Modernizm - z niemieckiego "modern", nowoczesny - w przeciwieństwie do przestarzałej ideologii ojców.
Neoromantyzm - jeszcze inna nazwa epoki, nadawana jej ze względu na poczucie duchowego pokrewieństwa z
romantyzmem. Dekadentyzm - od "dekadence" - schyłkowość ze względu na bierną, pesymistyczną, pełną
rezygnacji i poczucia końca istnienia wraz z końcem wieku postawę młodego pokolenia "schyłkowców".
Nazwa utworzona na wzór odpowiednich nazw w innych krajach: Młoda Anglia, Młode Niemcy. Została użyta jako
tytuł cyklu felietonów Artura Górskiego, opublikowanych na łamach krakowskiego "Życia" w 1898 roku.
Ramy Czasowe: epoka zamyka się między rokiem 1890 (czas debiutów poetów młodopolskich) a 1918 (po 123
latach odzyskanie przez Polskę niepodległości), ale jej początek bywa także datowany na lata: 1887 (objęcie przez
Zenona Przesmyckiego - Miriama, warszawskiego tygodnika "Życie") lub 1894 (opublikowanie II serii Poezji
Kazimierza Przerwy - Tetmajera). Koniec epoki niektórzy łączą też z rokiem 1905 i rewolucją, zamykającą pewien
etap dziejowy.
DEKADENTYZM - termin określający prąd kulturowy XIX wieku, wyrastający z przekonania o schyłku cywilizacji
i kultury, z poczucia zagrożenia i przeczucia nadciągającej katastrofy; prąd ten cechowały nastroje zniechęcenia,
melancholii, niemocy; dominowało przekonanie o bezcelowości jakiegokolwiek działania.
MODERNIZM - termin odwołujący się do nowoczesnego charakteru sztuki, nieprecyzyjny choćby dlatego, że
kategoria nowoczesności może dotyczyć każde epoki.
SYMBOLIZM - sformował nowy ideał poezji, sięgając w niej do filozofii Schopenhauera i Bergsona. Ambicją poezji
stało się wyrażenie tego, co niewyrażalne.
TURPIZM - wprowadzenie do poezji opisów bulwersujących, brzydoty
CHA
OPOMANIA - fascynacja chłopami, podziw dla sił ludzi wsi, dla ich obyczajowości, bez jednoczesnego
rozumienia praw regulujących życie wiejskich ludzi.
DULSZCZYZNA - pojęcie używane na określenie pewnej nagannej postawy, jaką prezentuje bohaterka dramatu G.
Zapolskiej "Moralność pani Dulskiej". Dulska to osoba głupia, pruderyjna, chciwa i apodyktyczna.
IMPRESJONIZM - w powieści oznacza zmianę kompozycji (np. brak ciągłości czasowej i przyczynowej_
KATASTOFIZM - kultura skazana jest na utratę możliwości rozwoju, bowiem załamały się dotychczas obowiązujące
wartości.
MARKSIZM - system poglądów filozoficznych, ekonomicznych i społeczno-politycznych stanowiący naukowe
wyjaśnienie mechanizmów rozwoju społeczeństwa.
NIRWANA - stan uniemożliwiający ponowne narodziny, mający polegać na nieśmiertelności i najwyższej
szczęśliwości, bądą jako stan dynamiczny, w którym istota wolna od niewiedzy, namiętności i uczynków
popełnionych w poprzedniej egzystencji, działa dla dobra wszystkich żyjących.
"Siłaczka" Stefana Żeromskiego - główna bohaterka - Stasia Bozowska, wiejska nauczycielka, której nie było trudno
porzucić miasto i w miarę dobre warunki, jakie tam miała, poświęciła się i zaczęła nieść pomoc biednym, nauczała
wiejskie dzieci. Umarła w służbie niesienia oświaty na wieś. Jej kolega z lat studenckich, Obarecki, nie poszedł tą
samą drogą, co ona, wrósł w "świat Obrzydłówka", chociaż jej śmierć być może zmieniła jego postawę życiową, ale
pozostaje to tylko w sferze domysłu czytelników.
