ROZRÓD WETERYNARIA W PRAKTYCE
dr n. wet. Marta J. Siemieniuch
Zakład Immunologii Rozrodu, Instytut Rozrodu Zwierząt i Badań Żywności PAN w Olsztynie
Wrodzona niepłodność
psów i kotów  cz. II
Przyczyny niepÅ‚odnoÅ›ci można ogólnie rozwój przewodów Müllera (AMH  anti
Streszczenie
podzielić na: müllerian hormone). W rezultacie z prze-
 wrodzone, związane z nieprawidłowo- wodów Wolffa powstają elementy układu
W ostatnich latach stwierdza siÄ™ wyraz
-
ściami podczas różnicowania się płci rozrodczego typowego dla samca, nato-
ne pogorszenie jakości nasienia i wzrost
w okresie prenatalnym, towarzyszÄ…ce miast przewody Müllera ulegajÄ… atro-
zaburzeń rozwojowych narządu płcio-
zwierzęciu podczas całego życia; fii (5). Rodzaj gonady, którą wykształci
wego u człowieka oraz zwierząt domo-
 nabyte, pojawiające się w wyniku dzia- zwierzę, determinuje jego płeć gonadal-
wych. Sytuacja ta jest wynikiem degra-
łania czynników egzogennych, a także ną. Płeć fenotypowa odpowiada nato-
dacji środowiska i zanieczyszczenia go
mogące być efektem wpływu hormo- miast wykształceniu zewnętrznych na-
zwiÄ…zkami chemicznymi zaburzajÄ…cymi
nów na narząd płciowy. rządów płciowych, charakterystycznych
równowagę endokrynologiczną oraz
Niepłodność psów i kotów jest spo- dla danej płci (5). Wykształcenie płci fe-
obecnością w środowisku substancji na-
wodowana wrodzonymi nieprawidłowo- notypowej występuje jako końcowy etap
śladujących działanie hormonów, które
ściami jajników, macicy, szyjki macicy podczas różnicowania się płci.
mogą zaburzać rozwój jąder w okresie
lub pochwy w przypadku samic lub za- Nieprawidłowości płci chromoso-
neonatalnym. Nieprawidłowości w róż-
burzeniami w rozwoju jąder, przewodów malnej były niejednokrotnie opisywane
nicowaniu płci u psów i kotów obejmu-
wyprowadzających nasienie oraz prącia u psów (5). Hipoplazja jajników bardzo
ją: zaburzenia płci chromosomalnej, płci
w przypadku samców. często związana jest z nieprawidłowym
gonadalnej oraz fenotypowej.
Wrodzone nieprawidłowości dotyczą- kariotypem. Zaburzenia dotyczą hetero-
ce jajników obejmują agenezję, hipopla- chromosomów, czyli chromosomów płci.
SÅ‚owa kluczowe
zję jajników będącą następstwem nie- Monosomii chromosomu X (77,X0) to-
różnicowanie płci, rozwój gonad, geno-
prawidłowej liczby chromosomów oraz warzyszy karłowatość oraz nieprawidło-
typ, fenotyp
obecność atypowych gonad obecnych wa struktura jajników, w których spotyka
w przypadku prawdziwego lub rzekome- się głównie komórki o charakterze ko-
Abstract
go obojnactwa. mórek śródmiąższowych z litymi sznura-
Pojęcie agenezji jajników dotyczy całko- mi płciowymi (6). Przy zaburzeniach płci
Recently a serious deterioration in the
witego braku jednej lub obu gonad i zo- chromosomalnej, takich jak obecność
quality of sperm and an increase in the
stało opisane zarówno u suk, jak i u kotek X0, XXY czy XXX, wygląd zewnętrznych
prevalence of malformations of the re-
(1, 2, 3). W przypadku agenezji jajników narządów płciowych jest typowy dla płci,
productive organs in humans and do-
cykl płciowy nie pojawia się u dotknię- jednak występuje niedorozwój gonad (5).
mestic animals have been reported more
tych tym schorzeniem samic. Bardzo czÄ™- W przypadku opisanej u innej samicy
frequently. This situation results from
sto agenezji jajników towarzyszy niedoro- monosomii heterochromosomu zwra-
environment degradation and chemi-
zwój pozostałych odcinków dróg rodnych. cała uwagę 8-miesięczna faza proestrus.
