nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 107
Warszawa 2005
Prace i Studia Geograficzne
Tom 36
ss. 107 120
Iwona Szumacher
Zak"ad Geoekologii,
Wydzia" Geografii i Studiów Regionalnych
Uniwersytet Warszawski
FUNKCJE EKOLOGICZNE PARKÓW MIEJSKICH
ECOLOGICAL FUNCTIONS OF URBAN PARKS
Abstract: The goal of the study was to identify and estimate the ecological functions of
urban parks using the geoecological methods. In the work were analysed: dependence
between parks origin, position in the city and natural landscape s components. The Hyde
Park in London, Tiergarten in Berlin, Clara Zetkin Park in Leipzig and �azienki Królewskie
in Warsaw constituted the objects of study. Two kind of parks with different ecological
function where shown, one of them with lawn predomination, one with trees predomination.
The second one has the most effective ecological functions (climate, biotic, soils,
hydrological, pollution absorption). The results of the work can be extrapolated to others
parks situated in valley landscape, in European cities, worm temperature climate, in the zone
with deciduous forest.
Key words: urban park, ecological functions
S"owa kluczowe: park miejski, funkcje ekologiczne
WSTóP
Park stanowi obiekt, który wykorzystuje warunki naturalne, charakteryzuje si� ro-
ĘlinnoĘcią urządzoną oraz infrastrukturą umoŻliwiającą wypoczynek (aleje, place za-
baw, boiska, "awki, kawiarnie). Dzi�ki cz�Ęciowo zachowanej strukturze przyrodniczej
pe"ni zazwyczaj funkcje ekologiczne. W dyskusji nad rolą parków w mieĘcie najcz�Ęciej
rozpatruje si� aspekt spo"eczny. SpoĘród funkcji ekologicznych zwykle analizowana
jest funkcja klimatyczna, chociaŻ zaznaczy� trzeba, Że szczegó"owe badania nad kom-
pleksowo ujmowanymi formami funkcjonowania parków uprawiane są rzadko, a takie
w"aĘnie opracowania mogą pomóc w optymalnym kszta"towaniu parków.
Funkcja ekologiczna rozumiana jest jako relacja mi�dzy organizmami a Ęrodowi-
skiem. Do g"ównych funkcji ekologicznych zaliczane są: funkcja ekologiczna gleb,
funkcja hydrologiczna, klimatyczna, biotyczna i funkcja poch"aniania zanieczyszczeł

(Wójcicka 1971, Hejmanowski 1989, Matuszkiewicz 1993, Czerwieniec, Lewił
ska
1996, Chmielewski 1996, Mierzejewska, Parysek 1998, Marks 1989 za Pietrzakiem
1998). Funkcje te naleŻy postrzega� w sposób holistyczny. Ich wzajemne relacje mo-
nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 108
108 Iwona Szumacher
gą mie� charakter pozytywny lub negatywny. Zawsze przy ocenie danej funkcji nale-
Ży bra� pod uwag� pozosta"e (rys. 1). Celem prezentowanej pracy jest identyfikacja
i ocena funkcji ekologicznych wybranych parków miejskich przy uŻyciu metod stoso-
wanych w geoekologii.
Rys. 1. Wspó"oddzia"ywanie funkcji ekologicznych
Fig. 1. The interrelation between the ecological functions
Funkcje ekologiczne parków. Funkcja klimatyczna parków miejskich polega na "a-
godzeniu wyspy ciep"a, czyli obniŻaniu temperatury powietrza i zwi�kszaniu jego uwil-
gotnienia oraz na kszta"towaniu korzystnej cyrkulacji powietrza w mieĘcie (Wójcicka
1971, Kopacz-Lembowicz, 1978, Kossowska-Cezak 1978, Martyn 1978, Flemming
1983, Hejmanowski 1989, Czerwieniec, Lewił
ska 1996, Yannas 1998). Funkcja biotycz-
na polega na kszta"towaniu warunków Życia organizmów (roĘlin, zwierząt, cz"owieka),
ochronie bogactwa genetycznego i cennych (zw"aszcza rodzimych) gatunków flory
i fauny, introdukcji nowych gatunków, zdolnoĘci do produkcji biomasy i jej odtwarza-
nia, moŻliwoĘci przenikania gatunków (Matuszkiewicz 1993). Funkcja ekologiczna gleb
zaleŻy od: obiegu wody, obiegu geochemicznego, rozprzestrzeniania si� zbiorowisk ro-
Ęlinnych. Funkcja ta polega na dostawie związków odŻywczych, wody i powietrza roĘli-
nom, filtrowaniu, buforowaniu i transformowaniu szkodliwych substancji chemicznych
oraz tworzeniu siedlisk dla roĘlin (Kowalik 2001 za Blum 1999). Dzia"alnoĘ� cz"owieka
os"abia, bądę wzmacnia t� funkcj�. Funkcja hydrologiczna polega na retencji wody, re-
gulacji odp"ywu, ochronie wód gruntowych i zapewnieniu wody dost�pnej organizmom.
Funkcja poch"aniania zanieczyszczeł
polega na zdolnoĘci szaty roĘlinnej i gleb do za-
trzymywania cz�Ęci substancji gazowych i py"owych zawartych w powietrzu i wodzie.
OBIEKTY BADAĄ
Do badał
wybrano parki po"oŻone w dolinach, o zbliŻonej historii powstania
i rozwoju. Są to: Hyde Park w Londynie, Tiergarten w Berlinie, Clara Zetkin Park
w Lipsku i �azienki Królewskie w Warszawie. Po"oŻenie dolinne jest typowe dla par-
ków i innych terenów zieleni w wi�kszoĘci miast europejskich.
Studium materia"ów kartograficznych i literatury wskazuje na to, Że Hyde Park,
Tiergarten, Clara-Zetkin Park i �azienki by"y pierwotnie lasami na obrzeŻach miasta.
nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 109
Funkcje ekologiczne parków miejskich 109
Podmok"oĘ� terenu nie sprzyja"a przekszta"cenia tych terenów w obszary rolnicze. Wraz
z rozwojem miast tereny te stawa"y si� miejscem rekreacji i odpoczynku w"adców, począt-
kowo jako zwierzył
ce, a w miar� rozwoju sztuki ogrodnictwa jako parki krajobrazowe.
Struktura przyrodnicza wybranych parków wykazuje duŻe podobieł
stwo (tab. 1).
Hyde Park i �azienki po"oŻone w znacznej cz�Ęci na tarasie nadzalewowym, mają
gleby p"owe, brunatne i czarne ziemie wytworzone na utworach py"owych i piaszczy-
stych. RóŻni je roĘlinnoĘ� rzeczywista. Clara Zetkin Park i Tiergarten są po"oŻone
na tarasie zalewowym. Wyst�pują tam g"ównie gleby hydrogeniczne. W Clara Zetkin
Park obok zieleni urządzonej zachowa"y si� fragmenty grądu.
Tab. 1. Struktura przyrodnicza wybranych parków
Tab. 1. Natural s structure of chosen parks
Parki
Cechy Ęrodowiska
przyrodniczego
Hyde park Tiergarten Clara Zetkin Park �azienki
Powierzchnia ha 330 210 36 76
Po"oŻenie taras nadzalewowy taras zalewowy taras zalewowy taras nadzalewowy,
wysoczyzna
Utwór py"y, gliny, piaski piaski py"y i piaski piaski, py"y
powierzchniowy
Gleby p"owe, parar�dziny, mady, brunatne p"owe, czarne
czarne ziemie glejowe, hortisole ziemie, brunatne
Wody gruntowe do 2; 2 5; do 2, 2 5 do 2 <2, 2 5
m p.p.t. powyŻej 5
Wody dwa stawy duŻy staw, liczne staw trzy stawy i kana"y
powierzchniowe ma"e stawy i kana"y
RoĘlinnoĘ� trawniki, trawniki, zieleł
urzą- fragment lasu, fragment grądu,
rzeczywista pojedyncze drzewa dzona luęna i zwarta trawniki zieleł
urządzona
zwarta i luęna
Wszystkie analizowane parki sąsiadują z podobnymi miejskimi jednostkami struktu-
ralnymi. Tworzą je przede wszystkim budynki administracji rządowej i miejskiej, hotele
i banki, reprezentujące typ zwartej zabudowy w centrum miasta. Tiergarten jest ca"kowi-
cie odizolowany od innych terenów zieleni miejskiej. Pozosta"e parki stanowią elementy
klinowego uk"adu zieleni miejskiej. W Lipsku i Warszawie klin ten biegnie po"udnikowo.
W Warszawie jego osią jest Skarpa, a w Lipsku  Bia"a Elstera. W Londynie równoleŻni-
kowo biegnący kompleks Parków Królewskich jest związany z dawnymi dop"ywami Tamizy.
METODY BADAĄ
Podstaw� prac stanowi"y materia"y uzyskane g"ównie w oĘrodkach badawczych
i instytucjach miast oraz w"asne badania terenowe i analizy laboratoryjne. Pierwszy
nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 110
110 Iwona Szumacher
etap stanowi"o porównanie Ęrodowiska przyrodniczego i historii wybranych parków.
Nast�pnie zajmowano si� wp"ywem parków na tereny sąsiednie. By" on ilustrowany
przy pomocy map, wykresów i tabel. Podsumowanie stanowi"o wyróŻnienie typów
funkcji ekologicznych parków.
W celu identyfikacji funkcji klimatycznej przeanalizowano mapy temperatury
pod"oŻa, mapy temperatury powietrza oraz dane klimatyczne zwracając szczególną
uwag� na warunki termiczne parku i otoczenia, w przebiegu dobowym i rocznym,
warunki wilgotnoĘciowe, kierunki i pr�dkoĘci wiatru. W celu okreĘlenia dynamiki
zmiany temperatury powietrza w danym czasie na okreĘlonym odcinku obliczono
temperatur� powietrza (Ta) w okreĘlonym miejscu na podstawie dost�pnych sateli-
tarnych map termicznych pod"oŻa (Tg) przy zastosowaniu nast�pującego wzoru re-
dukcyjnego (Koz"owska-Szcz�sna i in. 1996):
Ta = 0,8 x Tg: dla powierzchni naturalnych i zabudowy luęnej
Ta = 0,75 x Tg: dla zabudowy zwartej
Kryterium oceny funkcji biotycznej by" rodzaj pokrywy roĘlinnej, wiek i struktu-
ra drzewostanu. Uwzgl�dniono teŻ gniazdujące w parkach gatunki ptaków.
Do analizy i oceny funkcji glebowej oraz poch"aniania zanieczyszczeł
wykorzy-
stano mapy glebowe i dane laboratoryjne. Do uogólnienia wyników badał
krajobra-
zu parków zastosowano metod� kateny. Katena  jest to prawid"owe nast�pstwo
ekotopów (facji) wzd"uŻ linii przekroju rzeęby terenu (Kondracki, Richling 1983).
Rys. 2. Typ funkcji ekologicznych parków o przewadze trawników
Fig. 2. Type of ecological functions for  grass parks
nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 111
Funkcje ekologiczne parków miejskich 111
Jej zaletą jest  wszechstronne uwzgl�dnienie cech przestrzeni  katena ukazuje bo-
wiem sąsiedztwo jednostek, ich budow� pionową oraz zachodzące mi�dzy nimi pro-
cesy (Ostaszewska 2002).
WYNIKI BADAĄ
Typy funkcji ekologicznych parków miejskich. Przeprowadzone w pracy analizy
dają podstaw� do wyodr�bnienia dwóch wzorców funkcji ekologicznych dolinnych
parków miejskich.
Pierwszy typ funkcji ekologicznych (rys. 2) jest pe"niony przez parki dolinne o ma-
"o urozmaiconej szacie roĘlinnej z dominacją trawników. Jego przyk"adem jest Hy-
de Park i Tiergarten. Taki rodzaj pokrycia rzutuje na jako� oraz zasi�g przestrzenny
i czasowy funkcji ekologicznych.
Funkcja klimatyczna kszta"tuje si� wyraęnie w porze letniej, przy pogodzie radiacyj-
nej, od godzin popo"udniowych, kiedy pod"oŻe zaczyna oddawa� ciep"o. Maksymalna
róŻnica temperatury mi�dzy terenem zabudowanym a parkiem wyst�puje nocą. Przy-
czyną róŻnic jest odmienny przebieg procesu poch"aniania ciep"a przez roĘlinnoĘ�
i jego straty na rzecz parowania i transpiracji. Kontrast ten obrazują mapy termiczne
pod"oŻa miast i na ich podstawie obliczona temperatura powietrza (tab. 2) oraz wyniki
pomiarów stacjonarnych. Granica parku nie wiąŻe si� z gwa"towną zmianą temperatury.
Tab. 2. Temperatura pod"oŻa i powietrza w Tiergarten i jego sąsiedztwie dnia 14.09.1991
Tab. 2. Ground and air temperature in Tiergarten and surrounding areas, on 14th September, 1991
Temperatura Godzina Powierzchnia Plac Gro�er ObrzeŻa Staw Zabudowa Centrum
naturalna Stern parku sąsiadująca miasta
10: 30 >18 19 >20 21 >19 20 >17 18 >20 21 >22 25
Pod"oŻa
-Tg [�C]
21:45 >11 12 >12 13 >14 15 >14 15 >14 15 >15 17
10:30 >14,4 15,2 >16 16,8 >15,2 16 >13,6 14,4 >16 16,8 16,5 17,2
Powietrza
-Ta [�C]
21:45 >8,8 9,6 >9,6 10,4 >11,2 12 >11,2 12 >11,2 12 12 12,7
Wyraęny kontrast mi�dzy terenami zabudowanymi pozbawionymi roĘlinnoĘci a Tier-
garten jest widoczny jedynie w cz�Ęci zachodniej parku. Obszar po"udniowo-wschod-
ni i wschodni parku oraz tereny przylegające do niego charakteryzuje si� "agodną
zmianą temperatury pod"oŻa. Jest to spowodowane wiatrem zachodnim, który prze-
waŻa w Berlinie, i moŻe przenika� na wschód i po"udniowy-wschód od parku dzi�ki
luęnej zabudowie oraz równoleŻnikowemu biegowi doliny. Na terenie Tiergarten
wyznaczono dwa typy klimatu lokalnego (Stadtklimatischen Zonen 1993):
 klimat Ęrednio zmieniony wyróŻniony w strefie przygranicznej parku i wzd"uŻ
g"ównych alei; och"odzenie nocne jest tu ma"e, a odczucie dusznoĘci w ciągu
nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 112
112 Iwona Szumacher
dnia latem moŻe by� ma"e i Ęrednie, zaznacza si� teŻ zmniejszenie pr�dkoĘci
wiatru (okreĘlone jako Ęrednie lub ma"e),
 klimat s"abo zmieniony przypisany do pozosta"ej cz�Ęci parku; charakteryzuje
si� on Ęrednim nocnym och"odzeniem, os"abioną pr�dkoĘcią wiatru oraz Ęred-
nim i w ciągu dnia latem s"abym odczuciu dusznoĘci przez organizm.
ZdolnoĘ� "agodzenia miejskiej wyspy ciep"a moŻe by� odczuwalna poza parkiem,
bądę moŻe by� os"abiona na skutek nap"ywu ciep"ego powietrza od terenu zabudo-
wanego. ZaleŻy to od pr�dkoĘci i kierunku wiatru oraz rodzaju zabudowy w otocze-
niu parku. W ciągu dnia warunki termiczne są niesprzyjające dla ludzi ze wzgl�du na
swobodny dop"yw bezpoĘredniego promieniowania s"onecznego do powierzchni te-
renu (brak zacienienia). Przenikające do terenów sąsiadujących powietrze znad par-
ku ma prawie taką samą temperatur� i nie "agodzi efektów wyspy ciep"a. O dobrych
warunkach wilgotnoĘciowych na terenie parku decyduje nie tylko roĘlinnoĘ�, ale
równieŻ obecnoĘ� stawów o duŻej powierzchni (The Serpentyne w Hyde Parku,
Neue See w Tiergarten), kana"ów oraz wyst�powaniu gleb  zimnych (czarne zie-
mie, mady, hortisole). W porównaniu do terenów otaczających wilgotnoĘ� powietrza
w parkach jest wyŻsza w godzinach oko"opo"udniowych i wieczornych.
