonowskie w z ich efektem cholinolitycznym [43]. Nie stwierdzono
schizofrenii) receptorów cholinergicznych powoduje natomiast negatywnego wpływu na funkcje poznaw-
osłabienie mechanizmów wzbudzenia korowego, pa- cze u osób zdrowych pojedynczych dawek citalopra-
mięci długoterminowej oraz brak hamowania niewła- mu  leku z grupy selektywnych inhibitorów wy-
ściwych reakcji przez receptory nikotynowe alfa-7. chwytu zwrotnego serotoniny (SSRI, selective sero-
Z blokującym działaniem leku na receptory histami- tonine reuptake inhibitors) [44]  oraz moklobemi-
nowe wiąże się zjawisko nadmiernej sedacji, zaś z blo- du  selektywnego i odwracalnego inhibitora mo-
kowaniem receptorów glutaminergicznych (NMDA) noaminooksydazy (MAO) [45]  czy mirtazapiny
 osłabienie mechanizmów przetwarzania informa-  leku z grupy noradrenergicznych i specyficznie
cji związanych z bramkowaniem, skłonność do prze- serotoninergicznych leków przeciwdepresyjnych (NAS-
ciążenia nadmiarem informacji i w konsekwencji na- SA, nonadrenergic and specific serotoninergic anti-
silone zaburzenia uwagi, zwłaszcza jej selektywności. depressant), wzmagającego przekaz
nictwo noradre-
Poprawę funkcji poznawczych można natomiast uzy- nergiczne i serotoninergiczne oraz blokującego re-
skać poprzez oddziaływanie leku na układ dopami- ceptory serotoninergiczne 5-HT2 i 5-HT3 [46].
nergiczny, serotoninergiczny, noradrenergiczny, cho-
linergiczny oraz glutaminergiczny [37 39]. Metody oceny dysfunkcji poznawczych
Typowe neuroleptyki, które działają przede wszyst- w chorobach psychicznych
kim poprzez blokowanie receptorów dopaminergicz- Efektem poznania mózgowych mechanizmów dys-
nych typu D2, mogą nasilać spowolnienie ruchowe, funkcji poznawczych było opracowanie zaleceń do-
zaś działanie sedatywne, wynikające z blokowania tyczących diagnostyki neuropsychologicznej w cho-
receptorów histaminowych H1, może pogarszać robach psychicznych. Badanie neuropsychologiczne,
sprawność funkcji poznawczych. Zaburzenia funkcji przeprowadzane przy użyciu pełnych baterii testów
czołowych  pamięci operacyjnej i funkcji wykonaw- neuropsychologicznych, jest bardzo żmudne i obcią-
czych  wiążą się z nieprawidłową aktywnością żające dla chorego, a także wiąże się z wyższymi
dopaminy w korze przedczołowej (co jest związane kosztami. Zaleca się więc stosowanie metod umożli-
przede wszystkim z receptorami D1). Leki neurolep- wiających ocenę poszczególnych funkcji, których
tyczne nowej generacji, które pobudzają receptory ocena w danej chorobie jest najbardziej istotna.
www.psychiatria.med.pl
35
Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2009, tom 2, nr 1
Opracowano nowoczesne zestawy metod neuropsy- po czym następuje zmiana zasady rozkładania kart,
chologicznych, w większości skomputeryzowanych, bez wcześniejszej informacji o zmianie kryterium.
co znacznie zmniejsza stres pacjenta związany z sy- Po ułożeniu wszystkich 6 kategorii lub wykorzysta-
tuacją oceny, a także pozwala uniknąć błędów doty- niu przez badaną osobę wszystkich 128 kart bada-
czących tak zwanego  czynnika ludzkiego i wyeli- nie się kończy.