"Doktor Piotr" Stefana Żeromskiego - historia ojca i syna Cedzynów, stanowi podłoże do ukazania sytuacji
społecznej Polaków żyjących na początku wieku, "Wysadzony z siodła" pan Dominik Cedzyna cały swój wysiłek
kieruje na wykształcenie syna, Piotra. Cel, który obrał, wymaga oszukiwania czy wręcz okradania podległych panu
Cedzynie robotników. Za ich pieniądze kształci on syna. Ten, gdy dowiaduje się o tym, w jaki sposób miał
możliwość zdobycia wykształcenia, pragnie odwdzięczyć się tym ludziom, a raczej spłacić dług, który "zaciągnął" u
nich jego ojciec. Piotr Cedzyna wie, że musi odkupić winę ojca. Przeszłość wciąż odgrywa istotną rolę w
teraąniejszości, wpływa na konstruowanie różnorakich postaw, niejednokrotnie niezgodnych z etyką.
Zdeterminowanie działań ludzi sytuacją (brak pieniędzy na wykształcenie syna) powoduje zniszczenie człowieka
(pan Cedzyna). Zapłata za krzywdę wyrządzoną innym, przyjęcie postawy nie wyzyskiwacza, ale godnie
spłacającego (ojca i własny) dług, jest jednym z elementów określających moralność jednostki (Doktor Piotr).
"Zapomnienie" S. Żeromskiego - opowiada o tym, jak człowieka determinuje jego działanie. Bieda zmusza Obalę do
kradzieży, do nieetycznego postępowania, ale jak może on tego uniknąć, kiedy nie ma z czego zrobić trumny dla
swojego zmarłego syna? Dobrze przynajmniej, że jest zapomnienie, które pozwoli otrząsnąć się z przeżywanej
tragedii.
"Rozdziobią nas kruki, wrony" S. Żeromskiego - opowiadanie, epizod przewożenia broni dla oddziału powstańczego,
napadu Moskali na powstańca, zabicie go, a następnie ograbienie przez chłopa nieżywego bohatera, jest
znakomitym przykładem relacji sił między trzema grupami ludzi, mających różne pochodzenie i różne cele.
Wiadomo, iż powstanie skierowane było przeciwko Moskalom. Rzekomo było to powstanie Polaków. Do nich
należał i Borycki (pseudonim Szymon Winrych), i chłop, który tegoż Boryckiego ograbił. Ale ci dwaj
przedstawiciele różnych grup społecznych (szlachcic i chłop), nie rozumieją potrzeby współdziałania przeciwko
Moskalom. Chłopi nie posiadają świadomości narodowej. Nie wiedzą, że dla nich jako Polaków wrogiem jest tylko
Moskal. Z zachowania się chłopa można wywnioskować, że za wroga uważał on także zabitego powstańca, bowiem
tamten miał był, był bogaty. Przyczyną takiego rozumowania jest bieda, w której żyje chłop. To ona przeszkadza mu
w rozwijaniu świadomości przynależności do narodu.
"Ludzie Bezdomni" S. Żeromskiego - akcja powieści obejmuje schyłek XIX wieku, daje przekrój przez
społeczeństwo polskie, dzieje się w Paryżu, Warszawie, Cisach i Zagłębiu Dąbrowskim. Głównym bohaterem jest
lekarz, Tomasz Judym, któremu towarzyszy (druga główna bohaterka) Joanna Podborska. Powieść pokazuje bunt
młodego lekarza przeciwko niesprawiedliwości społecznej, którą ukazuje w trzech obrazach:
1. Obraz warszawskiej fabryki cygar,
2. Obraz ośrodka wypoczynkowego w Cisach, gdzie obok bogatych kuracjuszy widać nędzę i choroby miejscowej
biedoty,
3. Obraz rzekomej opieki nad górnikami w Zagłębiu Dąbrowskim Tragizm głównego bohatera powieści oparty jest
na jego "rozdarciu" - symbol "rozdartej sosny" z powieści mówi o niemożliwości wyboru między własnym
osobistym szczęściem, a chęcią niesienia pomocy ludziom. Tomasz Judym jest samotnie walczącym o naprawę
świata bohaterem, jego walka nie ma szans przyniesienia oczekiwanych efektów, ale ukazuje nienaganność moralną
jednostki, co trzeba docenić.
