0"NAD NIEMNEM"

Podział postaci na dwie grupy:
bohaterów pozytywnych: Benedykt Korczyński, Marta Korczyńska, Andrzejowa
Korczyńska, Maria Kirłowa, Witold Korczyński,
pasożytów i próżniaków: Emilia Korczyńska, Zygmunt Korczyński, Bolesław Kirło,
Teofil Różyc, Orzelski, Darzecki.
Benedykt Korczyński:
pracowity, szlachetny, rozumny, uczciwy, prawy, skromny; ukończył wyższe studia
agronomiczne i powrócił do rodzinnego
Korczyna,
reprezentuje ród szlachecki zasiedziały w swym majątku nad brzegiem Niemna od
150 lat; dziadek Dominik walczył w legionach napoleońskich, ojciec Stanisław -
w powstaniu listopadowym, on z braćmi - Dominikiem i Andrzejem - w powstaniu
styczniowym; Andrzej utworLył oddział powstańczy, z którego ocalał tylko Anzelm
Bohatyrowicz; pozostali wraz z Andrzejem spoczywajÄ… w jednej mogile; Benedykt
czuł i myślał niegdyś tak jak Andrzej,
po powstaniu przeżył wstrząs i przełom w swych poglądach; z romantyka
walczącego w powstaniu stał się pozytywistą (ale w ograniczonym zakresie) i
człowiekiem ponurym, zamkniętym w sobie, zniechęconym, załamanym i otępiałym;
do przemiany tej przyczyniły się jeszcze, poza klęską powstania, jego praca,
troski i nieszczęśliwe małżeństwo z miłości z posażną Emilią, która stała mu
się kamieniem u szyi: - egoistka, rozkapryszona romantyczka, ciężko chora na
histerię, która myśli tylko o swych dolegliwościach, narzeka na nudę, izoluje
się całkowicie od pracy we dworze, interesuje się tylko zewnętrznym wyglądem
córki, pracy męża nie rozumie, zarzuca mu brak wrażliwości na piękno i poezję,
- męczennica własnych niespełnionych pragnień; czyta romanse, a właściwie czyta
jej głośno po nocach Teresa Plińska, jej pielęgniarka, towarzyszka i
powiernica,
- zażądała od męża, aby od połowy jej posagu wypłacał procent, by mogła go
przeznaczać na swoje osobiste potrzeby (nowe meble, książki, materiały do
ręcznych robótek),
jego brat Dominik zesłany po powstaniu do Rosji, gdzie obecnie pracuje - wybrał
dobrobyt i wygodne życie, tracąc ideały młodości i więź z narodem - zaprasza go
do siebie, chce mu pomóc ustawić się, ale Benedykt opiera się tej pokusie z
powodu miłości do ziemi i syna; reprezentują obaj dwie różne postawy wobec
życia,
jego tryb życia, pełen wyrzeczeń i pracy ponad siły; pochylony od codziennego
trudu, sam kieruje całym swoim gospodarstwem, dom prowadzi mu Marta Korczyńska,
jego krewna, pracowita, zgorzkniała i zniechęcona do życia; w młodości, bojąc
się pracy i opinii ludzkiej, nie zdecydowała się na małżeństwo z Anzelmem
Bohatyrowiczem, zapłaciła za to samotnością,
jego idea "trzymania siÄ™ ziemi"; walczy o utrzymanie ziemi, kierujÄ…c siÄ™
wyłącznie własnym interesem ekonomicznym; cały swój wysiłek skupia na
utrzymaniu Korczyna, dba o jego rozwój ekonomiczny, nie chce oddać ziemi w ręce
obcych, pragnie w przyszłości przekazać ją synowi, wie, że gdy będzie zmuszony
ją sprzedać, nie Polacy ją przejmą; w utrzymaniu ziemi widzi swój podstawowy i
patriotyczny obowiązek; reprezentuje więc tę grupę ziemiaństwa, która utrzymuje
swoją ziemię dzięki ogromnemu własnemu wysiłkowi,
z umiłowaniem ziemi wiąże ideę pracy; pracę na ziemi polskiej uważa za sens
życia i za akt patriotyzmu równy walce zbrojnej,
walka o Korczyn prowadzi do starć i konfliktu z zaściankiem Bohatyrowiczów
jego konflikt z synem
Andrzejowa Korczyńska
arystokratka wdowa po powstańcu Andrzeju Korczyńskim - bracie Benedykta;
wychowana w zamożnym domu ziemiańskim, wniosła w posagu bogate Osowce, gdzie
mieszka i dzielnie kieruje swoim gospodarstwem; po śmierci męża wypełniała
sobie czas poważną lekturą, uczyła wiejskie dzieci czytać, choć nigdy nie
potrafiła zniżyć się do ludu; pomagała Benedyktowi w wychowaniu i kształceniu
Justyny Orzelskiej,
przeciw niej świadczy tylkojej syn, którego źle wychowała; popełniła zasadnicze
błędy, izolując go od spraw społecznych, rozbudzając w nim egoizm i
kosmopolityzm.