minować błędy badacza. Jedną z godnych polecenia W ocenie wyników testu uwzględnia się liczbę po-
baterii testów jest CogTest Battery, która posiada wer- pełnionych błędów perseweracyjnych (najbardziej
sję polskojęzyczną i składa się z 18 testów oceniają- wrażliwych na dysfunkcje w obrębie kory przed-
cych różne sprawności, takie jak sprawności psycho- czołowej), liczbę błędów nieperseweracyjnych
motoryczne, funkcje uwagi, funkcje werbalne (pa- (zwiÄ…zanych w znacznym stopniu z funkcjami uwa-
mięć słowną i fluencję), podejmowanie decyzji (Go- gi), a także liczbę poprawnie ułożonych kategorii
NoGo), a także różne aspekty pamięci operacyjnej. (co wskazuje na efektywność myślenia, wiążącą się
W Europie popularna jest także Wiedeńska Bateria m.in. z umiejętnością wykorzystywania wcześniej-
Testów Kognitywnych, która również pozwala na szych doświadczeń oraz włączaniem nowych in-
szczegółową ocenę dotyczącą wielu obszarów funk- formacji). Ponadto komputerowa wersja testu
cji poznawczych. umożliwia dokonanie innych cennych obliczeń sta-
Na uwagę zasługuje również opracowana specjalnie tystycznych, jak na przykład wskaz
nik uczenia siÄ™,
do diagnostyki dysfunkcji poznawczych w schizofre- odsetek reakcji zgodnych z myśleniem koncepcyj-
nii przez Richarda Keefe  Krótka Skala Oceny Kogni- nym (co wiąże się ze sprawnością utrzymania
tywnej w Schizofrenii (BACS, Brief Assesement of Co- w pamięci kryterium reakcji oraz kontrolą myślenia),
gnition in Schizophrenia), która także doczekała się liczba prób potrzebna do ułożenia pierwszej kate-
wersji polskiej. Skala ta umożliwia ocenę funkcji psy- gorii (co wskazuje na sprawność formułowania
chomotorycznych i uwagi, procesów werbalnych, pa- koncepcji logicznej), a także porównanie danych
mięci oraz funkcji wykonawczych. Zaleca się, aby ba- dotyczących badanego z normami przewidziany-
danie przynajmniej za pomocą takiej skali wykonać w mi dla jego wieku i wykształcenia.
każdym przypadku przed rozpoczęciem leczenia. Ska-
la ta pozwala też na łatwiejszą kontrolę przebiegu Test A
ączenia Punktów
dysfunkcji poznawczych w trakcie farmakoterapii. Test A
ączenia Punktów (TMT A and B, Trail Making
Test) służy do oceny szybkości psychomotorycznej
Metody oceny pamięci operacyjnej (część A) oraz wzrokowo-przestrzennej pamięci ope-
i funkcji wykonawczych racyjnej i zdolności przełączania uwagi (część B).
Do najbardziej istotnych zaburzeń poznawczych W fazie A zadaniem badanej osoby jest jak najszyb-
w chorobach psychicznych należą dysfunkcje pamięci sze połączenie linią ciągłą punktów oznaczonych cy-
operacyjnej i funkcji wykonawczych. Najważniejszym frami 1 25, w kolejności numerycznej. W fazie B ba-
testem, który jest już metodą referencyjną badania dana osoba musi jak najszybciej połączyć linią ciągłą
tych procesów, jest Test Sortowania Kart Wisconsin naprzemiennie cyfry z kolejnymi literami alfabetu,
(WCST), opracowany w wersji komputerowej przez w porządku 1-A-2-B-3-C-4-D itd. W ocenie wyników
Heatona [47]. testu uwzględnia się czas określony w sekundach oraz
Badanej osobie prezentuje się cztery karty wzorco- liczbę popełnionych błędów [48].
we, na których znajduje się jeden czerwony trójkąt,
dwie zielone gwiazdki, trzy żółte krzyże oraz cztery Test N-back
niebieskie koła. Następnie u dołu ekranu pojawiają Do oceny wzrokowej pamięci operacyjnej służy kom-
się karty (maksymalnie 128 kart), które badany musi puterowy N-back Test, polegający na szybkiej pre-
rozłożyć według trzech możliwych kryteriów: kolo- zentacji bodz
ców wzrokowych (liter, cyfr), po czym
ru, kształtu lub liczby elementów. Komputer infor- osoba badana musi rozpoznać, czy widziała dany
muje badanego, czy dobrze, czy też z
le ułożył daną sygnał wcześniej (0-back) oraz w poprzedniej kolej-
kartę. Zadanie to wymaga utrzymania w pamięci ce (1-back) lub dwie kolejki przedtem (2-back).
