BEZPIECZE STWO PRACY 11/2008
dr inż. ANNA BOGDAN
dr hab. n. med. IWONA SUDOŁ-SZOPIŃSKA
Centralny Instytut Ochrony Pracy
 Państwowy Instytut Badawczy
Komfort cieplny chirurgów
pracuj cych na bloku operacyjnym
zdrowia z dnia 10 listopada 2006 r. w sprawie
W artykule scharakteryzowano warunki mikroklimatu panującego na bloku operacyjnym oraz wymagania
wymagań, jakim powinny odpowiadać pod
dotyczące odzieży medycznej i chirurgicznej. Przedstawiono również wyniki badań przeprowadzonych
względem fachowym i sanitarnym pomiesz-
w ramach I etapu projektu pn.  Ocena wła ciwo ci fizjologicznych odzieży chirurgicznej w celu zapewnienia
czenia i urządzenia zakładu opieki zdrowotnej
komfortu termicznego , realizowanego w CIOP-PIB.
(DzU nr 213, poz. 1568 ze zm.), zakłady opieki
Thermal comfort of surgeons in the operating theatre
zdrowotnej prowadzące działalno ć w dniu
This paper presents a microclimate typical for an operating theatre and the requirements towards medical
wej cia w życie rozporządzenia będą zmuszone
and surgical clothing. The results of the study conducted within the framework of the 1st phase of the project
w terminie do 31 grudnia 2012 r. dostosować do
 Evaluation of physiological characteristics of surgical clothing in order to ensure thermal comfort implemented
in CIOP-PIB are also presented. tych wymagań pomieszczenia, w których nie
wprowadzono systemu klimatyzacji i pracujące
w nich urządzenia (ż53). Polegać to będzie
m.in. na wyposażeniu zakładów opieki zdro-
Wstęp Warunki mikroklimatu
wotnej w instalację grzewczo-wentylacyjną,
na bloku operacyjnym
Zagadnienie komfortu cieplnego było
za pomieszczeń o podwyższonym standardzie
podejmowane na łamach  Bezpieczeństwa
Warunki na bloku operacyjnym muszą
dodatkowo w klimatyzację (sal operacyjnych
Pracy kilkakrotnie [1], jednak zawsze w odnie-
spełniać wymagania okre lone w rozporzą-
i pooperacyjnych oraz bezpo redniego otocze-
sieniu do pracy biurowej, w warunkach, kiedy
dzeniu ministra zdrowia i opieki społecznej
nia sal operacyjnych).
parametry powietrza są regulowane poprzez
z dnia 21 wrze nia 1992 r. w sprawie wymagań,
Dla bloku operacyjnego, ogrzewanego
system wentylacji i klimatyzacji, za pracownicy
jakim powinny odpowiadać pod względem
przez instalację c.o., za zalecaną temperatu-
przebywają najczę ciej w pozycji siedzącej lub
fachowym i sanitarnym pomieszczenia
rę obliczeniową przyjmuje się 25oC zgodnie
wykonują czynno ci wymagające niewielkiej
i urządzenia zakładu opieki zdrowotnej (DzU
z PN-83/B-03430/Az3:2000 [5]. Należy przy
aktywno ci fizycznej. Problematyka komfortu
1992, nr 74, poz. 366), w którym zapisano
tym zauważyć, że norma ta okre la salę ope-
termicznego w przypadku pracy chirurgów na
m.in., że:
racyjną jako  pomieszczenie przeznaczone
bloku operacyjnym jest tematem nowym i,
pomieszczenia sal operacyjnych i poope-
do rozbierania się lub przebywania ludzi bez
z uwagi na złożono ć problemu, wymagającym
racyjnych oraz bezpo rednie otoczenie sal
odzieży . Wynika z tego, że są to warunki okre-
szerszego omówienia.
operacyjnych powinny być klimatyzowane
lone przede wszystkim z my lą o zapewnieniu
Na odczucie komfortu cieplnego wpływa
w istniejących szpitalach dopuszcza się
bezpieczeństwa i komfortu pacjentom, nie za
rodzaj (intensywno ć) wykonywanej pracy,
w wymienionych pomieszczeniach wentylację
personelowi pracującemu na bloku operacyjnym,
parametry rodowiska cieplnego pracy oraz
mechaniczną
niejednokrotnie stosującemu osłony radiacyjne,
izolacyjno ć zastosowanej przez pracownika
w salach operacyjnych nawiew powietrza
pogarszające wymianę ciepła z otoczeniem.