Istotna jest interpretacja tytułu utworu "Ludzie bezdomni", albowiem nie odnosi się ona tylko do nędzy najniższych
warstw społecznych, bo każdy z bohaterów powieści "nie ma domu": bezdomny jest brat Tomasza, Wiktor, który
musi szukać schronienia na obczyąnie, bezdomna jest Joasia Podborska, nie mogąca stworzyć sobie i Tomaszowi
prawdziwego domu, w końcu bezdomny jest Judym, pragnący odnaleąć dom w związku z Joanną, w czym
przeszkadza mu jego praca, bezdomni są ci, którym nikt nie może pomóc.
"Statek pijany" Artura Rimbaud - podmiotem lirycznym jest tytułowy statek, który opowiada o swoich podróżach i
doświadczeniach. Doznał absolutnej wolności, widział cudowne miejsca i zjawiska, jakich nikomu wcześniej nie
dane było obserwować. Mimo tego bogactwa odczuć i wrażeń jednak tęskni za spokojnym wybrzeżem Europy.
Doświadczenie wolności nie przyniosło mu ukojenia.
"Lord Jim" Josepha Conrada - tytułowy bohater to młody marynarz, od dzieciństwa marzący o bohaterskich czynach
i wielkich przygodach. Kiedy jednak los postawił go w obliczu rzeczywistej próby, Jim jej nie sprostał. Przekonany
o nieuniknionej katastrofie, wraz z pozostałymi oficerami uciekł z tonącego statku "Patna", pozostawiając
pasażerów na pewną, jak sądził wówczas, śmierć. To wydarzenie zdeterminowało całe dalsze życie Jima, który
próbował odtąd odzyskać utracony honor i poczucie własnej wartości. Okazją do realizacji podjętych planów stał się
pobyt w Patusanie, małym malajskim państewku. Jim stał się opiekunem i obrońcą tubylców, którzy z najwyższym
szacunkiem nazywali go "tuan" (pan, po angielsku - lord). Szanse bohatera na osiągnięcie spokoju i szczęścia
zniweczył przypadek: w Patusanie pojawił się Brown, pirat i bandyta. Wbrew opinii swego ludu, Jim wypuścił go na
wolność, obiecując wcześniej Malajom, że nie doznają z tego powodu żadnej krzywdy. Nie zdawał sobie jednak
sprawy, jak bardzo niebezpieczny i przewrotny jest Brown. Skorzystał z naiwności Jima i zaatakował
Patusańczyków, co doprowadziło do bitwy, w której zginął przyjaciel Jima, syn wodza. Lord Jim mógł uciec przed
rozpaczą i gniewem ofca zabietego przyjaciela, ale nie zrobił tego. Wiedział, że za swój błąd zapłaci życiem i
rzeczywiście, zginął z ręki wodza.
"Wesele" Stanisława Wyspiańskiego - akcja rozgrywa się w wiejskiej chacie Gospodarza - inteligenta żonatego z
chłopką. Zetknięcie dwóch różnych warstw społecznych zostało podkreślone także w scenografii - we wnętrzu chaty
obok przedmiotów ludowych znajdują się także rzeczy rodem z miasta lub szlacheckiego dworu - empirowy stolik,
zegar, biurko. Nad biurkiem zobaczyć można fotografię Matejkowskiego Wernyhory (legendarnego XVII-
wiecznego lirnika ukraińskiego) i litograficzne odbicie obrazu Kośściuszko pod Racławicami tegoż autora.
Charakterystyka inteligentów:
Są melancholijni, znużeni, poszukują nowych wrażeń. Najważniejszą wartością w oczach większości z nich jest
sztuka, uważają że jest skomplikowana i przygnębiająca. Wieś to dla nich miejsce ucieczki od problemów, a także
ąródło artystycznej inspiracji.
Pan Młody - naiwny chłopoman. Wieś widzi jako Arkadię, miejsce życia zdrowego i szczęśliwego. Prawdziwych
problemów wsi nie dostrzega, nie zna także panujących na niej obyczajów. Nie chce także myśleć o konfliktach
szlachecko - chłopskich, których kulminacją była rzeą galicyjska (rabacja). Wszystko, co go otacza, traktuje jako
z
ródło tematów literackich. Dziennikarz - dekadent, przygnębiony i zniechęcony życiem. Podobnie jak Pan Młody,
chce widzieć wieś arkadyjską, oazę spokoju.
Gospodarz - na wsi mieszka od dawna, zżył się z mieszkańcami. Znalazł tu spokój i oparcie w energicznej i
zdecydowanej żonie. Jest malarzem, otoczenie dostarcza mu wielu tematów do obrazów.
Poeta - artysta szukający nastrojowych tematów, myśli o napisaniu wielkiego poematu historycznego, ale nic nie
wskazuje na to, by miał ten zamiar zrealizować.
Charakterystyka chłopów:
Z jednej strony cechuje ich ciekawość świata i chęć do działania, z drugiej jednak brak im opanowania i dojrzałości.
Dużo piją, co staje się powodem awantur i bójek. Wspólna zabawa cieszy szczególnie młodych, których
zadowolenie wprawia okazywane im przez kobiety z miasta zainteresowanie. Starsze pokolenie bardziej sceptycznie
spogląda na to nagłe zbliżenie, pamiętając o nie tak dawnych konfliktach.
Czepiec -zainteresowany polityką, ciekawy informacji ze świata, gotowy walczyć o wolność Polski, ale
jednocześnie gwałtowny, awanturniczy, nieokrzesany. Konflikty najchętniej rozwiązuje pięścią. Dużo pije, co
wyzwala u niego agresję.
Dziad - stary człowiek, pamiętający rzez
galicyjską. Pamięć o dawnych konfliktach pańsko - chłopskich sprawia, że
sceptycznie patrzy na wspólną zabawę obu grup.
Ojciec - ojciec Gospodyni i Panny Młodej. Rabacji nie pamięta, a małżeństwa córek tłumaczy zwyczajnie "Ot,
spodobała się panu".
Jasiek - młody, zajęty zabawą, ale na wieść o powstaniu chce działać. Na polecenie Gospodarza jedzie zwoływać
ludzi z okolicznych wsi.
Goście z zaświatów (osoby dramatu) na weselu: O północy jako pierwszy zjawia się Chochoł. Słowami "Co się
komu w duszy gra, co kto w swoich widzi snach" zapowiada pojawienie się kolejnych gości.
Marysia - Widmo.
Marysi pojawia się widmo jej dawnego narzeczonego, malarza zmarłego przed laty za granicą. Można to uzasadnić
nastrojem wieczoru, podobieństwem aktualnego wesela do tego, którego nie doczekała się dziewczyna. Widmo jest
jedyną zjawą, której obecność uzasadniają osobiste przeżycia, dramat miłosny z przeszłości.
Dziennikarz - Stańczyk. W rozmowie ze Stańczykiem Dziennikarz ubolewa nad upadkiem ducha narodowego i
powszechnym marazmem, sądzi, że tylko wielkie nieszczęście mogłoby poruszyć Polaków. Nie chce zauważyć, że
głosząc poglądy konserwatystów, sam przyczynia się do takiego stanu. Stańczyk uświadamia mu to i odchodząc
wręcza kaduceusz - ironiczny symbol panowania nad narodem.
Poeta - Rycerz.
Rycerz, Zawisza Czarny, jawi się Poecie w związku z jego marzeniami o napisaniu wielkiego poematu
historycznego. Podczas tej konfrontacji poeta uświadamia sobie, że marnuje talent, zajmując się poezją nastrojową.
Ta krytyczna refleksja nie zapoczątkuje jednak zmiany charakteru jego twórczości; krótkotrwałość zapału Poety
symbolizuje pustka, którą dostrzega on za podniesioną przyłbicą hełmu Rycerza.
Pan Młody - Hetman.