bezpośredniej informacji na temat obecnie przyję- W wersji Coppoli wykorzystuje się cyfry, a w ocenie
tego kryterium, możliwych wyborów oraz wykona- wyników testu uwzględnia się liczbę odpowiedzi
nia planu rozwiązania zadania. W przypadku po- poprawnych, liczbę odpowiedzi nieprawidłowych
prawnego rozpoznania kryterium reakcji badanej oraz czas w milisekundach, w jakim zostało wyko-
osobie pozwala się na poprawne ułożenie kilku kart, nane zadanie. Obecnie w nowoczesnych bateriach
www.psychiatria.med.pl
36
Alina Borkowska, Znaczenie zaburzeń funkcji poznawczych i możliwości ich oceny
stosuje się inne wersje testu N-back, między innymi a miejscem, w którym znajdowała się prezentowana
wersje literowe i z zastosowaniem figur geome- kropka. Zadanie to wymaga utrzymania w pamięci
trycznch. informacji wzrokowo-przestrzennych i odpowiednie-
go ich wykorzystania.
Test Stroopa W badaniu wykorzystuje się 10 prób. Suma wyni-
Test Stroopa w oryginalnej wersji bada szybkość czy- ków z 10 prób stanowi całościowy rezultat.
tania (część pierwsza) oraz werbalną pamięć opera-
cyjną i funkcje wykonawcze. Test składa się z dwóch Testy Wież
części: czytania nazw kolorów napisanych czarnym Popularnymi metodami stosowanymi w ocenie pa-
drukiem (RCNb, reading color names in black) i na- mięci operacyjnej i funkcji wykonawczych są testy
zywania koloru druku słów (NCWd, naming color of budowania wież, jak na przykład Tower of London,
word  different). W fazie RCNb zadaniem badanej Hanoi, Toronto. Testy wież można znalez
ć w więk-
osoby jest jak najszybsze przeczytanie 10 rzędów po szości baterii testów poznawczych.
5 słów oznaczających nazwy kolorów napisanych Najbardziej popularny w Europie Test Wież Londynu
czarnym drukiem na białej kartce. W części NCWd (Tower of London) opiera się na wykorzystaniu trzech
badana osoba musi, najszybciej jak potrafi, nazwać pionowych prętów, na które badany ma nałożyć trzy
kolory druku poszczególnych słów, przy czym kolor kolorowe kulki. Pręty są różnej długości, tak że każ-
druku słowa nie pokrywa się z kolorem, którego jest dy z nich może pomieścić inną liczbę kuleczek: pierw-
desygnatem. W ocenie wyników testu uwzględnia szy  trzy, drugi  dwa, trzeci  jeden. Zadaniem
się liczbę popełnionych błędów (perseweracji) i czas badanego jest przemieszczanie kulek w ten sposób,
w sekundach, w jakim zostało wykonane zadanie. aby odtworzyć prezentowany wzór.
W teście tym wytwarza się specyficzną sytuację pro- W teście ocenia się liczbę ruchów niezbędnych do
wokacji perseweracji, w której kryterium wyuczone ułożenia wzoru z kulek oraz czas jego wykonania.
w części pierwszej jest nadal przypominane, choć już
nieaktualne [49]. Obecnie istnieje bardzo wiele wer- Procesy uwagi
sji testu opartego na efekcie Stroopa, w tym liczne Uwaga jest procesem niezbędnym do prawidłowe-
wersje komputerowe, które należą do bardziej istot- go przebiegu większości innych funkcji poznawczych,
nych elementów baterii testów poznawczych. chociaż procesy uwagi do dziś nie zostały odpowied-
nio zbadane. Ogólnie można stwierdzić, że uwaga
Test Powtarzania Cyfr  wspak to zdolność ukierunkowania procesów poznawczych
Bardzo prostym do wykonania testem badającym na obiekcie, zdolność utrzymania obiektu w centrum
werbalną pamięć operacyjną jest podtest ze Skali In- zainteresowania przez dłuższy czas, a także zdolność
teligencji dla Dorosłych Davida Wechslera WAIS R odróżnienia bodz
ców istotnych od mniej istotnych.
