Stres i radzenie sobie



Pojęcie stresu


Istnieją trzy nurty w określaniu stanu stresu psychologicznego:
jako bodźca, sytuacji lub wydarzenia zewnętrznego o określonych właściwościach
[ale przecież to samo wydarzenie może być dla jednych stresujące, dla innych
nie, np. występ publiczny]
jako reakcji wewnętrznych człowieka (zwłaszcza emocjonalnych), doświadczanych
wewnętrznie w postaci określonego przeżycia [ujęcie zbyt jednostronne,
niewystarczające - te same reakcje mogą przecież powstać w wyniku np.
szkodliwego bodźca biologicznego, a nie stresu]
jako relacji między czynnikami zewnętrznymi, a właściwościami człowieka [nurt
współcześnie najbardziej popularny]

Wybrane definicje stresu:


(1963) T. Tomaszewski : sytuacja trudna (stres) - brak wzajemnego dostosowania
(czyli równowagi) potrzeb, warunków i czynności;
(1966) J. Reykowski : stres jako obiektywny stosunek czynników zewnętrznych do
cech człowieka (czynniki stanowiące zagrożenie i zakłócenie dla aktualnie
wykonywanej aktywności zadaniowej);
(1984) R. S. Lazarus, S. Folkman : stres jako określona relacja między osobą, a
otoczeniem, która jest oceniana przez nią jako obciążająca lub przekraczająca
jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi. [def. relacyjna i percepcyjna];
(1984) A. Antonowsky: stres ujmowany interakcyjnie - stresory są wszechobecne i
nieuniknione, ale skutki ich działania nie są jednoznaczne dla jednostki,
zależy to od posiadania zasobów przydatnych w radzeniu sobie [model
salutogenetyczny - centralne pojęcie, to poczucie koherencji, sensowności i
przewidywalności świata oraz własnych w nim działań]
(1989) S. E. Hobfoll: stres jako reakcja wobec otoczenia, w którym istnieje: a)
zagrożenie utratą zasobów netto, b) utrata zasobów netto, c) brak wzrostu
zasobów następujący po ich zainwestowaniu [ludzie dążą do utrzymywania, ochrony
i budowania zasobów, rozumianych jako cenione przez jednostkę przedmioty,
właściwości osobiste, okoliczności lub czynniki sprzyjające - model zachowania
zasobów];
J. Strelau: stres jako stan, który charakteryzowany jest przez silne emocje
negatywne, takie jak: strach, lęk, złość, wrogość, a także inne stany
emocjonalne wywołujące dystres oraz sprzężone z nimi zmiany fizjologiczne i
biochemiczne, ewidentnie przekraczające bazalny poziom aktywacji. Stan ten jest
wywołany brakiem równowagi pomiędzy wymaganiami a możliwościami ich spełnienia
przez jednostkę; do stresu jednak dochodzi pod warunkiem, że istnieje motywacja
do stawienia czoła owym wymaganiom.

--------------------------------------------------------------------------------
Oznaki stresu:



w sferze fizjologii: bladość, pocenie się, przyspieszone bicie serca, napięcie
mięśni, dyszenie, zmiany ciśnienia krwi, odpływ krwi do mięśni, suchość w
ustach i gardle, częste oddawanie moczu, ból pleców, szyi i innych części
ciała, zaburzenia menstruacji, niestrawność, bóle głowy, częste przeziębienia i
inne pospolite dolegliwości, bezsenność...
w sferze sprawności myślenia: luki w pamięci, zapominanie, niemożność
skoncentrowania się, ogólny brak zainteresowań, obsesyjne trzymanie się pewnych
pomysłów...
w sferze emocji: lęk, rozdrażnienie, depresja, zamykanie się w sobie,
nerwowość, złość, zakłopotanie...
w sferze zachowań: trudności z mówieniem, impulsywność, drżenie, tiki nerwowe,
wysoki i nerwowy śmiech, zgrzytanie zębami, częstsze uleganie wypadkom,
intensywne palenie papierosów, picie dużych ilości alkoholu, nieuzasadnione
zażywanie leków, zmiany w odżywianiu, inne "nerwowe" zachowania...
w sferze "filozofii życiowej": bezradność, kwestionowanie wartości, bezosobowe
podejście do wykonywanych zadań...

--------------------------------------------------------------------------------
Stresory:



dramatyczne wydarzenia o rozmiarach katastrof, obejmujących całe grupy;
poważne wyzwania i zagrożenia dotyczące jednostek lub kilku osób, ważne
wydarzenia życiowe (zobacz tutaj: );
drobne, codzienne utrapienia (niemożność znalezienia potrzebnej rzeczy,
zdążenia na czas, drobne nieporozumienia w rodzinie).