Funkcja biotyczna jest ograniczona przez intensywne prace ogrodnicze związane
z piel�gnacją trawników (cz�ste strzyŻenie). Powoduje to wy"ączenie z obiegu mate-
rii znacznej cz�Ęci biomasy oraz hamuje naturalną sukcesj� roĘlin. Obecnie siedlisko
zmienione przez cz"owieka jest potencjalnym miejscem rozwoju zbiorowisk ciep"o-
lubnych lasów z platanem, klonem lub robinią. Brak pi�trowoĘci roĘlinnoĘci i cz�ste
koszenie trawników pogarszają warunki siedliskowe dla ptactwa, jednak dzi�ki
obecnoĘ� duŻych zbiorników wodnych parki takie charakteryzują si� przewagą po-
pulacją awifauny wodnej nad awifauną leĘną.
Funkcja ekologiczna gleb ulega zmianom w czasie. Związane jest to z dzia"aniami
cz"owieka (osuszanie terenu, zmiana sk"adu ska"y macierzystej). Wp"yn�"o to na uru-
chomienie dodatkowych procesów glebowych, takich jak mineralizacja, czy brunatnienie.
Wyniki badał
poziomu próchnicznego na terenie Hyde Parku wskazują, Że teren
wyŻej po"oŻony jest uboŻszy w w�glan wapnia, kationy zasadowe i humus (rys. 3).
Sk"adniki te są bądę wmyte w g"ąb profilu lub przetransportowane powierzchniowo
do niŻej po"oŻonych terenów, o czym Ęwiadczą wyniki sk"adu chemicznego gleb. Du-
Ża porowatoĘ� kapilarna pod"oŻa zapewnia dobre warunki wodne dla roĘlin. W przy-
padku parku z dominacją intensywnie piel�gnowanych trawników, ale z glebami
luęnymi, o ma"ej zasobnoĘci w sk"adniki odŻywcze, ma"ej pojemnoĘci cieplnej i wod-
nej, dzia"alnoĘ� cz"owieka (usuwanie cz�Ęci naziemnej roĘlin, wydeptywanie) i pro-
cesy naturalne (erozja, przemywanie) wp"ywają na stopniowe zuboŻenie siedliska.
Zjawiska charakterystyczne dla dolin, takie jak: stagnacja powietrza, inwersja
temperatury, sp"yw powietrza po stoku, stwarzają dogodne warunki sedymentacji
zanieczyszczeł
. Oznacza to, Że gleby w dolinach są naraŻone na silną depozycj� za-
nieczyszczeł
z atmosfery. W parkach z dominacją trawników funkcja poch"aniania
zanieczyszczeł
jest os"abiona, ze wzgl�du na charakter roĘlinnoĘci oraz swobodnie
nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 113
Funkcje ekologiczne parków miejskich 113
Po"oŻenie dolina stok wysoczyzna
Typ glebowy cz.z.z. brunatna p"owa
Utwór pglp gsp gsp pl
pHKCL 5,4 5,2 5,3 5,0
S(cmol(+)/kg) 10,7 22,0 18,3 7,5
Corg% 3,9 3,7 4,5 1,5
G�st. obj. chw. (g/cm3) 1,53 n.o. 1,43 n.o.
G�st. obj. rz. (g/cm3) 1,2 n.o. 1,1 n.o.
Por. kap. obj. (%) 33,5 n.o. 40,3 n.o.
Wilgotno� akt. (%) 32,2 n.o. 35,2 n.o.
K 7,9 47,7 33,8 23,8
Ca 22,2 25,3 18,8 14,1
Na 2,5 2,7 5,5 1,6
(ppm)
Mg 0,02 26,1 24,0 13,4
Mn 14,1 18,2 16,3 18,4
Temp. gleby zimna ciep"a
Retencja wody ma"a Ęrednia duŻa
Rys. 3. Katena glebowa w Hyde Parku
Fig. 3. Soil catena in Hyde Park
wiejący wiatr. Czynnikiem wzmagającym funkcj� poch"aniania zanieczyszczeł
jest
obecnoĘ� wód powierzchniowych, duŻa wilgotnoĘ� gruntu i związana z tym duŻa wil-
gotnoĘ� powietrza. Cząstki pary wodnej wychwytują gazy i cząstki sta"e unoszone
w powietrzu. Metale ci�Żkie przede wszystkim koncentrują si� w najbliŻszym są-
siedztwie ulic graniczących z parkiem, ale na skutek wyŻej wymieniony przyczyn
przedostają si� w g"ąb parku wraz z zanieczyszczeniami pochodzących od pozosta-
"ych emitorów.
Ubogie gleby ulegają szybciej degradacji na skutek sorbowania zanieczyszczeł

pochodzących z atmosfery i wód gruntowych. Natomiast gleby Żyzne o duŻym kom-
pleksie sorpcyjnym są dobrym buforem. Sorbują i unieruchamiają metale ci�Żkie,
dzi�ki czemu ich negatywny wp"yw na roĘlinnoĘ� jest opóęniony w czasie. Funkcja
poch"aniania zanieczyszczeł
os"abia funkcje ekologiczne gleb oraz biotyczną.
nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 114
114 Iwona Szumacher
Rys. 4. Typ funkcji ekologicznych parków o przewadze roĘlinnoĘci leĘnej
Fig. 4. Type of ecological functions for  forests parks
Zasi�g przenoszenia cz�Ęciowo oczyszczonego powietrza nad tereny zabudowa-
ne jest zaleŻny od lokalnej cyrkulacji powietrza. JeĘli powietrze nie napotyka na wy-
raęną barier� to wieczorem, w czasie wyst�powania wyspy ciep"a, kiedy nad
terenami zabudowanymi dochodzi do wynoszenia ciep"ego powietrza ku górze, na
jego miejsce moŻe by�  zasysane wych"odzone, oczyszczone powietrze znad parku
(lokalna bryza miejska). Stopieł
poch"aniania zanieczyszczeł
jest teŻ uwarunkowa-
ny porą roku. W Londynie okres wegetacji jest d"uŻszy w stosunku do terenów po-
"oŻonych bardziej na wschód, czyli roĘlinnoĘ� spe"nia d"uŻej omawianą funkcj�.
W mieĘcie tym jest równieŻ wi�cej opadów deszczu, który zmywa z liĘci py".
Funkcja rekreacyjna i wypoczynkowa parku wymaga czynnoĘci piel�gnacyjnych
oraz przebudowy struktury szaty roĘlinnej. Takie dzia"anie powoduje, Że potencja"
biotyczny parku b�dzie zapewne ulega" dalszemu os"abieniu w przysz"oĘci. Sposo-
bem na zatrzymanie tego negatywnego procesu jest piel�gnacja parku przy wyko-
rzystaniu naturalnych Ęrodków. Wskazane jest wprowadzanie m"odych drzew
w sąsiedztwie starych oraz wyznaczenie fragmentów trawników koszonych spora-
dycznie, co powinno sprzyja� rozwojowi roĘlinnoĘci "ąkowej. Warto zauwaŻy�, Że
dzi�ki korzystnym warunkom siedliskowym, d"ugiemu okresowi wegetacji i "agod-
nemu klimatowi proces degradacji nie jest tak szybki, jak w klimacie zimnym, na
ubogim siedlisku.
nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 115
Funkcje ekologiczne parków miejskich 115
Jak z powyŻszego wynika, omawiany typ parków z pewnoĘcią spe"nia funkcj� kli-
matyczną. Dominacja roĘlinnoĘci trawiastej intensywnie piel�gnowanej ogranicza
natomiast potencja" biotyczny i ekologiczny gleb oraz poch"aniania zanieczyszczeł
.
P"ytkie wyst�powanie wód gruntowych oraz utworów o duŻej pojemnoĘci kapilarnej
(py"ów, glin) sprawia, Że funkcja hydrologiczna jest dobrze pe"niona.
Drugi typ funkcji ekologicznych (rys. 4) pe"niony jest przez parki o urozmaiconej
szacie roĘlinnej, z przewagą leĘnej, takie jak �azienki oraz Clara Zetkin Park. Funk-
cja biotyczna takich parków jest zbliŻona do funkcji biotycznej lasu i "ąki poza mia-
stem. WĘród drzew dominują gatunki rodzime (d�by, jawory, lipy, brzozy, klony,
buki). �yzne, wilgotne siedlisko oraz ma"o intensywne wydeptywanie przyczynia si�
do rozwoju roĘlinnoĘci trawników w kierunku zbiorowiska "ąk grądowych (Arrhena-
theretalia) i wilgotnych (Molinietalia). Tego typu trawniki mają najwi�kszą zdolnoĘ�
produkcji biomasy. Funkcj� t� wzmacniają dodatkowo dobre warunki wilgotnoĘcio-
we (Wysocki 1994). Obieg materii jest tylko w ma"ym stopniu zaburzony przez pra-
ce ogrodnicze. Dlatego koszty zachowania ŻyznoĘci siedliska są mniejsze niŻ
w przypadku parków zaliczanych do typu pierwszego. Potencja" biotyczny parków
drugiego typu nie jest zagroŻony, gdyŻ fauna i flora w sposób naturalny ulega roz-
wojowi i regeneracji. Zaprzestanie prac piel�gnacyjnych w takim parku pozwoli"oby
na intensywną sukcesj� naturalną i powrót roĘlinnoĘci do pierwotnej formy grądu
lub "�gu (na siedlisku s"abo przekszta"conym przez cz"owieka) lub zbiorowiska lasu
liĘciastego z klonem i robinią (na siedlisku silnie przekszta"conym).
Funkcja klimatyczna parku dolinnego ze zwartą roĘlinnoĘcią wysoką jest wyraę-
na dopiero w godzinach wieczornych i nocą. W ciągu dnia warunki klimatyczne
w parku mogą by� nawet bardziej uciąŻliwe dla cz"owieka niŻ w terenie zabudowa-
Rys. 5. Dobowy przebieg temperatury powietrza w Clara Zetkin Park (na podstawie Beziehungen... 1996)
Fig. 5. Air temperature during day and night in Clara Zetkin Park (according to Beziehungen... 1996)
nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 116
116 Iwona Szumacher
Cd 0,33 0,37 0,32
Cr 8,7 11,3 7,0
Cu 11,3 18,2 7,8
Ni 6,8 9,8 4,7
Pb 33,0 30,7 20,4
Zn 75,0 125,0 55,0
Rys. 6. St�Żenie metali ci�Żkich w górnej warstwie gleby w �azienkach (na podstawie Stuczył
ski 2000)
Fig. 6. Heavy metals contens in the soils in �azienki Park (according to Stuczył
ski 2000)
nym. Spowodowane jest to wysoką temperaturą, duŻą wilgotnoĘcią powietrza, cz�-
stymi ciszami. Brak swobodnego przep"ywu powietrza oraz zwarta zabudowa wokó"
parku ograniczają zasi�g funkcji klimatycznej poza granicami parku. Badania stacjo-
narne klimatu Lipska przeprowadzone w latach 1992 1995 (Beziehungen zwi-
schen.... 1996) pozwalają na dok"adne przeĘledzenie warunków termicznych
dobowych badanego parku i jego otoczenia (rys. 5). W godzinach po"udniowych
wiosną i latem badany obszar mia" raczej wyrównaną temperatur� i wilgotnoĘ� po-
wietrza. Sytuacja ulega zmianie wieczorem i nocą. W lipcu maksymalna amplituda
temperatury miedzy centrum miasta a parkiem wystąpi"a o 20: 00 i wynios"a 5,6�C,
a w kwietniu o 4: 00 3,4�C. Pomiary wykaza"y równieŻ róŻnice termiczne wewnątrz
parku. Najcieplejszy obszar parku to jego obrzeŻa. Prawdopodobnie jest to związa-
ne z wymianą powietrza z obszarem zabudowanym. S"aby wiatr (1,1 m/s) i cz�ste ci-
sze (16,1%) w Clara Zetkin Park (Beziehungen zwischen & 1996) nie sprzyjają
nocnej wymianie ch"odnego powietrza znad parku z otoczeniem. W parku dominu-
je wiatr po"udniowy (zgodny z kierunkiem przebiegu doliny), co dodatkowo utrud-
nia przenikanie powietrza do terenów zabudowanych na wschód i zachód. RóŻnice
wilgotnoĘci powietrza mi�dzy Clara Zetkin Park, terenem sąsiadującym i centrum
miasta by"y najwi�ksze wieczorem i w po"udnie. Rano obszar doliny charakteryzo-
wa" si� nieznacznie wilgotniejszym powietrzem. W po"udnie powietrze by"o wyraę-
nie wilgotniejsze w parku niŻ na terenie zabudowanym w sąsiedztwie. Wieczorem
wilgotno� powietrza w parku zmniejszy"a si� i by"a taka sama jak w otoczeniu. Naj-
suchszy obszar wystąpi" w centrum miasta.
Parki po"oŻone w dolinie z duŻym udzia"em drzew są szczególnie predysponowa-
ne do poch"aniania gazów i py"ów. Roczny pomiar depozycji py"u w Parku �azien-
St�Żenie (ppm)
nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 117
Funkcje ekologiczne parków miejskich 117
kowskim wykaza", Że jego rozk"ad przestrzenny nie pozostaje w Ęcis"ej zaleŻnoĘci od
odleg"oĘci od ulicy. Centrum parku, obok strefy przyulicznej, by"o miejscem maksy-
malnego opadu przez wi�kszo� miesi�cy (Szumacher 1997). Potwierdzenie tej pra-
wid"owoĘci stanowi najnowsze badanie chemizmu gleb �azienek (Stuczył
ski 2000).
Wyniki przedstawia rysunek 6. Punkty 1, 2 i 3 (rys. 6) po"oŻone są w cz�Ęci pó"noc-
nej parku na profilu od Al. Ujazdowskich do Stawu Pó"nocnego. Maksymalne war-
toĘci wybranych pierwiastków (poza Pb) koncentrują si� w cz�Ęci dolinnej, bliŻej
skarpy. Taki rozk"ad st�Żeł
pierwiastków pozwala przypuszcza�, Że równieŻ cz�Ę�
dolinna parku jest predysponowana do depozycji metali ci�Żkich, mimo wi�kszej od-
leg"oĘci od g"ównych ulic. Ich ęród"em mogą by� emitory usytuowane w wi�kszej od-
leg"oĘci. Na taki stan wp"ywają nast�pujące czynniki: przewaga starych d�bów
i grabów o duŻej powierzchni zatrzymywania py"ów, stagnacja powietrza ze wzgl�du
na g�ste zadrzewienie, procesy stokowe, duŻa wilgotnoĘ� powietrza i gleb, wieczor-
ne inwersje temperatury, sp"yw powietrza z terenów wyŻej po"oŻonych. Kumulacji
metali ci�Żkich sprzyja, o czym by"a juŻ mowa, wyst�powanie gleb o duŻych moŻli-
woĘciach sorpcyjnych, jak na przyk"ad czarne ziemie w �azienkach.