 powtarzanie cyfr wspak. Pierwsza część testu pa- Uwaga jest więc procesem niezwykle ważnym w or-
mięci cyfr (zapamiętywanie szeregu cyfr) daje infor- ganizacji złożonych procesów poznawczych.
macje na temat sprawności pamięci bezpośredniej, Najbardziej powszechnym komputerowym testem do
natomiast część druga, polegająca na odtwarzaniu badania uwagi jest Test Ciągłego Wykonywania (CPT,
przez osobę badaną cyfr w odwrotnej kolejności, niż Continuous Performance Test). Ocenia on zdolności
były podawane, wymaga od osoby badanej utrzy- osoby badanej do reakcji na istotne bodz
ce ekspery-
mania w pamięci szeregu cyfr i operowania nimi, mentalne lub na sekwencję takich bodz
ców i jedno-
a więc zaangażowania werbalnej pamięci operacyjnej. czesną umiejętność ignorowania bodz
ców wcześniej
określonych jako nieistotne. Bodz
cami mogą być
Test Kropki pojedyncze określone bodz
ce (np. litera A), sekwen-
Jednym z testów, który stosuje się w ocenie przestrzen- cja bodz
ców (np. cyfry 3 7) lub ten sam bodziec
nej pamięci operacyjnej jest tak zwany  Test Kropki pojawiający się dwukrotnie po sobie w bieżącej se-
(Dot Test). Badana osoba dostaje kartę, na której jest kwencji. Najczęstsze bodz
ce eksperymentalne sÄ… pre-
narysowana kropka. Po 10 sekundach kartÄ™ siÄ™ zabie- zentowane rzadko i stanowiÄ… jedynie 10 20% czasu
ra i badanÄ… osobÄ™ prosi siÄ™ o natychmiastowe naryso- prezentacji wszystkich bodz
ców. Bodz
ce sÄ… prezen-
wanie kropki na czystej karcie w tym samym miejscu, towane przez krótki okres  około 50 75 ms, z czę-
w którym widziała ją na karcie prezentowanej. stotliwością jednego bodz
ca na sekundę. Stopień
Aby ocenić wyniki testu, dokonuje się pomiaru odle- trudności zadania może się zwiększać wskutek osła-
głości (w mm) pomiędzy odtwarzanymi kropkami bienia siły bodz
ców, skomplikowania sekwencji zna-
www.psychiatria.med.pl
37
Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2009, tom 2, nr 1
Tabela 1. Obszary zaburzeń pamięci przy uszkodzeniu różnych struktur mózgu
System pamięci Główne struktury mózgu Przykłady badania zaburzeń
Epizodyczna Środkowa część płatów skroniowych, Opowiedz, co jadłeś wczoraj na
(pamięć wydarzeń droga suteczkowo-wzgórzowa, sierp, kolację?
w związku z czasem kora przedczołowa Gdzie spędziłeś swoje ostatnie
i emocjami urodziny?
Semantyczna Środkowe części płatów skroniowych Kto jest prezydentem Polski?
(zapamiętywanie informacji Jaki jest kolor lwa?
w wyniku uczenia, wiedza Jakie są różnice pomiędzy lisem
o świecie) . i kotem?
W jakim miesiÄ…cu zaczyna siÄ™
wiosna?
Proceduralna Jądra podstawy mózgu, móżdżek, Prowadzenie samochodu
(pamięć procedur, ruchów, dodatkowe pole ruchowe w typowej sytuacji, jazda na
sposobów reakcji) rowerze,chodzenie po schodach,
uczenie sekwencji cyfr poprzez
naciskanie na klawiaturze
Operacyjna Kora przedczołowa: Fonologiczna:
lewa półkula  fonologiczna; powtórz cyfry wspak
prawa półkula  wzrokowo- Przestrzenna:
-przestrzenna wyobraz
sobie przedmiot
i obróć go w myśli
czÄ…cych bodz
ców eksperymentalnych lub wykonywa- puje ponowne odtwarzanie słów z listy A (odtwa-
nia testu z równoczesnym dołączeniem dodatkowe- rzanie odroczone). Dodatkową próbą jest rozpozna-
go zadania. Ocenie podlegają liczba nieprawidłowych wanie wcześniej przyswojonych słów wśród 40 róż-
reakcji na bodz
ce istotne (bodz
ce nierozpoznane) nych słów.
oraz liczba reakcji na bodz
ce nieistotne (bodz
ce fał- Istnieją także proste próby służące ocenie zaburzeń
szywie rozpoznane). pamięci, w zależności od miejsca uszkodzenia mó-
zgu [5], które przedstawiono w tabeli 1.
