Opracowanie
Kompozycja  Nad Niemnem Kompozycja powieści jest zamknięta.
Wszystkie wątki, które w niej występują, zostają zakończone (finalizm).
Powieść prezentuje szerokie tło społeczne, przyrodnicze oraz
obyczajowe, a jej akcja rozgrywa się na dwóch płaszczyznach: w
teraz
niejszości i przeszłości. Elementem wiążącym teraz
niejszość z
przeszłością są dwie mogiły (klamra dwóch mogił): grób Jana i Cecylii
(z XVI w.  symbol bohaterstwa pracy) oraz grób powstańców z XIX w.
(symbol bohaterstwa, walki i braterstwa). Narracja w  Nad Niemnem
Narracja obywa się na dwu płaszczyznach: to, co odgrywa się w
teraz
niejszości, zostaje opowiedziane w sposób realistyczny, natomiast
czas miniony przedstawiony jest w sposób aluzyjny, za pomocą
symbolów i znaków, z licznymi niedomówieniami. Tekst staje się
momentami poetycki (poetyzacja języka polega głównie na
wprowadzeniu piosenek  szczególnie, gdy w tekście pojawiają się
wiejskie obyczaje). Narrator  Nad Niemnem to narrator
wszechwiedzący. Z jednej strony jest on piewcą rodzinnego krajobrazu,
z drugiej  to pozytywista, ale nastawiony krytycznie względem
niektórych idei i postulatów. Narrator pełni funkcję moralnego autorytetu
oraz obserwatora opisywanych zdarzeń.  Nad Niemnem - motywy
Motyw miłości Motyw miłości ukazany został w powieści w trzech
aspektach: Miłość Jana i Cecylii, protoplastów rodu Bohatyrowiczów 
ich miłość i ciężka praca przyniosła chwałę Bohatyrowiczom, którzy
otrzymali herb szlachecki. Jan i Cecylia przybyli na tereny
naddnieprzańskie i własnymi rękoma karczowali puszczę
doprowadzając do założenia osady i pól uprawnych. Cecylia, mimo iż
pochodziła z dobrego rodu, nie bała się ciężkiej pracy. Owocem tej
pracy była wieś Bohatyrowicze. Miłość Jana i Justyny  to głębokie
uczucie, które rodzi się powoli. Jest jednak pozbawione mdłych
uniesień. Miłość młodych oparta jest na wzajemnym szacunku oraz
zrozumieniu To uczucie, które zwycięży każdą przeciwność losu. Miłość
Zygmunta i Justyny  uczucie o wysokiej dawce erotyzmu, gwałtowne,
obfitujące w emocje, lecz na tyle powierzchowne, iż pryska przy
pierwszych trudnościach. Gdy matka Zygmunta sprzeciwia się
małżeństwu, Zygmunt rezygnuje i wyjeżdża za granicę na studia.
Motyw patriotyzmu Powieść została opublikowana po raz pierwszy na
terenie zaboru rosyjskiego, dlatego też motyw powstania pojawia się w
niej w sposób zawoalowany, mglisty. Zabieg ten miał uniemożliwić
ocenzurowanie  Nad Niemnem , natomiast czytelnicy łatwo domyślali
się, o jakim wydarzeniu z przeszłości jest mowa. Główny symbol
powstania stanowi w powieści mogiła czterdziestu powstańców, w
której spoczywają także Jerzy Bohatyrowicz i Andrzej Korczyński.