cal pollution which disrupt the endocri-
W przypadku suk opisywano obecność Zaburzeniem towarzyszącym była kar-
nological homeostasis within the body.
macicy jednorożnej, towarzyszącej agene- łowatość oraz obecność małych, włókni-
The presence of hormone-like substanc-
zji jajników (2), u kotek stych jajników, na któ-
es in the environment may contribute to
z nieobecnością jajni- rych nie stwierdzono
an improper development of the testes
Zaburzenia różnicowania płci
during the neonatal period. The abnor- ka związany jest rów- obecności pęcherzyków
mają złożoną etiologię i mogą
malities that occur in the course of sex- nież brak ipsilateralne- jajnikowych oraz ciałek
zostać podzielone na następu-
ual differentiation in dogs and cats are go rogu macicy (4). żółtych. Przyczyna po-
jÄ…ce trzy kategorie:
manifested as chromosomal, gonadal
Prawidłowy kario- jawienia się i trwania
 (I) nieprawidłowości płci
and phenotypic sex defects.
typ suki obejmuje łącz- fazy proestrus nie została
chromosomalnej,
nie 78 chromosomów, w przypadku tej samicy
 (II) nieprawidłowości płci go-
Key words
w tym dwa heterochro- ustalona (7). Opisuje siÄ™
nadalnej,
mosomy XX, w przy- również trisomię chro-
 (III) zaburzenia płci genoty-
sex differentiation, gonads develop-
padku psa natomiast mosomu X (79,XXX)
powej (5).
ment, genotype, phenotype
heterochromosom X u suki rasy Airdale ter-
oraz Y. W przypadku rier. Zaburzeniu temu
samicy (XX) gonady rozwijają się w kie- towarzyszyły pierwotne anoestrus, brak
runku jajników, a brak testosteronu skut- cyklicznej aktywności jajników, obec-
kuje rozwojem układu rozrodczego typo- ność zwartych sznurów płciowych oraz
wego dla samicy z przewodów Müllera. wypeÅ‚nienie struktury jajników komórka-
W przypadku obecności chromosomu Y mi przypominającymi komórki w tkan-
dochodzi do rozwoju jąder i produkcji kach śródmiąższowych (8). W przypad-
testosteronu oraz substancji hamującej ku zarówno monosomii, jak i trisomii
LIPIEC-SIERPIEC
" 4/2007
48
www.weterynaria.elamed.pl
WETERYNARIA W PRAKTYCE ROZRÓD
chromosomu X nie zaobserwowano poplastyczny jajnik tworzyły dwie grudki
znacznych nieprawidłowości dotyczą- o średnicy 1 mm, jednakże w badaniu hi-
cych budowy zewnętrznych narządów stologicznym stwierdzono obecność kil-
płciowych. Pewna diagnoza hiperplazji ku małych jamistych oraz przedjamistych
jajników wymaga analizy kariotypu oraz pęcherzyków. Dojrzałe pęcherzyki i ciał-
przeprowadzenia badania histologiczne- ka żółte nie były obecne w tej strukturze.
go gonad. Suki posiadające nieprawidło- Badanie genetyczne limfocytów ujawni-
wą liczbę chromosomów płciowych oraz ło istnienie dwóch linii komórek, więk-
nietypową dla narządu strukturę jajnika szej, o typowym dla gatunku i płci kario-
są zazwyczaj bezpłodne. typie (38,XX), oraz mniejszej  37,X0.
U kotek spotyka się również niepra- Gonady płodów były niezmienione, ka-
widłowości zarówno typu monosomii, riotypy również były charakterystyczne
jak i trisomii chromosomów płciowych, dla gatunku i płci, natomiast w jednym
zanotowane były także przypadki mo- przypadku stwierdzono rozszczep pod-
zaicyzmu (4). Obustronna dyzgenezja niebienia (10).
jajników stwierdzona została u 2,5-let- U kotek opisana została częściowa,
niej kotki burmskiej, której towarzyszy- segmentalna aplazja poszczególnych od-
ło pierwotne anoestrus, natomiast analiza cinków dróg rodnych (macica jednoroż-
kariotypu wykazała monosomię chro- na, częściowa aplazja rogu macicy, aplazja
mosomu X (37,X0) (9). Zaburzenia do- dystalnego odcinka macicy i/lub szyjki
tyczyły jedynie układu rozrodczego kotki macicy), a także hipoplazja macicy, frag-
 nie zaobserwowano karłowatości, jak mentaryczne połączenie rogów macicy
w przypadku suk z monosomią chro- lub podwojenie rogu macicznego, będące
mosomu X. Badania szczegółowe po- wynikiem monosomii X (11, 12).
zwoliły na stwierdzenie obecności nie- Przedwczesna niedomoga jajników
typowych, zmniejszonych jajników oraz (premature ovarian failure) jest tematem
macicy. Badanie histologiczne ujawniło dogłębnych badań w medycynie czło-
obecność komórek o charakterze fibro- wieka. Przyczyny tego polietiologicz-
blastów i komórek śródmiąższowych, nego syndromu nieustannie stanowią
przy braku pęcherzyków jajnikowych przedmiot badań genetyków. Monosomia
oraz ciałek żółtych. Opisywane są rów- chromosomu X (zespół Turnera) oraz
nież zaburzenia odnoszących się do in- delecje i translokacje heterochromoso-
nych, poza układem rozrodczym, narzą- mu są odpowiedzialne za powstanie tego
dów towarzyszących monosomii 37,X0. zaburzenia (13). Jednakże badania po-
Poważnymi konsekwencjami opisywane- twierdzają również nieprawidłowości ge-
go zaburzenia może być zwężenie aorty nów leżących w autosomach, które mogą
oraz rozszczep kręgosłupa (4). przyczynić się do powstania tego syndro-
W przypadku jednostronnej hipopla- mu, takie jak: mutacje genu FSH, muta-
zji samica może wykazywać normalny cje receptora dla LH i FSH, mutacje genu
cykl płciowy, natomiast nieprawidłowość AIRE oraz ATM (13). Z dużym prawdo-
w budowie i funkcji jednego z jajników podobieństwem można powiedzieć, że
można wykryć w badaniu USG lub pod- wykrycie mutacji genów leżących w au-
czas ovariohisterektomii. W przypadku tosomach i odpowiedzialnych za wrodzo-
biało-rudej, pręgowanej klasycznie kotki, ną niepłodność, pozostaje u zwierząt do-
dysgenezję jednego z jajników ujawniono mowych kwestią czasu.
podczas ovariohisterectomii. W macicy Wrodzona niepłodność może być wy-
obecne były cztery płody, po dwa w każ- nikiem prawdziwego lub rzekomego
dym z rogów. Średnia długość potylicz- obojnactwa. Zaburzenia płci gonadal-
no-ogonowa wynosiła 50 mm, wskazy- nej występują u zwierząt, u których płeć
wało to na ciążę poniżej 38 dnia. Jeden chromosomalna i gonadalna nie zgadzają
z jajników posiadał charakterystyczny się (5). W przypadku obojnactwa praw-
dla narzÄ…du wyglÄ…d oraz strukturÄ™, nato- dziwego zwierzÄ™ posiada gonady o struk-
miast jajnik drugi był tworem o średnicy turze charakterystycznej zarówno dla
1 mm, histologicznie przypominajÄ…cym jÄ…dra, jak i dla jajnika, nazywanÄ… jajniko-
tkankę łączną, nieposiadającym struktur -jądrem. Spotykana jest także obecność
charakterystycznych dla tego narządu (4). zewnętrznych narządów płciowych typo-
Kariotyp hodowanych fibroblastów kot- wych dla obu płci (fot. 1 i 2, s. 50). Obec-
ki ujawnił istnienie dwóch linii komór- ność obustronnego jajniko-jądra u suk
kowych  większej, zawierającej garni- z normalnym kariotypem (78,XX), ty-
tur chromosomów charakterystyczny dla pową budową jajowodów, macicy i po-
monosomii X (37,X0), i mniejszej linii, chwy, natomiast znacznie powiększo-
typowej dla trisomii X (39,XXX). Kolejny ną łechtaczką zawierającą kość prącia,
przypadek hipoplazji jajnika ujawniony była opisywana zarówno u psów nastę-
podczas wykonywania ovariohisterekto- pujÄ…cych ras: cocker spaniel, pointer,
mii dotyczył ciężarnej kotki, u której hi- Kerry blue terrier, beagle, mops (5), jak
LIPIEC-SIERPIEC
" 4/2007
49
www.weterynaria.elamed.pl
ROZRÓD WETERYNARIA W PRAKTYCE
i u mieszańców (14). Znany jest również dłowa funkcja receptorów dla tych sub- 3. Roberts S.J.: Infertility and reproductive
diseases in bitches and queens. [W:] Veteri-
przypadek wyżła weimarskiego o kario- stancji w tkankach docelowych płodu.