PowyŻej opisany stan potwierdza, Że parki i inne tereny otwarte po"oŻone w do-
linie są predysponowane do poch"aniania zanieczyszczeł
. Dodatkowym dowodem
na taki stan rzeczy jest zestawienie uĘrednionych wyników z kilkunastu punktów po-
miarowych w wybranych parkach o po"oŻeniu dolinnym (Clara Zetkin Park w Lip-
sku i Park Skaryszewski w Warszawie) i wysoczyznowym (Fridenpark w Lipsku i Pola
Mokotowskie w Warszawie  rys. 7). Na podstawie przedstawionych wyników moŻ-
na przypuszcza�, Że funkcja poch"aniania zanieczyszczeł
w przypadku parków do-
linnych jest wzmacniana przez specyficzne po"oŻenie. Metale ci�Żkie są w znacznym
Zn Cu Pb Cd Ni Cr As
Fridenpark 107,3 19,0 61,6 0,44 18,8 18,8 7,6
Clara Zetkin Park 163,2 39.7 106,7 0,63 109,7 67,1 17,9
Pola Mokotowskie 141,1 17,7 42,8 0,45 10,2 11,5
Park Skaryszewski 93,7 23,2 20,7 0,54 29,0 24,2
Rys. 7. St�Żenie metali ci�Żkich w glebach (0-5 cm) w wybranych parkach (na podstawie Schadstoffhau-
shalt in B�den... 1995 oraz Stuczył
ski 2000)
Fig. 7. Heavy metals contens in soils (0-5 cm) in chosen parks
nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 118
118 Iwona Szumacher
stopniu akumulowane przez wody powierzchniowe okresowo zalewające dolin�
(Hasse 1998, Hasse, Neumeister 1999). Natomiast w przypadku parków wyŻej po-
"oŻnych poch"anianie zanieczyszczeł
zaleŻy g"ównie od szaty roĘlinnej, jej sk"adu ga-
tunkowego, struktury pi�trowej i zwarcia. Z tego powodu st�Żenie gazów i py"ów
w samym parku leĘnym moŻe by�, przy niesprzyjających warunkach pogodowych
wyŻsze, niŻ w parku na równinie z przewagą trawników i z pojedynczymi drzewami.
Szczególnie waŻna jest tutaj rola gleb, w których zanieczyszczenia są ostatecznie de-
ponowane. Gleby są  bazą dla sprz�Żeł
zwrotnych mi�dzy komponentami Ęrodo-
wiska. Gleby ci�Żkie i próchniczne zapewniają stabilne funkcjonowanie krajobrazu:
dostarczają sk"adników odŻywczych roĘlinom, retencjonują wod�, nie ulegają szyb-
kiej degradacji.
Gleby pokryte zwartą roĘlinnoĘcią drzewiastą lub "ąkową, są wzbogacane w sk"ad-
niki odŻywcze na drodze humifikacji i mineralizacji materii organicznej. Zadarnienie,
obecnoĘ� krzewów i drzew stwarzają korzystne warunki wilgotnoĘciowe do przemian
zachodzących w substancji organicznej. Stopieł
humifikacji jest tu wyŻszy niŻ w gle-
bach trawników.
Omawiany typ funkcji ekologicznych parków o przewadze roĘlinnoĘci leĘnej cha-
rakteryzuje si� szczególnie dobrze pe"nioną funkcj� biotyczną i ekologiczną gleb
oraz funkcją poch"aniania zanieczyszczeł
. W przysz"oĘci na skutek intensywnej kon-
centracji szkodliwych pierwiastków funkcja ekologiczna gleb i funkcja biotyczna mo-
gą zosta� os"abione. W ciągu dnia w porze ciep"ej, przy pogodzie radiacyjnej park
nie stwarza komfortu termicznego osobom w nim przebywającym. Funkcja klima-
tyczna jest praktycznie spe"niona dopiero od godzin wieczornych.
WNIOSKI
1. Parki miejskie dzi�ki cz�Ęciowo zachowanej strukturze przyrodniczej pe"nią
w swoich granicach funkcje ekologiczne. Przy braku wyraęnych barier, takich
jak wysoka zwarta zabudowa, funkcje te oddzia"ują na tereny otaczające.
2. Porównanie funkcji ekologicznych pe"nionych przez parki po"oŻone w krajo-
brazie dolinnym pozwoli"o na wyznaczenie dwóch typów funkcji ekologicz-
nych parków miejskich. Typy te moŻna odnieĘ� do wi�kszoĘci parków dolinnych
w miastach europejskich, po"oŻonych w klimacie umiarkowanym ciep"ym,
w strefie lasów liĘciastych zrzucających liĘcie na zim�.
3. Typ parków o przewadze roĘlinnoĘci leĘnej charakteryzuje si� bardzo dobrze
pe"nionymi funkcjami: ekologiczną gleb, biotyczną i poch"aniania zanieczysz-
czeł
. Funkcja klimatyczna realizuje si� w porze ciep"ej, przy pogodzie radia-
cyjnej, od godzin wieczornych do wczesnoporannych.
4. Typ parków o przewadze trawników charakteryzuje si� os"abionymi funkcjami:
biotyczną i ekologiczną gleb w porównaniu do potencja"u siedliska. Funkcja
poch"aniania zanieczyszczeł
jest s"absza w porównaniu do parków o przewadze
roĘlinnoĘci leĘnej. Funkcja klimatyczna uaktywnia si� w tym samym czasie, co
nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 119
Funkcje ekologiczne parków miejskich 119
w typie poprzednim. Zasi�g jej oddzia"ywania na tereny otaczające moŻe by�
szerszy w skutek swobodniejszego przep"ywu powietrza.
5. Parki o s"abym potencjale biotycznym są naraŻone na szybszą degradacje.
6. Przeprowadzona w pracy analiza i opis wspó"zaleŻnoĘci miedzy funkcjami ekolo-
gicznymi parków miejskich mogą by� przydatne do formu"owania wskazał
prak-
tycznych przy planowaniu przestrzeni miejskiej i konserwacji terenów zieleni.