odzieży. W przypadku chirurgów wszystkie
powinien odbywać się górą, a wyciąg powie-
Ustalenie na bloku operacyjnym parametrów
wymienione elementy są istotne w aspekcie
trza górą  20% i dołem  80%. Rozmieszcze-
powietrza zapewniających odczucie komfortu
kształtowania komfortu cieplnego. Intensyw- nie punktów nawiewu nie może powodować
wszystkim osobom tam przebywającym jest
no ć pracy na bloku operacyjnym jest uzależ- przepływu powietrza od strony głowy pacjenta
zadaniem trudnym, gdyż w innej temperaturze
niona od rodzaju i czasu trwania operacji oraz
przez pole operacyjne.
chcieliby pracować chirurdzy, którzy wykonują
związanej z tym konieczno ci przebywania
Normy dotyczące temperatury powietrza
pracę bardziej dynamiczną, a inna odpowiada
w wymuszonej pozycji ciała. Warunki mikrokli- w salach operacyjnych są różne i mieszczą się
anestezjologom, pracującym bardziej statycznie 
matu na bloku operacyjnym wynikają głównie
w zakresie: 18  25oC w Niemczech, 20  25oC
nie jest to jednak niemożliwe do zrealizowania.
z konieczno ci zapewnienia bezpieczeństwa
we Francji, 22  25oC w Szwecji i Szwajcarii 25oC.
pacjentowi, nie za komfortu pracy chirurgom. W Polsce obowiązują następujące wymagania
Odzież medyczna stosowana
Wreszcie rodzaj stosowanej odzieży (jej izola- w zakresie temperatury, wilgotno ci i prędko ci
do zabiegów chirurgicznych
cyjno ć cieplna), w okre lonych warunkach powietrza dla wentylacji i klimatyzacji sal ope-
(na przykład fartuchy chroniące przed promie- racyjnych [2, 3, 4]: Najistotniejszym warunkiem, jaki powinna
niowaniem rentgenowskim) stanowi istotną temperatura 22  25oC (sale wysokoasep- spełniać odzież medyczna, jest ochrona przed
barierę utrudniającą utrzymanie równowagi tyczne, aseptyczne, septyczne) patogenami bakteryjnymi i zaka nym materia-
cieplnej organizmu. wilgotno ć względna 55% (sale zabiego- łem biologicznym, przenoszonymi przez krew.
Poniżej scharakteryzowane zostały warunki wo-operacyjne 40  60%) Odzież taka musi być zatem wykonana z mate-
mikroklimatu na bloku operacyjnym oraz maksymalna prędko ć powietrza 0,4  riałów charakteryzujących się odporno cią na
wymagania dotyczące odzieży chirurgicznej. 0,5 m/s (0,2 m/s sale zabiegowo-operacyjne). przenikanie krwi i innych płynów ustrojowych,
Przedstawiono wyniki badań przeprowadzo- Ponadto w każdej sali operacyjnej powinna drobnoustrojów przenoszonych przez te płyny
nych w ramach I etapu projektu pn.  Ocena być zapewniona możliwo ć wewnętrznej oraz być zgodna z dyrektywą Rady z dnia
wła ciwo ci fizjologicznych odzieży chirurgicz- regulacji temperatury, przynajmniej w zakresie 21 grudnia 1989 r. w sprawie ujednolicenia
nej w celu zapewnienia komfortu termiczne- kilku stopni, niezależnie od regulacji ogólnej przepisów prawnych państw członkowskich
go , realizowanego w CIOP-PIB. [2]. Zgodnie z rozporządzeniem ministra odnoszących się do rodków ochrony indywi-
6
BEZPIECZE STWO PRACY 11/2008
dualnej (89/686/EWG) oraz rozporządzeniem
ministra gospodarki, pracy i polityki społecznej
z dnia 31 marca 2003 r. w sprawie wymagań dla
rodków ochrony indywidualnej (DzU nr 80,
poz. 725), wdrażającym tę dyrektywę do prawa
polskiego. Problematyka komfortu cieplnego,
jaki także powinna zapewniać odzież medycz-
na przeznaczona do użytkowania na bloku
operacyjnym jest tematem drugorzędnym,
traktowanym nieco marginalnie, podczas gdy
odzież taka powinna być wygodna, przewiew-
na, nie krępować ruchów, a także pozwalać na
wymianę ciepła między organizmem chirurga
a otoczeniem [6].
W lutym 2006 r. została opublikowana
trzyczę ciowa norma PN-EN 13795 Obłożenia
chirurgiczne, fartuchy chirurgiczne i odzież
dla bloków operacyjnych, stosowane jako
wyroby medyczne dla pacjentów, personelu
medycznego i wyposażenia [7], w której po raz
pierwszy zostały odpowiednio zdefiniowane
wymagania zezwalające na klasyfikację odzie-
ży chirurgicznej z barierą ochronną. Dokument
A B C
ten precyzuje wymagania (limity) dotyczące
wydajno ci odzieży medycznej, które zależą
m.in. od typu operacji, czasu jej trwania, eks-
Fot. 1. Trzy zestawy odzieży medycznej
pozycji na płyny i zmęczenia mechanicznego.
Photo 1. Three sets of medical clothing
Ponadto odzież taka musi spełniać wszystkie
kryteria zgodno ci z dyrektywą Rady z dnia wszystkich wła ciwo ci w procesie przetwa- modelu skóry i ocenę ilo ciową ich wła ciwo ci
14 czerwca 1993 r. (93/42/EWG) dotyczącą rzania (kolejne prania). fizjologicznych. Pracownicy tego instytutu
wyrobów medycznych, co sprawia, iż produkty W PN-EN 13795-1:2006 [7] sprecyzowano opracowali certyfikat Hohenstein Quality Label
jednorazowe, tak popularne nie tylko w Polsce wymagania wobec odzieży związane głównie  Breathability , przyznawany odzieży medycz-
z uwagi na przystępną cenę, zostają w dużym z ochroną przed płynami ustrojowymi itp., nej spełniającej warunek odporno ci na przeni-
stopniu wyeliminowane z rynku, z powodu jednak w normie tej nie uwzględniono kry- kanie pary wodnej, mierzonej na modelu skóry
ryzyka związanego z pyleniem i ubogą barierą teriów wła ciwo ci termoizolacyjnych, jakie zgodnie z PN-EN 31092:1998/Ap1:2004 [8]
ochronną. Z tych samych powodów niemożli- odzież tego rodzaju powinna spełniać. Obecnie poniżej 17 m2 Pa/W. Warto ć ta została ustalona
we staje się stosowanie na bloku operacyjnym zaawansowane prace badawcze i rozwiązania w ramach badań prof. Umbacha [9], w których
odzieży zawierającej komponenty bawełniane. praktyczne specjalistów z Instytutu Hohenstein okre lono korelację między odporno cią na
Z kolei tzw. materiały  funkcjonalne , jak mi- sygnalizują potrzebę szerszego ujęcia zagad- przenikanie pary wodnej barierowego materiału
krofaza i laminaty, podlegają starannej selekcji nienia dotyczącego wymagań wobec odzieży a maksymalną temperaturą rodowiska, w jakiej
pod względem długo ci okresu zachowania medycznej, proponując badania materiałów na użytkownik wciąż odczuwa komfort.
A BC D E
Fot. 2. Ubranie zakładane pod odzież chirurgiczną 
zestaw A Fot. 3. Rodzaje fartuchów oraz zestawy ubrania chirurgicznego zastosowane w badaniach  zestawy B, C, D, E
Photo 2. Clothing worn under surgical clothing  set A Photo. 3. Types of surgical aprons and clothing used in the study  sets B, C, D, E
7
BEZPIECZE STWO PRACY 11/2008
Tabela
Badania zostały przeprowadzone z wyko- 2
IZOLACYJNO Ć TERMICZNA POSZCZEGÓLNYCH
rzystaniem: komory klimatycznej, mierników
1,5
RODZAJÓW ODZIEŻY CHIRURGICZNEJ
mikroklimatu oraz manekina termicznego
Thermal insulation of specific types of surgical
1
zgodnie z wytycznymi PN-EN ISO 15831:2006.
clothing
Wyniki pomiarów przedstawiono w tabeli.
0,5
Izolacyjno ć Oprócz pomiarów izolacyjno ci cieplnej
Rodzaj odzieży 0
odzieży medycznej przeprowadzono pomiary
m2 K/W clo
-0,5
parametrów mikroklimatu na bloku operacyj-
A 0,1233 0,7957
nym podczas trwania zabiegu. Na podstawie
-1
B 0,1513 0,9773
0 0,05 0,1 0,15 0,2 0,25 0,3 0,35
wyników badań opracowano wykres (obok)
Icl, m2K/W
C 0,1603 1,0323
warto ci wska nika PMV (Predictive Mean
D 0,1623 1,0457
Vote  przewidywana rednia ocena komfortu
Zmiana warto ci wska nika PMV w zależno ci od war-
E 0,1663 1,0720
to ci izolacyjno ci cieplnej zestawu odzieży
cieplnego) [1] w zależno ci od warto ci izolacyj-
Variability of the value of the PMV index depending on
no ci cieplnej zastosowanego zestawu odzieży
Wcze niej, również w CIOP-PIB, badano
the value of clothing thermal insulation
okre lonej przy założeniu parametrów powie-
izolacyjno ć termiczną 3 rodzajów odzieży
trza zmierzonych w sali klimatyzowanej.
medycznej [10]: zestaw ubrania operacyjnego
Jako obszar komfortu przyjęto, zgodnie
(fot. 1A  str. 7.), zestaw ubrania operacyjnego
PI MIENNICTWO
z wytycznymi PN-EN ISO 7730:2006 rodowiska
wraz z polipropylenowym fartuchem bez ręka-
[1] I. Sudoł-Szopińska, A. Chojnacka Okre lanie warun-
termiczne umiarkowane. Wyznaczanie wska -
ków komfortu termicznego za pomocą wska ników
wów (fot. 1B) i zestaw ubrania operacyjnego
ników PMV i PPD oraz okre lanie warunków
PMV i PPD.  Bezpieczeństwo Pracy 5(428)2007,
wraz z fartuchem polipropylenowym z długimi
komfortu termicznego, zakres warto ci wska - s. 19-23
rękawami (fot. 1C).
nika PMV pomiędzy -0,5 a +0,5. Na podstawie [2] K. Sitko Klimatyzacja i wentylacja istniejących
Badania izolacyjno ci termicznej zostały
bloków operacyjnych. Weiss Klimatechnik Polska Sp.
wykresu można zauważyć, iż w przypadku sali
z o.o., www.wktp.pl
przeprowadzone z wykorzystaniem mane-
nieklimatyzowanej zbliżenie do ideału  strefy
[3] P. Kruczkowski Wytyczne projektowania szpitali
kina termicznego. Okre lono, że izolacyjno ć
komfortu  jest możliwe jedynie w przypadku
ogólnych. Instalacje sanitarne. Z. 5.  Wentylacja
zestawu A wynosiła 0,54 clo, zestawu B 
stosowania odzieży o izolacyjno ci zawiera- i klimatyzacja . Biuro Projektów Służby Zdrowia,
0,62 clo i zestawu C  0,95 clo. Problematyka
Warszawa 1994
jącej się pomiędzy 0,028 m2 K/W (0,18 clo)
komfortu cieplnego chirurgów wykonujących
[4] M. Porowski, E. Szczechowiak Klimatyzacja po-
a 0,124 m2 K/W (0,8 clo). Wynika stąd, iż
mieszczeń czystych. TerMedia, Poznań 1999
zabiegi w odzieży medycznej została podjęta
badane zestawy odzieży chirurgicznej (tabela)
[5] PN-83/B-03430/Az3:2000. Wentylacja w bu-
ponownie w ramach projektu pn.  Ocena wła-
charakteryzują się zbyt wysoką warto cią izola-
dynkach mieszkalnych zamieszkania zbiorowego
ciwo ci fizjologicznych odzieży chirurgicznej
cyjno ci w stosunku do wymaganej w celu utrzy-
i użyteczno ci publicznej. Wymagania
w celu zapewnienia komfortu termicznego ,
mania warunków komfortu cieplnego (w sali
[6] K. Kwarecki Niektóre problemy bezpieczeństwa
realizowanego w CIOP-PIB. i ochrony pracy w bloku operacyjnym. W: Blok ope-
nieklimatyzowanej). Najwyższą izolacyjno ć
racyjny  organizacja i funkcjonowanie. Materiały
W celu okre lenia wła ciwo ci termoizolacyj- wykazuje zestaw odzieży zakładanej pod fartuch
konferencji naukowo-szkoleniowej, Warszawa, 7-8
nych odzieży chirurgicznej przeprowadzono bada- chirurgiczny, dlatego w celu osiągnięcia komfortu
czerwca 2001