nary Obstetrics and Genital Diseases, 3rd ed.
typie i fenotypie charakterystycznym dla Samica będąca pseudohermafrodytą
Woodstock, VT, SJ Roberts, 1986.
samicy, u którego stwierdzono obecność posiada kariotyp oraz gonady charak-
4. Johnston S.D., Root Kustritz M.V., Olson
zarówno jajnika, jak i jądra. Pozostałe terystyczne dla swojej płci (78,XX) oraz
P.N.S.: Canine and Feline Theriogenology.
struktury układu rozrodczego były typo- zewnętrzne narządy płciowe typowe dla
W.B. Saunders Co, Philadelphia 2001.
we dla samicy. NiepokojÄ…cy hodowcÄ™ fakt samca (16). Tego typu zaburzenie jest wy-
5. Grundy S.A., Feldman E., Davidson A.:
nieregularnych cykli płciowych u sami- nikiem maskulinizacji płodów żeńskich
Evaluation of infertility in the bitch.  Tech.
cy pozwolił na zdiagnozowanie tego za- w macicy, powodując wirylizację o zróż-
Small Anim. Pract. , 2002, 17, 108-115.
burzenia (4). nicowanym nasileniu (16). Opisany zo-
6. Smith F., Buoen L.C., Weber A.F.: X chro-
Prawdziwy hermafrodytyzm jest nie- stał przypadek pseudohermafrodytyzmu
mosome monosomy (77,X0) in a Doberman
zmiernie rzadko spotykanÄ… wadÄ… gene- u trzech suk rasy greyhound, pocho-
pinscher with gonadal dysgenesis.  J. Vet. In-
tyczną u kotów. Dotychczas nie opisano dzących z jednego miotu, których mat-
tern. Med. , 1989, 3, 90-95.
prawdziwego obojnactwa u zwierząt po- ka przed ciążą otrzymywała propionian
7. Lofstedt R.M., Buoen L.C., Weber A.F.:
siadających fenotyp żeński (4). Natomiast testosteronu w celu zapobiegania obja-
Prolonged proestrus in a bitch with X chromo-
obecność jajniko-jądra stwierdzona zo- wom rui (17). Badania przeprowadzone
somal monosomy (77,X0).  J. Am. Vet. Med.
stała u dwóch osobników fenotypowo przez Hare (18) oraz Edwarda i wsp. (19)
Assoc. , 1992, 200, 1104-1106.
samczych o umaszczeniu szylkretowym wskazują na obecność zmaskulinizowa-
8. Johnston S.D., Buoen L.C., Weber A.F.:
o kariotypie 38,XX/38,XY oraz 38,XX/ nej, atypowej macicy u 12% samczych
X trisomy in an Airdale bitch with ovarian
39,XXY (15). Lewe jądro w mosznie hermafrodytów. Natomiast u samic bę- dysplasia and primary anestrus.  Therio-
oraz jajniko-jÄ…dro po stronie prawej w ja- dÄ…cych hermafrodytami rzekomymi ma- genology , 1985, 24, 597-607.
mie brzusznej zostały opisane u kota cica oraz jajowody z reguły wykształcone 9. Johnston S.D., Buoen L.C., Madl J.E.: X-
Chromosome monosomy (37,XO) in a Bur-
przy braku drugorzędowych cech płcio- są prawidłowo (4). U suk dotkniętych tą
mese cat with gonadal dysgenesis.  J. Am. Vet.
wych (4). nieprawidłowością występuje zazwyczaj
Med. Assoc. , 1983, 182:986-989.
Obojnactwo rzekome (pseudohermaphro- nieregularny cykl płciowy, jednakże wy-
10. Boyd J.S.: The radiographic identification of the
ditism) dotyczy osobników, w których gląd zewnętrznych narządów płciowych
various stages of pregnancy in the domestic cat.
płeć gonadalna jest inna niż płeć fenoty- jest charakterystyczny dla samca. Koń-
 J. Small Anim. Pract. , 1971, 12:501-506.
powa (5). W przypadku męskiego oboj- cowa diagnoza wymaga przeprowadze-
11. Marcella K.L., Ramirez M., Hammerslag
nactwa rzekomego osobnik posiada oba nia badań genetycznych i oceny histolo-
K.L.: Segmental aplasia of the uterine horn in
jądra (bardzo często towarzyszy tej nie- gicznej gonad.