LITERATURA
BEZIEHUNGEN zwischen urbanen Fl�chennutzungsstrukturen und klimatischen Verh�ltnissen am Beispiel der
Stadtregion Lepzig. 1996, [w:] Stadt�kologischer Strukturwandel der Stadtregion Leipzig. UFZ Leipzig-
-Halle.
CHMIELEWSKI W. 1996: Zieleł
Warszawy  funkcje, problemy i nadzieje w obliczu realizacji programu
ekorozwoju. [w:] Zieleł
Warszawy  Problemy i Nadzieje. Konferencja Naukowo-Techniczna, Ogród
Botaniczny PAN, Warszawa-Powsin.
CZERWIENIEC M., LEWIĄSKA J. 1996: Zieleł
w mieĘcie. IGPiK, Warszawa.
FLEMMING G. 1983: Klimat  Ęrodowisko  cz"owiek. PWRiL, Warszawa.
HAASE D. 1998: Urban Ecology in the New Federal Countries of Germany. Contamination of Upper Soil and
Urban Atmosphere With Heavy Metals in Leipzig. Arch. f�r Nat.-Lands 37: 45 58.
HASSE D., NEUMEISTER H. 1999: Anthropogenic Impact on Fluvisols in Germany Floodplains. Ecologi-
cal Processes in Soils and Methods of Investigation. International Conference  Role of soil in functioning
of ecosystems , Lublin.
HEJMANOWSKI S. 1989: Zieleł
a ochrona Ęrodowiska cz"owieka. LSW, Warszawa.
KONDRACKI J., RICHLING A. 1983: Próba uporządkowania terminologii w zakresie geografii fizycznej
kompleksowej. Przegl. Geogr., t. 40, 1.
KOPACZ-LEMBOWICZ M. 1978: Wp"yw zieleni miejskiej na wielkoĘ� och"adzającą powietrze. Prace
i Studia IG UW, z. 26, seria klimat. 11, Warszawa.
KOSSOWSKA-CEZAK U. 1978: Wp"yw duŻego kompleksu zieleni miejskiej na warunki termiczno-wilgot-
noĘciowe (na przyk"adzie Warszawskiego Ogrodu Zoologicznego). Prace i Studia IG UW, z. 26, seria kli-
mat. 11, Warszawa.
KOWALIK P. 2001: Ochrona Ęrodowiska glebowego. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
KOZ�OWSKA-SZCZóSNA T., B�A�EJCZYK K., KRAWCZYK B. (red.) 1996: Atlas Warszawy, z. 4,
IGiPZ PAN, Warszawa.
MARTYN D. 1978: Wp"yw Ęródmiejskiego parku na warunki termiczno-wilgotnoĘciowe (na przyk"adzie
Ogrodu Saskiego w Warszawie). Prace i Studia IG UW, z. 26, seria klimat. 11.
MATUSZKIEWICZ A. J. 1993: Typy zabudowy jednorodzinnej i ich znaczenie dla tworzenia ekologicznego
systemu miasta. Cz"owiek i �rodowisko 17: 25 336.
MIERZEJEWSKA L., PARYSEK J. 1998: Tereny zielone oraz ich miejsce i funkcje w strukturze przestrzen-
nej miasta. Biuletyn KPZK PAN, z. 181, Warszawa.
OBERFL�CHENTEMPERATUREN bei Tag und Nacht 1993: karte 04.06. 1: 85 000, [w:] Umweltatlas Ber-
lin, SenStadtUm (Senatsverwaltung f�r Stadtenwicklung und Umweltschutz Berlin).
OSTASZEWSKA K. 2002: Geografia krajobrazu. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 120
120 Iwona Szumacher
PIETRZAK M. 1998: Syntezy krajobrazowe  za"oŻenia, problemy, zastosowania. Bogucki Wyd. Nauk., Poznał
.
SCHADSTOFFHAUSHALT in B�den verdichteter Siedlungsformen (Stadtb�den)-Schadstoffmobilit�t und
�kotoxikologische Wirkung. 1995: UFZ, Leipzig-Halle.
STADTKLIMATISCHE Zonen 1993: karte 04.05., 1: 50 000, [w:] Umweltatlas Berlin, SenStadtUm (Senat-
sverwaltung f�r Stadtenwicklung und Umweltschutz Berlin).
STUCZYĄSKI T. (kier.) 2000: Mapa Gleb Warszawy 1: 35 000. Biuro Zarządu m. st. Warszawy Wydzia"
Planowania Przestrzennego i Architektury, IUNG, Pu"awy.
SZUMACHER I. 1997: Charakterystyka geoekologiczna Parku �azienkowskiego. WGiSR UW, Warszawa
(manuscr.).
WÓJCICKA I. 1971: UciąŻliwoĘ� klimatu miasta i moŻliwoĘ� jego poprawy za pomocą roĘlinnoĘci. Instytut
Urbanizacji i Architektury, Zak"ad Elementów Zagospodarowania Przestrzennego, Warszawa.
WYSOCKI CZ. 1994: Funkcjonowanie trawników na obszarach zurbanizowanych (na przyk"adzie Warsza-
wy). Rozpr. Nauk. i Monogr. SGGW, Warszawa.
YANNAS S. 2001: Toward More Sustainable Cities. Solar Energy, t. 70, 3: 281 294.
Adres do korespondencji:
dr Iwona Szumacher
Wydzia" Geografii i Studiów Regionalnych UW
ul. Krakowskie PrzedmieĘcie 30
00-927 Warszawa
e-mail: [e-mail]