Procesy pamięci i uczenia
Procesy pamięci bada się za pomocą wielu testów, Podsumowanie
w zależności od tego, jaki aspekt pamięci jest oce- Zaburzeniom funkcji poznawczych w chorobach psy-
niany. Jednym z najczęściej stosowanych testów pa- chicznych poświęcono ostatnio wiele uwagi. Doce-
mięci jest Test Uczenia Słuchowego 15 Słów Reya niono znaczenie dysfunkcji poznawczych jako istot-
(Auditory Verbal Learning Test), który bada procesy nych elementów obrazu klinicznego oraz ich rolę
odtwarzania bezpośredniego i odroczonego. Bada- w etiopatogenezie chorób psychicznych. Stało się to
nej osobie prezentuje się listę 15 słów (lista A), któ- możliwe między innymi dzięki zastosowaniu nowo-
rych uczy się ona w czasie 5 oddzielnych prób. Bada- czesnych badań neuroobrazowych, które pozwoliły
jący czyta słowa z listy, po czym badana osoba musi na identyfikację obszarów mózgu wykazujących zmie-
powtórzyć wszystkie słowa, które zapamiętała nioną aktywność w chorobach psychicznych. Bada-
w każdej próbie uczenia (odtwarzanie bezpośrednie). nia te umożliwiły również lepsze opisanie specyfiki
Po zakończeniu 5 prób uczenia słów następuje pre- zaburzeń aktywności mózgu, wynikającej z zaburzeń
zentacja nowej listy 15 słów (lista B). Badaną osobę funkcjonowania połączeń neuronalnych między klu-
prosi się następnie o odtworzenie zapamiętanych czowymi dla organizacji funkcji poznawczych ob-
słów z wcześniej prezentowanej listy A (odtwarzanie szarami mózgu. Znalazło to odzwierciedlenie w naj-
bezpośrednie po dystrakcji). Po 20 minutach nastę- nowszych, neurorozwojowych koncepcjach tych cho-
www.psychiatria.med.pl
38
Alina Borkowska, Znaczenie zaburzeń funkcji poznawczych i możliwości ich oceny
13. O Leary D., Flaum M., Kesler M. i wsp. Cognitive correlates of
rób oraz uznaniu dysfunkcji poznawczych za jeden
the negative, positive, and psychotic symptom dimensions in
z obszarów psychopatologicznych, który może i powi-
schizophrenia. J. Neuropsychiat. Clin. Neurosci 2000; 12: 4 5.
nien stanowić jeden z celów nowoczesnego leczenia
14. Borkowska A., Araszkiewicz A., Rajewski A., Rybakowski J.
Risperidone treatment of schizophrenia: improvement of psy-
w psychiatrii. Ponadto, w ostatnim czasie lepiej pozna-
chopathology and neuropsychological tests. Neuropsychobio-
no rolę poszczególnych układów neuroprzekaz
nikowych
logy 2002; 46: 85 89.
w powstawaniu dysfunkcji poznawczych, a także opra- 15. Hintze B. Zaburzenia pamięci operacyjnej u pacjentów chorych
na schizofreniÄ™ i ich krewnych pierwszego stopnia. Praca dok-
cowano skuteczniejsze metody ich terapii.
torska. Warszawa, IPN 2006.
Warto również podkreślić znaczenie badań rodzinnych,
16. Harvey P.O., Fossati P., Pochon J.B. i wsp. Cognitive control and
brain resources in major depression: an fMRI study using the
które przyczyniły się do zrozumienia uwarunkowań
n-
n-
n-back task. Neuroimage 2005; 26: 860 869.
n-
n-
genetycznych dysfunkcji poznawczych oraz ich zna-
17. Martinez-Aran A., Vieta E., Reinares M. i wsp. Cognitive dys-
czenia jako wskaz
ników endofenotypowych predys-
functions in bipolar disorder: evidence of neuropsychological
disturbances. Psychoter. Psychosom. 2000; 69: 21.
pozycji do choroby psychicznej. Nowoczesna neu-
18. Martinez-Aran A., Vieta E., Reinares M. i wsp. Executive func-
ro-psychologia dysponuje wartościowymi metoda-
tion in patients with remitted bipolar disorder and schizophre-
mi bardzo szczegółowej oceny dysfunkcji poznaw-
nia and its relationship with functional outcome. Psychoter.