a cat.  J. Am. Vet. Med. Assoc. , 1985, 186,
prawidłowości wnętrostwo), jednak na- Obojnactwo rzekome (pseudoher-
179-182.
rządy płciowe zewnętrzne odpowiadają mafrodytyzm) oraz obecność fenotypu
12. Morrow L.L., Howard D.R.: Genital tract
fenotypowo samicy, obecna jest również niezgodnego z płcią gonadalną jest zja-
anomaly in a female cat.  Vet. Med. Small
zmaskulinizowana macica (4). Kariotyp wiskiem sporadycznie spotykanym u ko-
Anim. Clin. , 1972, 67, 1313-1315.
jest zazwyczaj prawidłowy dla płci i ga- tów. Obecność jąder w jamie brzusznej,
13. Christin-Maitre S., Vasseur C., Portnoi M.,
tunku (78,XY). Przyczyną tego zaburze- położonych na miejscu jajników przy
Bouchard P.: Genes and premature ovarian fail-
nia jest brak testosteronu lub czynnika wierzchołkach rogów macicy, opisano
ure.  Mol. Cell. Endocr. , 1998, 145, 75-80.
hamującego różnicowanie przewodów u 12-miesięcznej niebieskiej pręgowanej
14. Fitzgerald A.L., Murphy D.A.: Bilateral ovo-
Müllera, ewentualnie brak lub nieprawi- kotki (obojnactwo rzekome samcze) (20).
testes in an intersex, mixed breed dog.  Lab.
Na preparatach histologicznych pocho-
Anim. Sci. , 1990, 40, 647-650.
dzących z przekrojów poprzecznych jąder
15. Centerwall W.R., Benirschke K.: Male tor-
widoczne były kanaliki nasieniotwórcze
toiseshell and calico (T-C) cats.  J. Hered.
kręte, jednakże stwierdzono jedynie ko- 1973, 64: 272-278.
mórki podporowe leżące na błonie pod- 16. Allen W.E., Daker M.G., Hancock J.L.:
stawnej kanalików. Komórki należą- Three intersexual dogs.  Vet. Rec. , 1981,
109, 468-471.
ce do nabłonka plemnikotwórczego nie
17. Olson P.N., Seim H.B., Park R.D.: Female
były obecne.
pseudohermaphroditism in three sibling grey-
Brak jest możliwości leczenia zwierząt
hounds.  J. Am. Vet. Med. Assoc. , 1989,
z zaburzeniami rozwoju i różnicowania
194, 1747-1749.
płci. Zaleca się kastrację oraz wykonanie
18. Hare W.: Intersexuality in the dog.  Can. Vet. J. ,
badań histologicznych gonad osobników
1976, 17, 7-15.
z opisanymi problemami. W przypadku
19. Edward Allen W., Baker M.G., Hancock J.L.:
zwierzÄ…t rasowych, rodowodowych, ho-
Three intersexual dogs.  Vet. Rec. , 1981,
dowca powinien zgłosić pojawienie się
109, 468-471.
nieprawidłowości w różnicowaniu płci
20. Herron M.A., Boehringer B.T.: Male pseu-
w odpowiednim związku hodowców
dohermaphroditism in a cat.  Feline Pract. ,
psów lub kotów.
1975, 4:30-32.
Piśmiennictwo
1. Johnston S.D.: Premature gonadal failure in dr n. wet. Marta Siemieniuch
female dogs and cats.  J. Reprod. Fertil. Sup- Zakład Immunologii Rozrodu,
Fot. 1 i 2. Narządy płciowe zewnętrzne samicy pl. , 1989, 39: 65-72. Instytut Rozrodu Zwierząt
(górna część fotografii) oraz prącie (dolna część
2. Bloom F.: Pathology of the dog and cat. Evan- i Badań Żywności PAN,
fotografii) u kota (zdjęcia zostały wykonane w Przy-
ston, IL, American Veterinary Publica- Olsztyn, ul. Tuwima 10
chodni Weterynaryjnej ANIMAL z A
odzi i udostęp-
nione dzięki uprzejmości autorów) tions, Inc. 1954. e-mail: [e-mail]
LIPIEC-SIERPIEC
" 4/2007
50
www.weterynaria.elamed.pl