Maria Kirłowa:
pracowita, sama prowadzi gospodarstwo, wychowując pięcioro dzieci, kocha dom i
rodzinę, ma męża pasożyta, do którego odnosi się z wyrozumiałością,
usprawiedliwiajego postępowanie, godne potępienia.
Obraz szlachty zaściankowej, zwanej w powieści ludem
reprezentują ją: Anzelm Bohatyrowicz, Jan Bohatyrowicz, Fabian, Jaśmontowie,
Staniewscy; przedstawiciele zaścianka zbierają się na weselu Elżuni,
od wieków zrośnięci z krainą nadniemeńską, pierwsi ich przedkowie osiedlili się
tu w XV wieku, czego dowodem jest mogiła Jana i Cecylii, założycieli rodu
Bohatyrowiczów; zaborca pozbawił ich tytułów szlacheckich, nie uznając ich
dyplomów; Orzeszkowa, urodzona i wychowana w stronach zamieszkiwanych licznie
przez szlachtę zaściankową, poznała życie ludu, zachwycała się nim i w nim
upatrywała szczególne wartości,
ich wielka bieda, ciemnota, przeludnienie; mają drobne kawałki ziemi, trybem
życia zbliżeni do chłopów, różnią się od nich większą dbałością o mieszkanie i
jedzenie; cechuje ich poczucie niższości i zależności od dworu,
są kłótliwi, rozprocesowani, chciwi ziemi, z tą ziemią jak z matką spojeni,
gotowi procesować się o każdy jej kawałek; ona jest dla nich największym
skarbem, znają jej wartość,
nie znają natomiast pijaństwa ani złodziejstwa, są pełni życia, sił i energii;
mają wiele wrodzonej dumy, inteligencji i ciekawości świata; przywiązują wielką
wagę do form grzeczności i należytego zachowywania się w towarzystwie, są
gościnni i grzeczni dla przybyszów ze dworu,
przywiązani do tradycji rodzinnych, podań i legend z przeszłości narodowej;
kultywujÄ… miejsca, gdzie para pierwszych
Bohatyrowiczów rozpoczęła swoją cywilizacyjną misję oraz gdzie spoczywają
powstańcy styczniowi, nigdy nie zapominają o tych dwóch mogiłach, są ich
strażnikami, opiekunami i czcicielami; nie zapominają też starych pieśni i
podań; chlubią się bohaterstwem swych przodków i faktem, że ich szlachectwo
urosło z twórczego trudu prostego rolnika-oracza,
cechuje ich głęboki patriotyzm i więź z narodem, kochają ziemię i ojczyznę,
między postawą Bohatyrowiczów a postawą przedstawicieli ziemiaństwa,
szczególnie arystokracji, istnieją poważne różnice; mają oni przewagę nad
dworem, a zapewnia jÄ…:
- ich praca na roli i bliski kontakt z przyrodą, - krzepkość fizyczna i
prostota obyczajów,
- żywy kult bohaterskiej przeszłości narodu,
Bohatyrowiczowie w intencji autorki mieli być reprezentantami ludu, który miał
się wysunąć na pierwszy plan w życiu całego narodu polskiego i stać się -
dzięki swej liczebności i sile - podstawową klasą społeczną, związaną ściśle z
przeszłością narodu i decydującą o jego przyszłości.
Anzelm Bohatyrowicz:
powstaniec, który ocalał, stryj Jana Bohatyrowicza,
poczciwy i szlachetny, o złamanym sercu; po upadku powstania i niezrealizowanym
małżeństwie z Martą Korczyńską chorował przez dziewięć lat,
przywiązany do tradycji narodowych, on głównie podtrzymuje w rodzinie
Bohatyrowiczów legendę o Janie i Cecylii.
Jan Bohatyrowicz
syn powstańca, Jerzego Bohatyrowicza, pochowanego we wspólnej mogile; wychowany
przez stryja Anzelma; przedstawiciel młodego pokolenia w zaścianku
Bohatyrowiczów,
pracowity, kocha pracę, dzielny, szlachetny, nieśmiały, wstydliwy, żywego
usposobienia,
nie ma żadnego wykształcenia, ale jest w nim wiele wrodzonej, głębokiej kultury
oraz delikatność uczuć, grzeczność, rycerskość wobec kobiet,
jego życie posiada cel, godność i sens.
pokochał Justynę od pierwszego spotkania, ona dostrzegła nieśmiałe jego
uczucie; początkowo nie śmiał marzyć, by ta urodziwa panna ze dworu zgodziła
się zostać jego żoną.
Konflikt między dworem a zaściankiem:
nici przyjaźni dworu z zaściankiem nawiązał kiedyś Andrzej Korczyński, wchodząc
w przyjazne stosunki z Jerzym Bohatyrowiczem; współpracowali zgodnie,
przygotowując się do walki, której konieczność jednakowo rozumieli; potem obaj
polegli w powstaniu; pamięć o Andrzeju żyje w zagrodach, jest otaczana czcią,
współpraca i przyjaźń między dworem a zaściankiem z okresu powstania
styczniowego popada później stopniowo w zapomnienie; dwór oddala się coraz
bardziej od zaścianka, w końcu dochodzi do zatargu, dwór wytacza zaściankowi
proces o szkodę w zbożu, Bohatyrowicze zajeżdżają grunty Benedykta; w miejsce
powstaniowej solidarności rodzi się konflikt; dawniej Benedykt bratał się z
zaściankiem, a teraz się z nim procesuje, proces wygrywa i jest w stanie
zniszczyć materialnie wielu jego mieszkańców,
zaistniały konflikt wynika z zatracenia poczucia wspólnoty, jakie łączyło ich w
obliczu powstania i ma podłoże ekonomiczne; zaściankowi brak łąk, pastwisk,
ziemi, a ma nadmiar rąk do pracy, dlatego Bohatyrowicze z zazdrością spoglądają
na dworską, niekiedy źle gospodarowaną ziemię,
w końcu, dzięki Witoldowi, dochodzi do zgody między dworem a zaściankiem; zgodę
poprzedza jego dramatyczna rozmowa z ojcem; Benedykt daruje dochodzenia po
wygranym procesie, postanawia nie egzekwować wyroku sądowego i przy pomocy syna
układa program nowego braterskiego współżycia między dworem a zaściankiem, z
perspektywą przyszłości,
następuje zbliżenie między dworem a zaściankiem; małżeństwo Jana i Justyny -
podobnie jak w "Panu Tadeuszu" - przyczyni się do połączenia dwóch skłóconych,
odmiennych środowisk; dwór Benedykta znajdzie niezbędną siłę roboczą, a
małorolni mieszkańcy zaścianka staną się dzierżawcami i pracownikami najemnymi
dworu; zbratanie się z ludem uratuje warstwę ziemiańską; Orzeszkowa proponuje
więc zgodną współpracę całego narodu; powieść kończy się happy endem, wszystkie
wątki znajdują szczęśliwe rozwiązanie,
symbolem zgody i powrotu do tradycji solidaryzmu stają się dwie mogiły,
w zmianie postawy Benedykta wobec zaścianka i idei wspólnej z nim pracy
decydujÄ…cÄ… rolÄ™ odgrywajego syn Witold.
Witold Korczyński
- optymista, idealista, energiczny, pełen młodzieńczego zapału, nadmiernie
wrażliwy, przygotowujący się do zawodu rolnika (agronom, tak jak ojciec),
- wyrasta w atmosferze ideałów pozytywizmu, wierzy w hasła pozytywistów i sam
je głosi,
- przejęty ideą pracy i reformy społecznej,
- pogardza pasożytami wśród ziemian oraz kobietami-lalkami,
- idzie w lud, kocha go, pomaga mu, występuje w jego obronie; od Bohatyrowiczów
pobiera lekcje patriotyzmu; w pracy na rzecz ludu widzi cel swego życia,
- reprezentuje powrót do młodzieńczych idei ojca; jego postawa jest podobna do
postawy Benedykta, z tym, że pragnie on zreformować rolnictwo i stosunki
społeczne na wsi i uważa to za swój obowiązek.
Konflikt między ojcem a synem:
Witold przychodzi do ojca ze skargami i żalami Bohatyrowiczów; dochodzi między
nimi do ostrego starcia; Witold, nie widząc innego wyjścia, w przystępie
rozpaczy chwyta za strzelbę wiszącą na ścianie, by popełnić samobójstwo;
Benedykt stara się wytłumaczyć synowi, co spowodowało, że stał się takim, jakim
jest, a Witold stara się go przekonać o prawdzie swoich ideałów, co mu się w
końcu udaje i następuje między nimi pojednanie
dochodzą obaj do porozumienia odnośnie idei pozytywistycznych wyniesionych ze
szkół przez Witolda, które okazują się zbieżne z pragnieniami Benedykta;
Benedykt przekonuje się wreszcie, że zagubił swoje młodzieńcze ideały i że jego
syn jest właśnie prawdziwym kontynuatorem tradycji patriotycznej.
Ostra krytyka pasożytnictwa arystokracji:
grupa pasożytów (Kirło, Darzecki, Emilia) i bogatych nierobów (Zygmunt, Różyc)
jest próżniacza i bezużyteczna; krytykuje ich Benedykt mówiąc:
"Człowiek, który na świecie jedząc chleb nie pracuje czy tam w nim błękitna
płynie krew, czy popielata, czy czerwona, jest darmozjadem i niczym więcej"
jest ona egoistyczna, otępiona przez nadmierne używanie życia i wyczerpana,
niezbyt szczęśliwa, nie widzi sensu istnienia, poszukuje wrażeń w erotyzmie (na
wzmiankę o kobietach uśmiechają się Kirło i Orzelski, miłość jest głównym
tematem rozmów Emilii i Plińskiej),
zapomina o swoich obowiązkach; trwoni bezmyślnie majątki poza granicami kraju,
cechuje ją kosmopolityzm; upadła na duchu i zobojętniała na losy swego kraju i
narodu,
nie przywiązuje żadnej wagi do ziemi rodzinnej, a niektórzy z nich potępiają
nawet walkę o niepodległość; od tego świata odwracają się Witold, Justyna i
Marynia Kirłówna.
Zygmunt Korczyński:
pasożyt, rozpuszczony, zmanierowany, bardzo źle wychowany przez swoją
zaślepioną matkę; zagraniczne wychowanie i odcięcie od rodzimego środowiska
sprawiły, że czuje się źle w swoim kraju, pogardliwie odnosi się do
"prowincji", jest zobojętniały, znieczulony na sprawy ogółu i kraju,
cudzoziemiec w Polsce; tam widzi ojczyznę, gdzie mu najłatwizj żyć; pojęcia
patriotyzmu są mu zupełnie obce, nawet go śmieszą,
artysta-malarz, przekonany o swoim talencie, na próżno poszukuje odpowiedniego
klimatu dla jego rozwoju,
ceni siebie bardzo wysoko, zawsze wytwornie ubrany; znudzony szybko
małżeństwem, stara się odnowić dawne uczucie do Justyny i proponuje jej, by
została jego kochanką,
rani najlepsze uczucia matki i żony; zimny, bez serca, egoista, wyrachowany;
usilnie nalega na matkę, by sprzedała majątek i wyjechała z nim za granicę.
Teofil Różyc:
bogaty magnat, wybitnie inteligentny, uprzejmy, ma dobre serce, opiekuje siÄ™
Kirłową, pomaga jej kształcić dzieci; morfinista, nie może wyrwać się z nałogu,
w 31 roku życia jest już ruiną moralną i fizyczną; na podróże po świecie
stracił już dwie trzecie majątku odziedziczonego po ojcu; nie przywiązuje
żadnej wagi do ziemi rodzinnej,
widząc, że nie będzie mógł zbałamucić Justyny, aby stała się dla niego zabawką,
zapewne zresztą na krótko, decyduje się ofiarować się jej za męża, ale ona
odrzuca "dobrÄ… partiÄ™", ku zdumieniu i oburzeniu otoczenia,
zdaje sobie sprawę ze swej klęski życiowej.
Bolesław Kirło:
próżniak, nierób, plotkarz, intrygant, cynik,
spędza życie na jeżdżeniu od dworu do dworu, stały gość Korczyna,
interesują go plotki i flirt, a trud wychowania pięciorga dzieci i prowadzenia
gospodarstwa powierzył żonie.
Życie obyczajowe szlachty:
bogactwo szczegółów życia obyczajowego ziemiaństwa i zaścianka, całokształt
życia części Polski,
salony i zagrody; opis mieszkania, jedzenia, ubrania - ubiór codzienny i
odświętny,
opis codziennego życia; zajęć, trudu i rozrywek, uroczystości i obrzędów
zbiorowych, żniw i wesela (urozmaiconego nocną przejażdżką po Niemnie),
zapis opowieści i podań ludowych.
Romantyzm i pozytywizm w utworze a) Przeszłość i teraźniejszość w powieści:
przeszłość w powieści to czas powstania styczniowego; czas przywołany w utworze
przez retrospekcjÄ™, czas idealny (wyidealizowany, bo zdarzenia tamtych lat to
wzór dla teraźniejszości), traktowany w pamięci jednoznacznie pozytywnie;
czasjedności, wspólnoty, wielkiej idei, poświęcenia, nieruchomy, czas święty;
nie odszedł on w zapomnienie, posiada swój znak, jakim jest mogiła powstańcza;
a miejsca święte w powieści to miejsca dwóch mogił,
czas teraźniejszy to czas zasadniczej akcji toczącej się aktualnie w powieści -
lato 1885 roku, przypadające po dwudziestu latach od chwili klęski powstania
styczniowego.
Tradycje walk narodowowyzwoleńczych w powieści:
nawiązanie do walk napoleońskich - opowiadanie dziadunia (90-letniego dziadka
Jadwigi Domuntówny) o odwrocie Napoleona spod Moskwy i zamarznięciu jego
20-letniego brata Franciszka przy rodzimej chacie (Franciszka zwerbował do
legionów Dominik Korczyński, ojciec Stanisława),
Stanisław Korczyński, ojciec Benedykta brał udział w powstaniu listopadowym,
powstanie styczniowe (opowieść Janka Bohatyrowicza, mogiła leśna) - wydarzenie
niezwykłe i odgrywające bardzo ważną rolę w powieści, istotne dla zasadniczej
akcji, ukazane jest w utworze jedynie we wspomnieniach i za pomocą niedomówień,
ze względu na cenzurę.
Odbicie haseł pozytywizmu w utworze:
hasło "pracy u podstaw" - praca dla ludu, zwrot w jego stronę, troska ojego
rozwój i poprawę bytu, chęć zreformowania rolnictwa i stosunków społecznych na
wsi - plan Witolda Korczyńskiego i Benedykta,
kult pracy, która według Orzeszkowej jest potrzebą i najwyższą wartością w
życiu człowieka, nadaje jego życiu sens i stanowi o jego godności - ideą pracy
przejęty jest Witold i hołduje jej wielu bohaterów utworu,
hasło użyteczności dla społeczeństwa i kraju, związane z postulatem pracy -
ostra krytyka pasożytnictwa arystokracji, . kult nauki, której
przedstawicielem w powieści jest Witold Korczyński; uczy się, by wiedzę
spożytkować i czyni plany na przyszłość,
troska o utrzymanie polskiej ziemi, zastępująca etos walki zbrojnej - pogląd
Benedykta, Witolda i Bohatyrowiczów.