Orzeszkowa w sposób bardzo subtelny i pełen niedomówień ukazuje
skutki i następstwa powstania dla Polaków. Po powstaniu największe
represje dotknęły ziemiaństwa polskiego. Przykładem polskiego
ziemianina i patrioty jest Benedykt, który walczy o utrzymanie swojego
majątku w Korczynie, uszczuplonego znacznie po walkach. Jego brat 
Dominik  jest z kolei przykładem człowieka, kto poddał się całkowicie
rusyfikacji. Wyjechał po powstaniu w głąb Rosji i tam zrobił karierę. Miał
nawet nadzieję dostać się do dumy. Zbratanie dwóch warstw przed
powstaniem ukazane zostało na przykładzie Jerzego Bohatyrowicza i
Andrzeja Korczyńskiego. Andrzej był demokratą i często bywał w domu
Bohatyrowiczów. Zapraszał ich także do dworu. Andrzej i Jerzy byli jak
bracia. Razem walczyli, razem polegli i razem spoczywają w jednej
mogile. Dawne idee powstańcze kultywuje Anzelm Bohatyrowicz, który
nigdy nie zapomniał o zrywie niepodległościowym. Jego
przeciwieństwem jest Benedykt, który szybko odżegnał się od idei
powstańczych i zapomniał o dawnych ideałach. Popadł w konflikt z
Bohatyrowiczami, czego nie może mu wybaczyć Anzelm. Wraz z
upadkiem powstania upadają więc idee wspólnej walki i przemian
demokratycznych. Andrzejowa Korczyńska, mimo iż sama kultywuje
idee narodowowyzwoleńcze i pamięć o swoim mężu, nie potrafiła tych
wartości przekazać swojemu synowi Zygmuntowi, który wyrósł na
egoistę i kosmopolitę. Motyw pracy Jednym z haseł propagowanych
przez pozytywistów był etos pracy. Nie mogło więc go zabraknąć w
 Nad Niemnem . W powieści znajdziemy liczne przykłady świadczące o
tym, iż praca jest dla człowieka najwyższym dobrem, kształtującym
sens i cel jego życia. Motywem działania i postaw bohaterów jest
właśnie praca: praca Justyny w polu razem z zaściankiem symbolizuje
powtórne bratanie się dwóch warstw społecznych. Dzięki niej Justyna
odnajduje również sens swojego życia, które do tej pory wydawało jej
się puste i pozbawione celu. Marta, w młodości bojąc się pracy, nie
zgodziła się wyjść za mąż za Anzelma, pochodzącego z zaścianka.
Życie jednak nie obeszło się z nią łagodnie. Dziś  stara i schorowana 
ciężko pracuje, pomagając prowadzić dom Korczyńskich. Benedykt
próbuje za wszelką cenę utrzymać swój majątek w rodzinnym
Korczynie, który po powstaniu bardzo podupadł. Kocha ziemię i żyje
pracą, na którą poświęca każdą wolną chwilę. Witold studiuje
agronomię. Chce wcielić w czyn idee wspólnej pracy. Ma duży zapał.
Pomaga parobkowi nie tylko naprawić zepsutą maszynę, ale także uczy
go zasad jej działania (w ten sposób edukuje niższe warstwy
społeczne). Praca przedstawiona została w powieści w sposób
jednoznacznie pozytywny. Ludzie nie wykonują jej w znoju i trudzie,
lecz czerpią z niej przyjemność i satysfakcję; to przy niej śpiewają,
żartują i opowiadają różne historie. Żniwa ukazane są jako święto, do
którego cała wieś pilnie się przygotowuje. Podczas żniw koszule
mieszkańców wsi muszą być śnieżnobiałe. Przeciwieństwem ludzi
pracujących, mających pewne cele i i wierzących w ideały są
bohaterowie pogrążeni w problemach, przeżywający wewnętrzny
kryzys, dążący jedynie do zaspokojenia własnych potrzeb czy
zachcianek: - Ojciec Justyny Orzelskiej  dbający tylko o pełny brzuch,
całymi dniami grający na skrzypcach, dawno stracił kontakt z
rzeczywistością; - Kiryło  typowy leniuch i próżniak. Wszystko za niego
robi żona, która zajmuje się wychowaniem piątki dzieci oraz
gospodarstwem, podczas gdy Kiryło trudni się głównie plotkowaniem; -
Emilia Korczyńska  hipochondryczka żyjąca w świecie romansów,
które namiętnie czyta, oczekująca porywów uniesień; nie chce mieć
kontaktu ze sprawami bieżącymi, dotyczącymi domu i majątku.
Wiecznie chora, niezadowolona i nieszczęśliwa; - Różyc  arystokrata,
który w pogoni za rozrywkami, modą i licznymi romansami roztrwonił
większość majątku. Uzależnił się od morfiny i zatracił sens życia.