--------------------------------------------------------------------------------
Radzenie sobie ze stresem (coping)


- aktywność podejmowana w obliczu czynników powodujących stres


jako PROCES: cała aktywność podejmowana przez człowieka w danej sytuacji
stresowej (o złożonej strukturze, długotrwała, wpływająca na pierwotną
sytuację, wprowadzając w niej zmiany, które zwrotnie oddziałują na przebieg
aktywności zaradczej
jako STRATEGIA: mniejsze jednostki aktywności, dające się wyróżnić w procesie
radzenia sobie
jako STYL: indywidualne zróżnicowanie dyspozycji decydujących o danym
zachowaniu się w warunkach stresujących (od wymagań sytuacji zależy, które
spośród dostępnych strategii zostaną wykorzystane)
Styl radzenia sobie (wg I. Heszen-Niejodek): będący w dyspozycji jednostki i
charakterystyczny dla niej zbiór strategii czy sposobów radzenia sobie, z
których część uruchamiana jest w procesie radzenia sobie z konkretną
konfrontacją stresową.


***
Klasyfikacja stylów radzenia sobie ze względu na postawę wobec informacji (wg
S. M. Miller)

Styl polegający na:
Koncentracji uwagi na stresorze i/lub własnej reakcji, czyli na poszukiwaniu,
gromadzeniu, przetwarzaniu i wykorzystywaniu informacji dotyczących wydarzenia
stresowego (bezpośrednia konfrontacja z sytuacją stresową)
Odwracaniu uwagi od stresora i własnych reakcji, czyli na pomijaniu,
odrzucaniu, wypieraniu i zaprzeczaniu informacjom o wydarzeniu stresowym
(strategia unikania przez wypieranie: zaprzeczanie nieprzyjemnym przeżyciom), a
także chronieniu się przed takimi informacjami przez angażowanie się w
"bezstresowe" formy aktywności (strategia unikania przez dystrakcję: celowe
zajmowanie się inną czynnością)
Na tej podstawie wyróżniamy 4 rodzaje stylów radzenia sobie (zobacz tutaj ):

a) duża czujność/silne unikanie: bogate zasoby strategii "czujnych" i
"unikowych"; jednostka jest w stanie radzić sobie zarówno wykorzystując
informacje o sytuacji stresowej, jak i chroniąc się przed takimi informacjami

b) duża czujność/słabe unikanie: obfitość strategii "czujnych" i ubóstwo
strategii "unikowych"; radzenie sobie dzięki przetwarzaniu informacji

c) mała czujność/silne unikanie: deficyt strategii "czujnych" i duży zasób
strategii "unikowych"; radzenie sobie przez unikanie informacji

d) mała czujność/słabe unikanie: niewielkie zasoby zarówno strategii
"czujnych", jak i "unikowych", co predysponuje do generalnie małej aktywności
zaradczej

Założenie o istnieniu interindywidualnych różnic w radzeniu sobie ze stresem w
postaci stylu nie implikuje tezy o intraindywidualnej stałości zachowania się.
Głównym warunkiem efektywności radzenia sobie jest bowiem elastyczność - cecha
stylu warunkująca zmianę stosowanych strategii w zależności od wymagań
sytuacji.


***
Krohne sądzi, że u podstaw czujności leży niska tolerancja niepewności, a
podłożem unikania jest niska tolerancja pobudzenia emocjonalnego. W związku z
tym wg tego autora najbardziej efektywny będzie styl "nieobronny" (niskie
wartości obu wymiarów): podjęcie działań ukierunkowanych na przezwyciężenie
stresu (radzenie sobie instrumentalne). UWAGA! Styl niska czujność/słabe
unikanie może też jednak oznaczać ogólny deficyt radzenia sobie, jak w stanie
silnej depresji!

Najmniejszą skuteczność zaś ma styl charakteryzujący się wysokimi wartościami
obu wymiarów, z czym wiąże się wysoki poziom lęku. (zobacz tutaj )



***
Klasyfikacja stylów radzenia sobie ze względu na cel/funkcję radzenia sobie (N.
S. Endler, J. D. A. Parker)



styl skoncentrowany na zadaniu ("konfrontacja")
styl skoncentrowany na osobie ("konfrontacja")
styl skoncentrowany na unikaniu: strategie zorientowane na osobę (emocje);
strategie skoncentrowane na zadanie (podjęcie innego zadania)
W konsekwencji otrzymujemy 4 style:
konfrontacyjny, zorientowany na zadanie
konfrontacyjny, zorientowany na osobę
unikowy, zorientowany na zadanie
unikowy, zorientowany na emocje
Endler i Parker zakładali, że działania zaradcze, jakie człowiek podejmuje w
konkretnej sytuacji stresowej, są efektem interakcji zachodzącej pomiędzy
cechami sytuacji a stylem radzenia sobie, charakterystycznym dla danej
jednostki. Styl radzenia sobie jest tu rozumiany jako typowy dla danej
jednostki sposób zachowania w różnych sytuacjach stresowych. Opierając się na
tym interakcyjnym modelu teoretycznym, skonstruowali kwestionariusz do badania
stylów radzenia sobie ze stresem: The Coping Inventory for Stressful Situations
(CISS). Skale kwestionariusza określają trzy style radzenia sobie ze stresem:

1. Skoncentrowany na zadaniu. Osoby uzyskujące wysokie wyniki w tej skali mają
tendencję w sytuacjach stresowych do podejmowania wysiłków zmierzających do
rozwiązania problemu, poprzez poznawcze przekształcenie lub próby zmiany
sytuacji. Główny nacisk położony jest na zadanie lub planowanie rozwiązania
problemu.