nia izolacyjno ci termicznej 5 wybranych zestawów cieplnego warto ć jego izolacyjno ci powinna ulec
[7] PN-EN 13795-1:2006 Obłożenia chirurgiczne, far-
odzieży chirurgicznej (fot. 2. i 3.  str. 7.): redukcji do ok. 0,08 m2 K/W (0,5 clo). tuchy chirurgiczne i odzież dla bloków operacyjnych,
stosowane jako wyroby medyczne dla pacjentów,
A  zestaw odzieży zakładanej pod fartuch
personelu medycznego i wyposażenia  Czę ć 1:
chirurgiczny, składający się z bluzy i spodni,
Podsumowanie Wymagania ogólne dotyczące wytwórców, przetwór-
wyprodukowanych z poliestrowej tkaniny ców i wyrobów
Zapewnienie komfortu cieplnego chirurgom
z dodatkiem włókna węglowego [8] PN-EN 31092:1998/Ap1:2004 Tekstylia. Wyznaczanie
na bloku operacyjnym jest zadaniem złożo-
wła ciwo ci fizjologicznych. Pomiar oporu cieplnego
B  barierowy fartuch chirurgiczny wielora-
i oporu pary wodnej w warunkach stanu ustalonego
nym. Jednak istnieją możliwo ci zwiększenia
zowego użytku przeznaczony do operacji tzw.
(metoda pocącej się zaizolowanej cieplnie płyty)
tego komfortu przez projektowanie odzieży
standardowego ryzyka, wykonany z tkanin po-
[9] K. H. Umbach Physiological Function of OR- and
medycznej o lokalnie zmiennej izolacyjno ci
Hospital Protective Clothing. FiberMed 06, June 7-9
liestrowych z dodatkiem włókna węglowego;
dostosowanej do rodzaju zabiegu (aktyw-
2006, Tampere Hall, Finland
pole krytyczne fartucha (przód oraz rękawy)
no ci chirurga), wprowadzenie pod odzież
[10] M. Konarska, K. Sołtyński K., I. Sudoł-Szopińska,
wykonane z tkaniny o zwiększonej odporno ci
chirurgów bielizny wypełnionej kapsułkami A. Chojnacka, Comparative evaluation of clothing
na przesiąkanie płynów (waga 300 g)
thermal insulation measured on a thermal manikin and
z materiałami przemiany fazowej, które po-
on volunteers. Fibres & Textiles in Eastern Europe April/
C  barierowy fartuch chirurgiczny wielorazo-
wodują obniżenie temperatury ciała człowieka
June 2007, Vol. 15, No. 2 (61), s. 79-85
wego użytku przeznaczony do operacji tzw. wy-
i odebranie nadmiaru ciepła. Służyć temu
sokiego ryzyka, w tylnej czę ci wykonany z tkanin
może także zmiana warunków mikroklimatu
poliestrowych z dodatkiem włókna węglowego;
panującego na bloku operacyjnym poprzez
Publikacja opracowana na podstawie
pole krytyczne fartucha (przód oraz rękawy)
instalowanie lokalnych urządzeń grzewczych,
wyników uzyskanych w ramach I etapu
wykonane z laminatu z membraną PTFE
które powodowałyby podwyższenie tempe-
programu wieloletniego pn.  Poprawa
D  barierowy fartuch chirurgiczny wielora-
ratury powietrza w bezpo rednim otoczeniu
bezpieczeństwa i warunków pracy do-
zowego użytku przeznaczony do operacji tzw.
pacjenta. Wszystkie zmiany warunków rodo-
finansowywanego w latach 2008-2010
standardowego ryzyka, wykonany z tkanin po-
wiska na bloku operacyjnym czy też w odzieży
w zakresie zadań służb państwowych przez
liestrowych z dodatkiem włókna węglowego;
medycznej, przed wprowadzeniem do po-
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej.
pole krytyczne fartucha (przód oraz rękawy)
wszechnego stosowania, powinny być jednak
Główny koordynator: Centralny Instytut
wykonane z tkaniny o zwiększonej odporno ci
bardzo dokładnie zbadane w laboratoriach
Ochrony Pracy  Państwowy Instytut
na przesiąkanie płynów (waga 400 g) i w warunkach rzeczywistych, aby wykluczyć
Badawczy
E  jednorazowy bawełniany fartuch prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia
chirurgiczny. bezpieczeństwa pacjenta.
8
PMV