Psychosom. 2002; 71: 39 46.
czych, co może mieć ogromne znaczenie dla szyb-
19. Malhi G.S., Ivanovski B., Hadzi-Pavlovic D., Mitchell P.B., Vieta E.,
szego i lepszego rozpoznawania chorób psychicz-
Sachdev P. Neuropsychological deficits and functional impair-
nych, diagnostyki różnicowej oraz monitorowania
ment in bipolar depression, hypomania and euthymia. Bipolar
Disord. 2007; 9: 114 125.
wpływu leczenia neuroleptycznego na procesy po-
20. Borkowska A., Dróżdż W., Ziółkowska-Kochan M., Rybakowski J.
znawcze. Uwzględnienie dysfunkcji poznawczych
Enhancing effect of mirtazapine on cognitive functions associa-
jako celu terapii daje nowe możliwości poprawy ja- ted with prefrontal cortex in patients with recurrent depres-
sion. Neuropsychopharmacol. Hung 2007; 9: 131 136.
kości życia chorych oraz ich funkcjonowania psy-
21. Stein D.J., Ludik J. A neural network of obsessive-compulsive
chospołecznego.
disorder: modelling cognitive disinhibition and neurotransmit-
ter dysfunction. Med. Hypotheses. 2000; 55: 168 176.
22. Harsányi A., Csigó K., Demeter G., Németh A., Racsmány M.
PIÅšMIENNICTWO
Dimensionality and neurocognitive symptoms in OCD. Psychiatr.
1. Borkowska A., Rybakowski J.K. Neuropsychological frontal lobe
Hung 2007; 22: 366 378.
tests indicate that bipolar depressed patients are more impa-
23. Chamberlain S.R., Fineberg N.A., Menzies L.A. i wsp. Impaired
ired than unipolar. Bipolar Dis. 2001; 3: 88 94.
cognitive flexibility and motor inhibition in unaffected first-de-
2. Martinez-Aran A., Vieta E., Reinares M. i wsp. Cognitive func-
gree relatives of patients with obsessive-compulsive disorder.
tions across manic or hypomanic, depressed, and euthymic sta-
Am. J. Psychiatry 2007; 164: 335 338.
tes in bipolar disorder. Am. J. Psychiatry 2004; 161: 262 270.
3. Swedo S.E., Leonard H.L., Garvey M. i wsp. Pediatric autoim- 24. Menzies L., Williams G.B., Chamberlain S.R. i wsp. White mat-
ter abnormalities in patients with obsessive-compulsive disor-
mune neuropsychiatric disorders associated with streptococal
ders and their first-degree relatives. Am. J. Psychiatry 2008; 165:
infections: clinical description of the first 50 cases. Am. J. Psy-
1309 1315.
chiatry 1998; 155: 264 271.
4. Borkowska A., Pilaczyńska E., Rybakowski J.K. The frontal lobe 25. Appels M.C.M., Sitskoorn M., Westers P., Lems E., Kahn R.S. Co-
neuropsychological tests in patients with schizophrenia and/or
gnitive dysfunctions in parents of schizophrenic patients parallel
obsessive-compulsive disorder. J. Neuropsych. Clin. Neurosci.
the deficits found in patients. Schizophr. Res. 2003; 63: 285 293.
2003; 15: 359 362.
26. Rybakowski J.K., Borkowska A. Eye movement and neuropsy-
5. Budson A., Price B.H. Memory dysfunction in neurological prac-
chological studies in first-degree relatives of schizophrenic pa-
tice. Pract. Neurol. 2007; 7: 42 47.
tients. Schizophr. Res. 2002; 54: 105 110.