Praca, jej sens, wartość i znaczenie w życiu poszczególn ch jednostek:
Benedykt ideę pracy wiąże z umiłowaniem ziemi,
Marta pracuje całe życie, jest to jedyny sens egzystencji, jaki znalazła,
Jan i Anzelm kochają pracę; onajest ich żywiołem, źródłem utrzymania, daje im
poczucie godności i zasłużonej dumy,
Justyna poznaje pracę, próbujejej i staje sięjej rzeczniczką,
praca w powieści pojmowana jest jako podstawa istnienia
człowieka w przyrodzie oraz jako jego dobrowolny obowiązek, a nie jako
przekleństwo biblijne; nowe spojrzenie na pracę w literaturze polskiej.
Dwie mogiły w utworze,Jana i Cecylii:
- symbol przeszłości; opowiada dzieje wielkiej miłości, która zerwała pęta
odwiecznych przesądów i stała się zaczynem twórczej pracy cywilizacyjnej,
- uświęca rolę zaścianka na ziemi nadniemeńskiej,
- uczy młodych, że trzeba szukać szczęścia w miłości i w pracy, gdyż one
stanowiÄ… o bogactwie i piÄ™knie życia czÅ‚owieka, · leÅ›ny grób żoÅ‚nierski,
bezimienny, na którym nie ma nawet krzyża
- kryje kości 40 powstańców, którzy zginęli w walce z zaborcą i tu skończył się
ich sen o wyzwoleniu,
- śpiewa żałobną pieśń, pełną łez i krwi,
- uczy patriotyzmu; z niej młodzi czerpią moc i otuchę, ujej stóp rodzi się w
nich wola, by życie uczynić pięknym (Jan i Justyna).
Miłość Jana i Justyny:
dzieje miłości panny ze dworu i chłopa z zaścianka; powieść
miała nosić tytuł "Mezalians", w trakcie pisania pomysł zmienił się, miłość
Jana i Justyny znajduje podwójne odbicie w utworze: pierwszy raz w legendzie o
Janie i Cecylii, drugi raz w dziejach Anzelma i Marty; trzykrotnie powtarza siÄ™
ta sama historia miłosna (on chłop, ona szlachetnie urodzona),
miłość Justyny i Jana symbolem pobratania się ziemiaństwa z ludem.
Justyna Orzelska:
urodziwa, zubożała szlachcianka, otrzymała staranne wykształcenie, znała język
francuski, grała na pianinie, u wuja Benedykta nie miała żadnych obowiązków,
jedynym jej zajęciem były robótki ręczne, książki, towarzyszenie ojcu; męczyła
się z powodu własnej nieużyteczności, i przeżyłajuż swą pierwszą miłość - do
Zygmunta; rozstanie z nim stało się dla niej cichą tragedią, rzuciło na nią
cień smutku; odrzuca jego cyniczną propozycję przyjęcia roli kochanki, odrzuca
zaloty Różyca: nie kocha go, czuje do niego wstręt,
czuje się obca w salonach, gdzie osoby biedne jak ona są poniżane; budzi się w
niej tęsknota za pracą, czuje chęć ucieczki; podczas imienin Emilii ucieka w
pole i w takim właśnie nastroju zawiera bliższą znajomość z Janem, odwiedza
zaścianek, odbywa wyprawę do dwóch mogił; Jan wciąga ją w obręb swojego świata,
który jej się podoba, głębokie wrażenie czyni na niej historia Jana i Cecylii,
którzy przełamali dzielące ich przesądy, uciekli do puszczy i tam założyli
gniazdo rodzinne, stwarzając sobie szczęśliwe i pożyteczne życie, podczas żniw
poznaje piękno pracy, miłość do Jana wywołuje szczęsliwą zmianę wjej smutnym
życiu; bez wahania decyduje się na małżeństwo z nim, a oparciem moralnym przy
powzięciu tej decyzjijest dla niej kuzyn Witold.