Zjawa Hetmana przywołuje kolejny epizod z historii Polski. Hetman to Branicki, zdrajca z Targowicy. Przypomina
tragiczną prawdę o polskim udziale w rozbiorach ojczyzny. Jego pojawienie się Panu Młodemu tłumaczy się m.in.
tym, że Rydel był autorem dramatu "Zaczarowane koło", krytykującego magnacką pychę. W pogoni za zaszczytami
główny bohater dramatu Rydla zaprzedał duszę diabłu. Hetman stanowi zobrazowanie podświadomej niechęci
Rydla do chłopów oraz jego wyrzutów sumienia z powodu ślubu z chłopką.
Dziad - Upiór.
Dziad w rozmowie z Ojcem wspominał rzez
galicyjską, teraz ukazuje mu się zjawa Jakuba Szeli, przywódcy rabacji.
Była ona kolejnym tragicznym wydarzeniem w dziejach kraju - administracja austriacka w Galicji wykorzystała
antagonizmy szlachecko - chłopskie, by uniemożliwić szlachcie przygotowania do powstania narodowego.
Gospodarz - Wernyhora.
Postać Wernyhory ma charakter odmienny od pozostałych osób dramatu: widzi ją nie tylko Gospodarz, ale także
Kuba i Jasiek; koń Wernyhory gubi złotą podkowę, znalezioną póz
niej i schowaną przez Gospodynię, znikomym
śladem jego obecności jest także Złoty Róg pozostawiony Gospodarzowi. Wernyhora przekazuje Gospodarzowi
polecenie zwołania uzbrojonych chłopów; wszyscy mają czekać na jego powrót. Gdy Wernyhora z Archaniołem
będą już blisko, Gospodarz ma zadąć w Złoty Róg, co będzie sygnałem rozpoczęcia walki o wolność. Gospodarz
jest niezwykle przejęty, jednak po odejściu Wernyhory wręcza Złoty Róg Jaśkowi, któremu każe zwoływać
chłopów, sam zaś zasypia.
"Chłopi" Władysława Reymonta -
akcja powieści rozgrywa się w Lipcach, leżących gdzieś w środkowej Polsce (z utworu nie można dokładnie
odczytać położenia wsi). Wieś leży na dnie nieckowatej doliny, otoczona polami i lasami. Niewiele osób opuszcza
Lipce na dłużej. Wieś żyje własnym życiem, ma zresztą wszystko, co do tego potrzebne - kuz
nię, młyn, karczmę,
kościół i cmentarz. Powieść nie zawiera wskazówek, umożliwiających dokładne określenie historycznego czasu
akcji. W przybliżeniu natomiast możemy wskazać na przełom XIX i XX wieku (od powstania styczniowego minęło
ponad 30 lat). Czas akcji podzielony został na cztery pory roku, kolejno, jesień, zima, wiosna, lato.
Na szczycie lipeckiej drabiny społecznej znajdują się wiejscy bogacze: Boryna, wójt, młynarz, kowal. Przysługuje
im prawo do zasiadania w pierwszych ławkach w kościele, na najlepszych miejscach w karczmie; ich głosy są
najważniejsze podczas narad wspólnoty. Szacunek, którym cieszą się we wsi, wynika jednak nie tylko z
zamożności, np. Boryna jest znakomitym gospodarzem, kowal i młynarz wykonują prace niezbędne dla gromady,
wójt jest urzędnikiem państwowym. Poważaniem otoczeni są także ksiądz i organista, jednak ma ono inne podłoże.
Ksiądz traktowany jest jako ktoś, kto ma bezpośredni kontakt z Bogiem, można więc powiedzieć, że jego pozycja w
społeczności jest uzasadniona metafizycznie. Organista natomiast, oprócz przebywania w bezpośrednim otoczeniu
księdza, pożycza pieniądze na procent, toteż wielu chłopów jest od niego uzależnionych.
Warto zauważyć, że szacunek, którym otoczony jest ksiądz, nie czyni go jednak równoprawnym członkiem
wspólnoty. Po radę bowiem, idzie się do Boryny lub któregoś z pozostałych bogaczy, zdanie księdza zaś, choć
ważne, nie wpływa w sposób istotny na codzienne zachowanie ludzi w Lipcach.
Kolejne kategorie społeczne stanowią chłopi średniozamożni (Dominikowa, Kłębowie, Balcerkowie, Paczesiowie)
oraz biedota (Bylicowie, Wachnik, Gabas). Ci ostatni mają wprawdzie ziemię, ale praca na niej nie zapewnia im
utrzymania i dlatego wynajmują się w sezonie do pracy u zamożniejszych. Sam dół drabiny społecznej to wiejska
służba, komornicy i bezrolni (Kuba, Jagustynka, Kobusowie, Kozłowie), przy czym sytuacja materialna parobków
jest wprawdzie lepsza (mają zapewnione utrzymanie przez cały rok), ale towarzysko sytuują się oni niżej niż
komornicy - ludzie wolni.
Hierarchiczny podział społeczeństwa uważany jest przez chłopów za naturalny i właściwy; szczególnie dobrze
widać to w chwili, gdy Kuba, otrzymawszy od księdza, pieniądze za upolowane przepiórki, przepycha się w
kościele do pierwszych ławek, by rzucić złotego na tacę. Jego zachowanie budzi oburzenie zgromadzonych, a
Boryna wyjaśnia Kubie niestosowność takiego zachowania tym, że "Kużden ma swoje miejsce". Zresztą poza tym
wydarzeniem widać, iż świadomość owego "własnego miejsca" jest tak oczywista, że np. Hanka po wypędzeniu
Antka przez Borynę (spadli wówczas do poziomu biedoty) w kościele stoi w bocznej nawie, a gdy Jagustynka chce
zawołać księdza do umierającego w stajni Kuby, ten reaguje oburzeniem: "Dobrodzieje przywieść tutaj do stajni, do
mnie?... Co wama po głowie chodzi?".
Ziemia jako najwyższa wartość:
Ziemia i pragnienie jej posiadania jest głównym z
ródłem konfliktów na wsi. Dla ziemi Dominikowa wyda Jagnę za
Borynę, kłótnie o ziemię są przyczyną bójek w rodzinach (np. Boryny z Antkiem, Dominikowej z Szymkiem).
Rodzice nie chcą zrzekać się prawa do ziemi na rzecz dzieci, boją się "iść na wycug", nie chcą zostać wyrzuconymi
z domu jak Jagustynka, Dzieci z kolei chcą gospodarzyć "na swoim" i cieszyć się szacunkiem przynależnym
gospodarzom. Wobec konfliktu o ziemię możliwe jest nie tylko podniesienie ręki na starszych, ale nawet na
rodziców, czego przykładem jest zamiar zabicia ojca przez Antka.
"Na Anioł Pański" Kazimierza Przerwy Tetmajera - wiersz w którym bardzo ważny jest motyw wędrówki, który jest
symbolem poszukiwania sensu życia. Ważne jest także przedstawienie zmroku, pustych pól, szarej mgły, dymu,
płynącej donikąd rzeki, cmentarza, grobu, księżyca, dz
więku dzwonów. Wiersz zgromadzi te wszystkie elementy,
aby stworzyć nastrój zupełnej beznadziejności, smutku.
"Hymn do Nirwany" K. P. Tetmajera - wiersz, będący wyrazem tęsknoty za stanem, umożliwiającym nieodczuwanie
cierpienia, nieodłącznie związanego z życiem w pełnym zła świecie. Wiersz ten, stylizowany na litanię, nie ukazuje,
jakie konkretnie przejawy złą można dostrzec wokół siebie. Jest raczej manifestacją stanu emocjonalnego
człowieka, który, zniechęcony i pełen obrzydzenia egzystuje w zamkniętym kręgu bólu i rozpaczy.
"E viva l'arte" K. P. Tetmajera - utwór liryczny, w którym artyści, "orły bez skrzydeł" i "królowie bez ziemi", to
ludzie wybitni i niepowszedni, odrzucani jednak przez społeczeństwo. Dla filistrów liczy się jedynie majątek,
ubodzy i niedoceniani artyści są przez nich odrzucani jako nieużyteczni. Na ich nędzę tłum spogląda obojętnie,
pozwala artystom umierać z głodu. Mimo że hierarchia społeczne mówi co innego, to jednak twórcy sztuki są
faktycznie najwyższymi istotami. Zostali bowiem wyróżnieni talentem przez siły nadprzyrodzone, ich kreacyjne
zdolności równe są boskim. Wiersz ten jest wyrazem młodopolskiego konfliktu między artystą a filistrem oraz
tragedii artysty, przekonanego o własnej wyjątkowości, lecz niedocenianego przez mieszczańskie społeczeństwo.
"Na skalnym Podhalu" K. P. Tetmajera - cykl opowiadań-gawęd. Inspiracją do ich napisania stało się zetknięcie
Tetmajera ze słynnym góralskim gawędziarzem - Sabałą. Poeta wykorzystał opowiadane przez niego i innych górali
historie. Godne podkreślenia jest to, iż w utworach tych występuje stylizacja gwarowa. Tetmajer używa takich słów,
aby cały tekst był traktowany jako autentyczne opowiadanie górala, ale jednocześnie zrozumiałe dla przeciętnego
czytelnika. W gawędach "Na skalnym Podhalu" Tetmajer tworzy mit o góralach. Są to postacie odważne, zdrowe
psychicznie i fizycznie, moralnie nienaganne (nawet motyw zbója - dobrego, walczącego w obronie biednych ni
obciążonego niemoralnością).
"W chałupie" Jana Kasprowicza - w wierszu jest przedstawiony opis wiejskiej izby, mówiący o nędzy chłopa. Na
tle brzydkiego wnętrza izby, ciekawe wydają się dwie (kolorowe) postacie kobiet: starej i młodej. Naturalistyczny
opis izby i jej mieszkańców ma wzbudzić litość w czytelniku, który powinien przejąć się losem chłopa.
"Hymny" Jana Kasprowicza - następuje tu nawiązanie to tradycji hymnów kościelnych, aby zaznaczyć powagę
poruszonej problematyki, Winnym spowodowania kryzysu wszelkich wartości Kasprowicz uznaje Boga. Sam
twórca m stać się buntownikiem przeciwko Bogu w imię walki o szczęście ludzi. W hymnie "Święty Boże" pojawia
się katastrofizm. Życie ludzkie jest cierpieniem, które w rezultacie doprowadzi do katastrofy. Wezwanie skierowane
do Boga nie przynosi oczekiwanego rezultatu. Bóg nie zjawia się, aby pomóc ludziom, więc następuje w hymnach
wezwanie do szatana, by on zajął miejsce Stwórcy.
"Dies irae" Jana Kasprowicza - poemat przedstawiający apokaliptyczny obraz dnia Sądu Ostatecznego. Dokonują
się wydarzenia, zapowiedziane przez proroków: kataklizmy, zamiana wody mórz w krew; zmarli powstają z
grobów, a ziemia zmienia się w gigantyczne bagno, z którego wychodzą jaszczurki, węże i pijawki. W wydarzeniu
tym uczestniczą bądz
przyglądają się mu Chrystus, "jasnowłosa Ewa" - symbol grzechu i rozpusty, Szatan, prorocy i
archaniołowie. Zagłada dokonuje się n mocy wyroku Boga przed którego obliczem stają grzeszni ludzie, pełni
nienawiści, gniewu i egoizmu. Kara spadająca na ludzkość za zło jest straszna. Świat zostaje zniszczony całkowicie
i ostatecznie. Ktoś jednak staje o obronie ludzi - on właśnie jest w utworze osobą mówiącą. Ludzkość bowiem, choć
grzeszna, została skazana na zbyt wielką mękę. Co więcej, bezlitosny i karzący Stwórca jest także winny złu.
Stwarzając świat, dopuścił jego istnienie; wiedział, że słabi i podatni na pokusy ludzie nie będą w stanie mu się
oprzeć. Podmiot liryczny wypowiada słowa oskarżające Boga o nieczułość i obojętność. W tekście pojawia się topos
prometejski (bunt człowieka występującego w imieniu całej ludzkości przeciw nieczułemu i bezlitosnemu bóstwu).
"Deszcz jesienny" Leopolda Staffa - wiersz będący wyrazem lirycznego przygnębienia i smutku. Zbudowany w
oparciu o klasyczne zasady kompozycyjne (rym, rytm, refren, wpływające na melodyjność wiersza). Ponadto
pojawiają się typowe dla poezji Młodej Polski motywy symboliczne - wędrujący po zniszczonym ogrodzie szatan,
uosabiający dekadencką postawę przygnębienia i pesymizmu.
"Padlina" Charlesa Boudelaire'a - utwór liryczny, w którym poeta zderza konwencję erotyku (np. do ukochanej
zwraca się słowami "jedyna", "aniele", nawiązuje do wspólnej przechadzki) z brutalnymi i odrażającymi obrazami
rozkładających się zwłok. Czyni to jednak przewrotnie, ponieważ poezji opisując tytułową padlinę, dowodzie
możliwości dostrzeżenia piękna w rozkładzie i gniciu.
"Moralność Pani Dulskiej" Gabrieli Zapolskiej - Akt pierwszy rozpoczyna pojawienie się Dulskiej w salonie,
urządzonym niegustownie, ale solidnie i dostatnio, jak przystało na solidną mieszczańską rodzinę. Sama Dulska, w
brudnym szlafroku i papilotach, od samego rana wrzeszczy na wszystkich. Rodzina Dulskich: - mąż Felicja, syn
Zbyszko i dwie córki - Hesia i Mela, a także służba, potulnie wypełnia wszystkie jej rozkazy. Widać, że nikt nie ma
jedność siły, aby przeciwstawić się tej strasznej babie, choć wszyscy próbują się na swój sposób przeciw niej
buntować. Zbyszko noce spędza w wesołym towarzystwie, Hesia poszukuje zakazanych przyjemności, Felicjan w
ogóle się nie odzywa. Codzienność Dulskich burzy wieść o ciąży służącej, Hanki (sprawcą jest Zbyszko). Reakcje
na nią są różne: Zbyszko stwierdza, że ożeni się z Hanką, co rozśmiesza, ale i przeraża Hesię (taka bratowa to
kompromitacja). Mela natomiast naiwnie wierzy, że Zbyszko i Hanka kochają się i proponuje im pomoc. Dulska jest
bliska apopleksji - wobec uporu Zbyszka wzywa na pomoc sąsiadkę, Juliasiewiczową, która ma młodemu
człowiekowi wyperswadować ten pomysł. Przy tej okazji wychodzi na jaw, że Dulska świetnie wiedziała, co się
dzieje w domu, nie ostudziła jednak zapałów syna, ponieważ uznała, że mając dziewczynę w domu nie będzie się
włóczył nocami. Poznawszy prawdę, Zbyszko tym bardziej upiera się przy ślubie ze służącą. Chce zrobić na złość
matce, ale argumenty Juliasiewiczowej przekonują go do rezygnacji z podjętego zobowiązania, Hanka zaś
przyjmuje pieniądze od Dulskiej i odchodzi. Główna bohaterka oddycha z ulgą - znów będzie można "zacząć żyć po
bożemu". Zapolska opatrzyła "Moralność ..." podtytułem "tragifarsa kołtuńska". Kołtun to hipokryta, zakłamany i
tępy typ, przekonany jednak o swojej uczciwości. Taka właśnie jest Dulska - nieustannie wygłasza umoralniające
maksymy (skromność - skarb dziewczęcia"), ale stosowanie się do nich uważa za konieczne o tyle, o ile widzą to
ludzie z zewnątrz. Dewizą Dulskiej jest stwierdzenie: "na to człowiek ma cztery ściany, by w nich swoje brudy
prać" - chodzi jej o to, by nie dać nikomu powodu do plotek. W domu może się zdarzyć wszystko, ale dopóki ludzie
o tym nie mówią, nie ma powodu do zmartwienia. Tragiczną wymowę ma końcowe4 zwycięstwo Dulskiej.
Wszelkie próby buntu przeciw jej władzy okazują sięnieskuteczne - kołtun tryumfuje, jego panowanie jest
nienaruszalne. Tragiczna jest także sytuacja Meli: ta naiwna, ale dobra dziewczynka poznaje prawdziwe oblicze
swojej rodziny, dostrzega jej całe zło. Postać Meli dowodzi także, że w starciu z dominującym kołtuństwem wszelki
ludzkie odruchy z góry skazane są na przegraną.