6. Goldman-Rakic P. D(1) receptors in prefrontal cells and circuits.
27. Laurent A., Moreaud O., Bosson J.L. i wsp. Neuropsychological
Brain Res. Rev. 2000; 31: 295 301.
functioning among the non-psychotic siblings and parents of
7. Hartman M., Stekettee M.C., Silva S. i wsp. Working memory
schizophrenic patients. Psychiatry Res. 1999; 87: 147 157.
and schizophrenia: evidence for slowed encoding. Schizophr.
28. Laurent A., Duly D., Murry P. WCST performance and schizoty-
Res. 2002; 59: 99 113.
pal features in the first-degree relatives of patients with schizo-
8. Tamminga C.A. The neurobiology of cognition in schizophre-
phrenia. Psychiatry Res. 2001; 104: 133 144.
nia. J. Clin. Psychiatry 2006; 67: 36 42.
29. Ma X., Wang Q., Sham P.C. i wsp. Neurocognitive deficits in
9. Groom M.J., Jackson G.M., Calton T.G. i wsp. Cognitive deficits
first-episode schizophrenic patients and their first-degree rela-
in early-onset schizophrenia spectrum patients and their non-
tives. Am. J. Med. Genet. B. Neuropsychiatr. Genet. 2007; 5:
psychotic siblings: a comparison with ADHD. Schizophr. Res.
407 416.
2008; 99: 85 95.
30. Skelley S., Goldberg T.E., Egan M.F., Weinberger D.R., Gold J.M.
10. Kałwa A., Rzewuska M., Borkowska A., Balcerzak A., Luks M.,
Verbal and visual memory: characterizing the clinical and
Skalska J. Age of onset of schizophrenia and executive func-
intermediate phenotype in schizophrenia. Schizophr. Res. 2008;
tions in late catamnesis after 29 years. Australian and New Ze-
105: 78 85.
land Journal of Psychiatry, Abstract Book, WPA International
Congress Melbourne, Australia 2007. 31. Bora E., Yucel M., Pantelis C. Cognitive endophenotypes of bi-
polar disorder: a meta-analysis of neuropsychological deficits
11. Kałwa A., Rzewuska M., Luks M., Piróg-Balcerzak A., Skalska J.,
in euthymic patients and their first-degree relatives. J. Affect
Borkowska A. Analiza zależności pomiędzy przebiegiem schi-
Disord. 2009; 4: 1 20.
zofrenii w poczÄ…tkowym okresie choroby a dysfunkcjami po-
znawczymi po średnio 31 latach od zachorowania. Farmakote-
32. Balanzá-Martínez V., Rubio C., Selva-Vera G. Neurocognitive
rapia w Psychiatrii i Neurologii 2009 (w druku).
endophenotypes (endophenocognitypes) from studies of rela-
12. Baxter R.D., Liddle P.F. Neuropsychological deficits associated with tives of bipolar disorders subjects: a systematic review. Neuro-
schizophrenic syndromes. Schizophr. Res. 1998; 30: 239 249. sci. Biobehav. Rev. 2008; 32: 1426 1438.
www.psychiatria.med.pl
39
Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2009, tom 2, nr 1
33. Frantom L.V., Allen D.N., Cross C.L. Neurocognitive endopheno-
Pytania
types for bipolar disorder. Bipolar Disord. 2008; 10: 387 399.
34. Zalla T., Joyce C., Szoke A. i wsp. Executive dysfunctions as po-
tential markers of familial vulnerability to bipolar disorder and
1. Najczęściej stwierdzanym wskaz
nikiem endofe-
schizophrenia. Psychiatry Res. 2004; 121: 207 217.
notypowym predyspozycji do chorób psychicz-
35. Chamberlain S.R., Blackwell A.D., Fineberg N.A., Robbins T.W.,
Sahakian B.J. The neuropsychology of obsessive compulsive di- nych sÄ… zaburzenia:
sorder: the importance of failures in cognitive and behavioural
A. funkcji przestrzennych
inhibition as candidate endophenotypic markers. Neurosci. Bio-
B. przetwarzania bodz
ców emocjonalnych
behav. Rev. 2005; 29: 399 419.
36. Grisham J.R., Anderson T.M., Sachdev P.S. Genetic and envi-
C. pamięci operacyjnej i funkcji wykonawczych
ronmental influences on obsessive-compulsive disorder. Eur.
D. pamięci proceduralnej
Arch. Psychiatry Clin. Neurosci. 2008; 258: 107 116.