2. Skoncentrowany na emocjach. Styl ten charakterystyczny jest dla osób, które
w sytuacjach stresowych mają tendencję do koncentracji na sobie, na własnych
przeżyciach emocjonalnych, takich jak: złość, poczucie winy, napięcie. Osoby te
mają także tendencję do myślenia życzeniowego i fantazjowania. Działania takie
mają na celu zmniejszenie napięcia emocjonalnego związanego z sytuacją
stresową. Czasami jednak mogą powiększać poczucie stresu, wzrost napięcia lub
przygnębienie.

3. Skoncentrowany na unikaniu. Osoby charakteryzujące się tym stylem w
sytuacjach stresowych wykazują tendencję do wystrzegania się myślenia,
przeżywania i doświadczania tych sytuacji. Styl ten może przyjmować dwie
formy:


a) angażowanie się w czynności zastępcze, np. oglądanie telewizji, objadanie
się, myślenie o sprawach przyjemnych,

b) poszukiwanie kontaktów towarzyskich



--------------------------------------------------------------------------------
Efektywność radzenia sobie


W sytuacjach, w których przebieg, a zwłaszcza stan końcowy zależą od aktywności
jednostki (kontrolowalność sytuacji), efektywne są strategie polegające na
pobieraniu i przetwarzaniu informacji (strategie czujne). Gdy sytuacji nie da
się kontrolować, strategie te zwiększają obciążenie emocjonalne. W tym wypadku
lepiej jest stosować strategie unikowe.

Przebieg radzenia sobie zależy od właściwości sytuacji, cech indywidualnych
oraz interakcji pomiędzy nimi. Właściwości indywidualne, to przede wszystkim
styl radzenia sobie; właściwości sytuacji dotyczą tego, czy są one
kontrolowalne. Ludzie potrafią dostosować zachowania zaradcze do wymagań
sytuacji stosując te, które są bardziej efektywne. Warunkiem zaś dopasowania
strategii do wymagań sytuacji są właściwości stylu radzenia sobie, tzn. bogaty
repertuar strategii i elastyczność w ich stosowaniu.

Konteksty, w których może być dokonywana ocena efektywności radzenia sobie
(Lazarus)


Poziom analizy Funkcja Moment czasowy
* fizjologiczny: koszt ze strony organizmu



* psychologiczny: rodzaj przeżyć emocjonalnych

* społeczny: ze względu na interes grupy

* radzenie sobie nstrumentalne: kształtowanie relacji będącej istotą transakcji
stresowej

* radzenie sobie z własnymi emocjami

* bezpośrednio po zakończeniu transakcji stresowej


* w jakiejś perspektywie czasowej



Nieopłacalność radzenia sobie wiąże się z tym, że jego skutki mogą być gorsze,
niż sam tylko brak poprawy relacji będącej źródłem stresu - może doprowadzić do
pogorszenia tej relacji lub spowodować zaistnienie nowej relacji stresowej.
Człowiek o małym zakresie możliwości (mała odporność, wytrzymałość, wysoka
reaktywność, neurotyczność) przy jednoczesnym wyborze kosztownych strategii
zaradczych może powodować cykliczne pogarszanie własnej sytuacji (bezsilność,
wypalenie, wyczerpanie, przemęczenie, załamanie się). Jeśli radzenie sobie ma
charakter cyklu pozytywnego, pojawia się swoisty "zysk", wzrost potencjału
zaradczego: mniej stresu, mniejsze koszty, większe oszczędności w zasobach i
bezcenna korzyść w postaci przyrostu doświadczenia, kompetencji zaradczej
(zobacz tutaj ).



--------------------------------------------------------------------------------



Bibliografia

Heszen-Niejodek, I. (2000). Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie. W:
J. Strelau (red.), Psychologia: Podręcznik akademicki. Jednostka w
społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej (t.3, s. 465-492). Gdańsk:
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Heszen-Niejodek, I., Ratajczak, Z. (red.) (2000). Człowiek w sytuacji stresu.
Problemy teoretyczne i metodologiczne. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu
Śląskiego.

Nash, W. (1995). Jak opanować stres? W stronę pełni. Kraków: Wydawnictwo "M".

Sęk, H. (1998). Wybrane zagadnienia psychoprofilaktyki. W: H. Sęk (red.),
Społeczna psychologia kliniczna (s. 472-503). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.

Zimbardo, P.G., Ruch, F.L. (1996). Psychologia i życie. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN.