PRACA POGL
DOWA ISSN 1643 0956
Małgorzata Świerkocka-Miastkowska1, Maciej Klimarczyk2, Roman Mazur3
1
Katedra i Klinika Neurologii, Akademia Medyczna w Gdańsku
2
Katedra i Klinika Psychiatrii, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, UMK w Toruniu
3
Katedra i Klinika Neurologii, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, UMK w Toruniu
Zrozumieć układ limbiczny
To comprehend the limbic system
STRESZCZENIE ate with other brain systems. The authors present
original model of LS s influence on the other brain
Układ limbiczny jest układem  szybkiego reagowa-
structures. It must cooperate in feedback with neo-
nia , który błyskawicznie reaguje na zmieniające się
cortex, motor-coordinate system, hormonal system
warunki środowiska i ma ogromne znaczenie w pro-
(hipothalamus pituitary suprarenal axis) and brain
cesach decyzyjnych, co w sytuacji zagrożenia ma
trunk. Lesions in LS causes the disturbances in all cen-
ogromne znaczenie dla podtrzymania życia. Działa
tral nervous system. And otherwise, the lesions in the
on znacznie szybciej niż neocortex, lecz jego odpo-
cooperating structures reveals disturbances in LS.
wiedz
na bodziec jest znacznie mniej specyficzna.
Aby układ limbiczny spełniał prawidłowo swoje za-
Key words: limbic system, emotions, amygdala,
danie, musi współdziałać z innymi układami w mó-
hipocampus
zgu. Autorzy przedstawiają własny model ideowy
wpływu układu limbicznego na inne struktury mó-
Na drodze ewolucji gatunki żyjące były wypo-
zgowia. Warunkiem sprawnego działania ośrodko-
sażane w stopniowo coraz bardziej skomplikowany
wego układu nerwowego jest sprzężenie zwrotne
system nerwowy. Po rdzeniu kręgowym i pniu mó-
układu limbicznego z neocortex, układem ruchowo-
koordynacyjnym (motoryka ogólna ciała), układem zgu przyszła kolej na wytworzenie prymitywnego
hormonalnym (podwzgórze przysadka nadnercza) płata węchowego, składającego się z dwóch warstw
i pniem mózgu. Zaburzenia w układzie limbicznym
komórek, stopniowo rozbudowywanego do wielo-
prowadzą do zaburzeń w całym systemie nerwo-
warstwowego węchomózgowia i wreszcie  nowej
wym, podobnie jak uszkodzenie struktur współpra-
kory mózgu (neocortex).
cujących z układem limbicznym objawia się zabu-
Węchomózgowie człowieka tworzą leżące
rzeniami limbicznymi.
głównie na przyśrodkowej części półkul mózgowych
filogenetycznie stare, o bardziej pierwotnej budo-
Słowa kluczowe: układ limbiczny, emocje,
wie części kory mózgowej (archicortex)  zakręt
ciało migdałowate, hipokamp
obręczy, zakręt przykrańcowy, zakręt i stopa hipo-
kampa oraz zakręt zębaty. Wchodzą one w skład
układu limbicznego (rąbkowego).
ABSTRACT
Słowo  limbiczny wprowadził francuski ana-
The limbic system (LS) can be called a  prompt deci-
tom Paul Pierre Broca (limbus  łac. pierścień), nazy-
sion system , it reacts promptly on changing envi-
wając płatem limbicznym obszary starej kory mózgo-
ronmental circumstances and plays a great role in
wej łukowato otaczające ciało modzelowate. Pojęcie
decisive processes. In danger its action can rescue
one s life. It works faster than neocortex but less układu limbicznego zostało zdefiniowane znacznie
precisely. To play its role properly, LS must cooper- póz
niej, gdy w 1952 roku MacLean opisał współdzia-
łanie obszarów węchomózgowia z hipokampem, cia-
łem migdałowatym, przegrodą i korą przedczołową.
Adres do korespondencji: prof. dr hab. Roman Mazur Mimo upływu lat wciąż nie ma jednoznacznych
Katedra i Klinika Neurologii CM im L. Rydygiera w Bydgoszczy, UMK
kryteriów umożliwiających ścisłą identyfikację struk-
ul. M. Skłodowskiej-Curie 9, 85 094 Bydgoszcz
tur korowych i podkorowych należących do układu
tel./faks (052) 585 40 32
limbicznego. Obecnie za składowe układu rąbkowe-
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2005; 1 (5): 47 50
go uważa się:
Copyright � 2005 Via Medica
www.psychiatria.med.pl 47
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2005, tom 5, nr 1
 struktury korowe płata limbicznego  hipokamp się organizmu z otoczeniem przede wszystkim
z korą śródwęchową, zakręt obręczy i zakręty w sposób niewerbalny za pomocą tak zwanej  mowy
oczodołowe; ciała (ang. body language, niem. korpersprache).
 ciało migdałowate; Ciało migdałowate jest odpowiedzialne za two-
 brzuszną część gałki bladej i prążkowia; rzenie i zapamiętywanie emocji. Patologia w obrę-
 przegrodę; bie ciała migdałowatego oraz jego połączeń z inny-
 niektóre struktury między- i śródmózgowia: część mi strukturami w mózgu prowadzi do utraty zna-
jąder wzgórza, jądra uzdeczki i jądro międzyko- czenia emocjonalnego zdarzeń  rozwija się stan
narowe.  ślepoty emocjonalnej .
Poprzez połączenie u człowieka układu limbicz- Hipokamp jest zaangażowany w tworzenie śla-
nego z neocortex jego czynność nabiera nowego wy- dów pamięciowych i uczenie się, a jego obustronne
miaru w porównaniu ze zwierzętami  jest modulo- uszkodzenie prowadzi do niemożności trwałego za-
wana za pomocą woli oraz świadomie przeżywana. pamiętywania.
Zakręt obręczy jest odpowiedzialny za konsoli-
dację śladów pamięciowych i, w połączeniu z korą
Istota działania układu limbicznego przedczołową, uświadomienie sobie zachodzących
Układ limbiczny jest zaangażowany w powsta- procesów psychicznych.
wanie:
 stanów emocjonalnych:
a) pozytywnych (przyjemność, radość), Ciało migdałowate
d) negatywnych (strach, wstręt); W ciele migdałowatym tworzą się i są przecho-
 procesów poznawczych (pamięć, uczenie się); wywane programy reakcji emocjonalnych, odziedzi-
 procesów decyzyjnych (walki, ucieczki); czone oraz wykształcone w ciągu życia osobnicze-
 łaknienia; go. Rola ewolucyjna tej struktury polega na maga-
 popędu seksualnego; zynowaniu wszystkich doświadczeń wywołujących
 komunikowania się (język ciała). różne emocje, jak na przykład strach, wstręt, radość.
Ewolucyjne funkcje układu limbicznego to re- Informacje o bodz
cach zewnętrznych docierają
agowanie na zmieniające się czynniki środowiska do ciała migdałowatego dwiema drogami:
zewnętrznego i wewnętrznego, często reakcje te  drogą niską bezpośrednio ze wzgórza, z pominię-
służą przetrwaniu i podtrzymaniu życia, gdyż układ ciem kory mózgowej  przenoszone informacje są
limbiczny pełni rolę układu  szybkiego reagowania ogólne, niedokładne, sygnalizują tylko zbliżające się
mającego zdolność błyskawicznego rozpoznawania niebezpieczeństwo i konieczność natychmiastowej
zagrożeń oraz przeciwdziałania im poprzez współ- reakcji. Droga ta jest krótka, pozwala na szybką
pracę z innymi układami. Początkowa faza reakcji reakcję na potencjalnie negatywny bodziec, pozwa-
organizmu na bodziec odbywa się z pominięciem la na rozpoczęcie reakcji na impulsy czuciowe przed
neocortex, co pozwala maksymalnie skrócić czas re- ich pełną rejestracją przez korę mózgową;
akcji. W sytuacjach ekstremalnego zagrożenia na-  drogą wysoką, prowadzącą informację ze wzgó-
tychmiastowa reakcja ratuje życie. Proces poznaw- rza do kory, które dopiero póz
niej trafiają do cia-
czy zagrożeń opiera się na porównaniu aktualnie ła migdałowatego. Droga ta jest dłuższa, wyma-
działającego bodz
ca ze zgromadzonymi w pamięci ga dłuższego czasu, jednak pozwala na dokładną
ciała migdałowatego wzorcami. Nabyte wzorce analizę informacji.
pamięci emocjonalnej tworzone są przede wszyst- Droga niska, z ominięciem kory, umożliwia
kim poprzez mechanizmy warunkowania strachu osobnikowi szybką reakcję na zmieniające się wa-
i wykorzystywane w procesie decyzyjnym. W chwili runki środowiska, a droga wysoka, z udziałem kory
podjęcia decyzji (np. bezruch, ucieczka, walka, ne-  zaplanowanie akcji.
gocjacje), zostaje uruchomiona tak zwana  oś ener- Zarówno u zwierząt, jak i u człowieka natych-
getyczna : układ limbiczny podwzgórze przysadka miastowa reakcja na zagrożenie stała się podstawą
nadnercza. Dochodzi do wyrzutu adrenaliny i korty- przetrwania gatunków. Pozwala zyskać na czasie
zolu do krwi. Na tej drodze układ limbiczny steruje i w efekcie  ocalić życie lub uniknąć kalectwa.
układem ruchowo-koordynacyjnym, równocześnie W chwili napotkania zagrożenia droga szybka
błyskawicznie dostarczając mu koniecznej energii. omijająca korę nową odpowiedzialna jest za natych-
Układ limbiczny poprzez swój wielokierunko- miastową reakcję, która może być nieadekwatna do
wy wpływ na ciało bierze udział w komunikowaniu działającego bodz
ca. Odpowiedz
ta następuje jesz-
48 www.psychiatria.med.pl
Małgorzata Świerkocka-Miastkowska, Zrozumieć układ limbyczny
cze, zanim docierające impulsy ulegną  obróbce Hipokamp
i modyfikacji przez korę mózgową, i tym samym Hipokamp wraz z korą śródwęchową odpowia-
dotrą do świadomości. Są to więc biologiczne pod- dają za:
stawy tłumaczące tak zwane działanie w afekcie,  układ pamięci świadomej;
gdzie poczytalność osoby jest chwilowo ograniczo-  rejestrowanie i nadawanie sensu schematom po-
na lub zniesiona. znawczym.
Następstwem uszkodzenia ciał migdałowatych Hipokamp jest strukturą, dzięki której zapamię-
klinicznie może być tak zwany zespół Kluvera-Bucy ego, tujemy fakty, natomiast zabarwienie emocjonalne
charakteryzujący się następującymi objawami: nadaje im ciało migdałowate. W hipokampie two-
 ślepotą emocjonalną  brakiem adekwatnych rzy się przestrzenny obraz rzeczywistości, kontekst
reakcji na bodz
ce, które w warunkach prawidło-  umiejscowienie zdarzeń w czasie i przestrzeni (tzw.
wych powodują wzbudzenie emocjonalne i mo- pamięć kontekstowa).
tywują do podjęcia działań (nierozpoznanie za- W chorobach uszkadzających hipokamp i korę
grożenia, brak reakcji i brak możliwości przeciw- śródwęchową traci się zdolność trwałego zapamięty-
działania mu); wania. Dochodzi do upośledzenia pamięci krótkotrwa-
 hiperfagią  skłonnością do kompulsyjnego ob- łej przy względnie zachowanej pamięci długotrwałej.
jadania się oraz hiperoralnością  nadmiernym, Widoczne jest to szczególnie w chorobie Alzheimera,
nieadekwatnym wykorzystaniem ust w celach w której zwyrodnienie neurofibrylarne dotyka przede
eksploracyjnych; wszystkim neurony powyższych struktur.
 nietypowymi zachowaniami seksualnymi Przewlekły stres może prowadzić do degenera-
 zwiększeniem aktywności seksualnej, brakiem cji dendrytów w neuronach hipokampa, co tłumaczy
zahamowań związanych z ograniczeniami spo- towarzyszące mu pogorszenie funkcji poznawczych.
łecznymi i kulturowymi.
Zespół Kluvera-Bucy ego może wystąpić u czło-
wieka najczęściej jako wynik uszkodzeń po zabiegach Inne patologie związane
neurochirurgicznych, powikłanie po przebytych pro- ze strukturami układu limbicznego
cesach zapalnych ośrodkowego układu nerwowego  Układ limbiczny odgrywa znaczną rolę w regulacji:
oraz w przebiegu procesów zwyrodnieniowych, np. napędu psychomotorycznego, nastroju oraz pamię-
choroby Picka. ci operacyjnej. Odbywa się to poprzez projekcje
Przechowywane w ciele migdałowatym progra- adrenergiczne i serotoninergiczne z pnia mózgu.
my reakcji emocjonalnych prawdopodobnie nie ule- Niedoczynność przewodnictwa serotoninergiczne-
gają zatarciu do końca życia. Ma to ogromne zna- go i adrenergicznego leży u podłoża zaburzeń afek-
czenie, ponieważ nie musimy uczyć się po raz drugi tywnych. Podczas epizodu depresji aktywność nie-
rozpoznawać niebezpieczeństw, nawet gdy nie których struktur układu limbicznego obniża się (np.
mamy z nimi do czynienia przez wiele lat. Ceną za to kory przedczołowej  mówi się o tzw. hipofronta-
mogą być różne patologie, takie jak: lizmie), przy jednoczesnej nadaktywności ciał mig-
 zaburzenia lękowe uogólnione  gdzie progra- dałowatych (na co wskazują badania czynności
my wytworzone na skutek warunkowania stra- mózgu z użyciem metod PET i SPECT).
chu, które mimo braku realnego niebezpieczeń-  Do patologii struktur limbicznych należy również
stwa (bodz
ca bezwarunkowego) uaktywniają się biologiczne podłoże halucynacji oraz urojeń. Od-
i powodują odczuwanie lęku w sytuacjach nieist- powiedzialne są za to nadczynne neurony dopa-
niejącego zagrożenia; minergiczne szlaku mezolimbicznego, biegnące
 napady lęku  które mogą wystąpić prawdopo- z pola brzusznego nakrywki do jądra półleżącego.
dobnie na skutek patologicznych wyładowań  Konsekwencją wyładowania w strukturach ukła-
w neuronach ciała migdałowatego  co potwier- du limbicznego mogą być napady psychosenso-
dzają próby czynnościowe w badaniach PET i SPECT. ryczne oraz aura poprzedzająca duży napad pa-
Do procesu warunkowania strachu, czyli po- daczkowy.
wstawania programu strachu pod wpływem dane-  Organiczne uszkodzenia ośrodkowego układu
go bodz
ca, nie jest konieczna kora mózgowa. U osob- nerwowego wiążą się między innymi ze sztywno-
ników z uszkodzoną korą słuchową w takim samym ścią emocjonalną, czyli brakiem dostosowywania
stopniu jak u osobników zdrowych udawało się wy- i modulowania reakcji emocjonalnych do zmienia-
woływać warunkowe reakcje strachu wywołane jących się warunków zewnętrznych. Na skutek
dz
więkiem. przerwania połączeń z kory do układu limbiczne-
www.psychiatria.med.pl 49
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2005, tom 5, nr 1
Podsumowując, układ limbiczny jest odpowie-
dzialny za prawidłowe funkcjonowanie w sferze emo-
cjonalno-dążeniowej, sferze poznawczej i wraz z mo-
dulującym go neocortex wpływa na reakcje i planowa-
ne zachowanie, które jest indywidualne dla każdego
człowieka i które można określić jako osobowość. Układ
limbiczny pełni rolę tak zwanego  układu szybkiego
reagowania , uczestniczącego w reakcjach ratowania
życia i uniknięcia kalectwa oraz innych zachowań zwią-
zanych na przykład ze zdobywaniem pokarmu czy pro-
kreacją. W wielu przypadkach prawidłowe funkcjo-
nowanie układu limbicznego, a w związku z tym pra-
widłowo rozwinięte umiejętności emocjonalne i mo-
Rycina 1. Model ideowy wpływu układu limbicznego na tywacyjne, czyli tak zwana inteligencja emocjonalna,
inne struktury neurohormonalne
w większym stopniu stanowią o osiągnięciu sukcesu
Figure 1. The model of LS s influence on other brain struc-
osobistego niż intelekt. Zaburzenia w układzie limbicz-
tures
nym powodują zaburzenia całego układu nerwowe-
go, podobnie jak zaburzenia w neocortex, układzie ru-
go modulowanie emocji oraz ich rozpoznawanie chowo-koordynacyjnym, hormonalnym oraz pniu mó-
jest znacznie słabsze. Z płatów czołowych do ciała zgu mogą prowadzić do zaburzeń limbicznych.
migdałowatego biegną neurony hamujące, jed-
nak projekcje z ciała migdałowatego do kory
nowej są znacznie liczniejsze. Może to w pew-
PIŚMIENNICTWO
nym stopniu wyjaśniać, dlaczego emocjom łatwiej
1. Abercrombie H.C., Schaffer S.M., Larson C.L. i wsp. Metabolic
rate in the right amygdala predicts negative affect in depres-
jest zawładnąć myślami, a myślom dużo trudniej
sed patients. Neuroraport 1998; 9: 3301 3307.
panować nad emocjami. Ludziom, którzy mają
2. Aggleton J.P. The contribution of the amygdala to normal
and abnormal emotional states. Trends in Neuroscience 1993;
słabo wykształcone połączenia struktur układu
16: 8.
limbicznego z neocortex, trudno jest odczytywać
3. Collins R.C. Prefrontal limbic system: Evolving clinical concepts.
emocje własne oraz innych, co leży u podłoża zja- W: F.A. Davies, Advances in Contemporary Neurology. Phila-
delphia 1988: 185 204.
wiska aleksytymii (z gr.  brak słów dla uczuć ).
4. Goleman D. Inteligencja emocjonalna. Media Rodzina, Poznań 1997.
Układ limbiczny, aby spełniał swoje zadania,
5. Gould E., Tanapat P. Stress and hippocampal neurogenesis.
Biol. Psychiatry 1999; 46: 1472 1479.
musi współdziałać na zasadzie sprzężenia zwrotnego
6. Helfer V., Deransart C., Marescaux C. i wsp. Amygdala kin-
z innymi układami w mózgu. Uwidacznia to przedsta-
dling in the rat: anxiogenic-like consequences. Neuroscience
(United States), 1996; 73: 971 978.
wiony na rycinie 1 model ideowy wpływu układu lim-
7. Ito H., Kawashima R., Awata S., Ono S. Hypoperfusoin in the
bicznego na inne struktury mózgowia. Nieprawidło-
limbic system and prefrontal cortex in depression: SPECT with
anatomic standarization technique. J. Nucl. Med. 1996; 37:
we funkcjonowanie struktur połączonych z układem
410 414.
limbicznym, na przykład neocortex, układu ruchowo-
8. LeDoux J. Mózg emocjonalny. Media Rodzina, Poznań 2000.
koordynacyjnego, układu hormonalnego lub pnia mó- 9. LeDoux J. Brain mechanisms of emotion and emotional lear-
ning. Cur. Op. Neurobiol. 1992; 2: 191 197.
zgu, może również prowadzić do zaburzeń limbicz-
10. Mayberg H.S., Liotti M., Brannan S.K. i wsp. Reciprocal limbic-
nych (np. zaburzenia w sferze emocjonalno-dążenio-
-cortical function and negative mood: converging PET findings
in depression and normal sadness. Am. J. Psych. 1999; 156:
wej w organicznym uszkodzeniu kory mózgowej, za-
675 682.
burzenia ekspresji emocji w chorobie Parkinsona itd.).
11. McKittrick C.R., Margarinos A.M., Blanchard O.C., Blanchard R.J.,
McEwen B.S., Sakai R.R. Chronic social stress reduces dendri-
Struktury układu limbicznego mają połączenia z:
tic arbors in CA3 of hippocampus and decreases binding to
 wzgórzem  skąd otrzymują informacje z pomi-
serotonin transporter sites. Synapse 2000; 36: 85 94.
nięciem neocortex, 12. Rosen J.B., Schulkin J. From normal fear to patjological anxie-
ty. Psychol. Rev. (United States) 1998; 105: 325 350.
 podwzgórzem  poprzez które następuje akty-
13. Shekhar A., Sajdyk T.S., Keim S.R. i wsp. Role of the basolate-
wacja osi podwzgórze przysadka nadnercza,
ral amygdala in panic disorder. Ann. N. Y. Acad. Sci. (United
States) 1999; 877: 747 750.
 prążkowiem  które reguluje funkcje motoryczne,
14. Stahl S.M. Podstawy farmakologii leków przeciwpsychotycz-
 neocortex  co pozwala na świadome przeży-
nych i normotymicznych. Via Medica, Gdańsk 2004.
15. Vyas A., Mitra R., Rao B.S.S., Chattarij S. Chronic stress indu-
wanie procesów psychicznych i odwrotnie 
ces contrasting patterns of dendritic remodeling in hippocam-
umożliwia powstawanie różnych stanów emocjo-
pal and amygdaloid neurons. J. Neurosci. 2002; 22: 6810
nalnych i ich modulowanie pod wpływem myśli.
 6818.
50 www.psychiatria.med.pl