37. Breier A. Cognitive deficit in schizophrenia and its neurochemi-
cal basis. Br. J. Psychiatry 1999; 174: 16 18.
2. Procesy pamięci operacyjnej wiążą się
38. Levin E.D. Nicotinic receptor subtypes and cognitive function.
J. Neurobiol. 2002; 53: 633 640. z aktywnością
39. Stahl S.M. Neurotransmission of cognition. Part 1. Dopamine is
A. kory skroniowej
a hitchhiker in frontal cortex: norepinephrine transporters re-
B. kory asocjacyjnej
gulate dopamine. J. Clin. Psychiatry 2003; 64: 4 5.
40. Dal Pozzo C., Kerr J.S., Balguranidis C., Yoon J.S., Hindmarch I.
C. grzbietowo-bocznych części kory
The effects of acute doses of dothiepin (25, 50, and 75 mg)
przedczołowej
versus placebo on psychomotor performance and cognitive func-
tion. Hum. Psychopharmacol. 1997; 12: 337 345.
D. brzuszno-przyśrodkowej kory czołowej
41. Fairweather D.B., Kerr J.S., Harrison D.A., Moon C.A., Hindmarch I.
A duble blind comparison of the effects of fluoxetine and
amitryptyline on cognitive function in elderly depressed patients. 3. Zaburzenia funkcji poznawczych w chorobach
Hum. Psychopharmacol. 1993; 8: 41 47.
psychicznych stanowiÄ… odzwierciedlenie:
42. Fairweather D.B., Patat A., Rosenzweig P. i wsp. The psycho-
A. neurorozwojowych nieprawidłowości mózgu
motor and cognitive effects of litoxeine in young and middle
aged volunteers. Br. J. Clin. Pharmacol. 1995; 40: 119 125.
B. zaburzeń funkcjonowania psychospołecznego
43. Kerr J.S., Dunmore C., Hindmarch I. The psychomotor and co-
C. zaburzeń przetwarzania emocji
gnitive effects of a new antihistamine, mizolastine, compared
to terfenadine, triprolidine and placebo in healthy volunteers.
D. trudności diagnostycznych
Eur. Clin. Pharmacol. 1994; 47: 331 335.
44. Fairweather D.B., Dal Pozzo C., Kerr J.S., Lafferty S.V., Hind-
march I. Citalopram compared to dothiepine and placebo: ef- 4. Do oceny zaburzeń pamięci operacyjnej i funkcji
fects on cognitive function and psychomotor performance. Hum.
wykonawczych służą testy:
Psychopharmacol. 1997; 12: 119 126.
A. Test Sortowania Kart Wisconsin i test N-back
45. Borkowska A., Rybakowski J.K. Wpływ moklobemidu na funk-
cje poznawcze w depresji. W: Rybakowski J., Rzewuska M.,
B. Test N-back i Test Pamięci Słuchowej Reya
Członkowski A. (red.) Moklobemid  atypowy inhibitor mo-
C. Test Ciągłego Wykonywania i Test Fluencji
noaminooksydazy (RIMA). Alfa-Medica Press, Bielsko-Biała 2000;
97 105.
SÅ‚ownej
46. Borkowska A., Dróżdż W., Jurkowski P., Rybakowski J.K. The
D. MMSE i Test Ciągłego Wykonywania
Wisconsin Card Sorting Test and the N-back test in mild cogni-
tive impairment and elderly depression. World J. Biol. Psychia-
try 2007; 12: 1 7
5. Korzystny wpływ na funkcje poznawcze wykazują
47. Heaton R.K., Chelune G.J., Talley J.L. i wsp. Wisconsin Card Sorting
A. trójpierścieniowe leki przciwdepresyjne
Test Manual. Psychological Assessment Resources, Odessa 1993.
48. Reitan R.M. The relation of the trail making test to organic bra-
B. neuroleptyki z grupy fenotiazyn
in damage. J. Cons. Psychol. 1958; 19: 393 394.
C. neuroleptyki atypowe
49. Stroop J.R. Studies of interference in serial verbal reaction.
J. Exp. Psychology 1935; 18: 643 662.
D. leki przeciparkinsonowskie
www.psychiatria.med.pl
40