WSTĘP
Pedagogika opiekuńcza jest dyscypliną pedagogiczną, której rozwój zapo-
czątkowany został w latach szeS
ćdziesiątych ubiegłego wieku. Powstała z zapo-
trzebowania praktyki, a początkowo była domeną pedagogiki społecznej. Trud
wykreowania jej na autonomiczną subdyscyplinę pedagogiczną podjęło wielu
wybitnych pedagogów, wS
ród których można wymienić Irenę Jundziłł, Mariana
Jakubowskiego, Janinę Maciaszkową, Jadwigę Raczkowską, Albina Kelma,
Zdzisława Dąbrowskiego, Mikołaja Winiarskiego. Nie sposób wymienić wszyst-
kich wybitnych twórców pedagogiki opiekuńczej, autorów wielu opracowań,
zarówno w formie druków zwartych, jak i artykułów. Podejmowano próby two-
rzenia teorii tej dyscypliny, stawiając wiele pytań dotyczących jej przedmiotu,
terminologii, związków między teorią i praktyką. Wiele opracowań miało
charakter badawczy lub metodyczny. W latach siedemdziesiątych pedagogika
opiekuńcza zaczęła funkcjonować jako specjalnoS
ć w większoS
ci wyższych uczelni
pedagogicznych i wydziałów pedagogicznych na uniwersytetach.
Pytanie o miejsce pedagogiki opiekuńczej w naukach pedagogicznych i jej
naukowy status pozostaje aktualne do dziS
. Zapoczątkowany w latach dziewięć-
dziesiątych społeczny ruch na rzecz  odinstytucjonalizowania opieki (oraz jego
ideologiczne podstawy) nie pozostał bez wpływu na pedagogikę opiekuńczą i jej
pozycję w naukach pedagogicznych. Wyłoniła się grupa pedagogów, która pod-
dała krytyce nie tylko rozumienie pojęcia opieki, ale także sens uprawiania tej
dyscypliny jako autonomicznej. Przedstawiciele tej opcji kwestionują potrzebę
opieki, która postrzegana jest jako działanie odpodmiotawiające jednostkę
i w związku z tym wolą zastąpić ją wsparciem, pomocą, a w konsekwencji korzystać
z osiągnięć pedagogiki społecznej czy pracy socjalnej.
Nie wydaje się jednak ani słuszne, ani możliwe wykluczenie z zakresu zain-
teresowań pedagogiki tego typu działania ludzkiego, które nazywamy opieką.
Co nie znaczy, że nie warto podjąć próby rozważenia jej od nowa. Szczególnie
7
dlatego, że system opiekuńczy, choć zmodyfikowany, istnieje i nie wydaje się,
aby można było z niego zrezygnować. Zadaniem pedagogiki opiekuńczej jest
więc okreS
lenie na nowo modelu teoretycznego, odpowiadającego współczesnym
wymogom i współczesnej rzeczywistoS
ci. Brak takiego modelu, a tym samym
wskazań dotyczących tego, jakie obszary praktycznej działalnoS
ci powinny
znalex
ć się w centrum uwagi, może rzutować na funkcjonujący system opieki.
Podejmując ważne  jak sądzę  zagadnienia z zakresu pedagogiki opiekuńczej,
postawiłam sobie kilka celów. Głównym moim zamierzeniem było zaprezento-
wanie dotychczasowego dorobku teoretycznego tej dyscypliny, a także własnych
przemyS
leń w tej dziedzinie. Za istotne uznałam przedstawienie najważniejszych
funkcjonujących obecnie w naszym kraju instytucji opieki i pomocy. CzęS
ć
z opisanych form to tradycyjne instytucje, historycznie zakorzenione w systemie
pracy opiekuńczo-wychowawczej i socjalnej. CzęS
ć natomiast, to formy nowe,
powstałe w efekcie przemian społecznych i towarzyszących im zmian niektó-
rych idei i pedagogicznych paradygmatów. Jednakże nawet te istniejące od dawna
formy są modernizowane, udoskonalane, a ich jakoS
ć funkcjonowania dostoso-
wywana do standardów europejskich. Wszystko to wymaga nowego ich zdefi-
niowania i opisania. Nie postawiłam sobie zadania opisania wszystkich możliwych
funkcjonujących obecnie form opieki. Byłoby to z pewnoS
cią zadanie niewyko-
nalne, a chyba także bezcelowe. Prawodawca bowiem dał możliwoS
ć organizo-
wania opieki i wsparcia wielu różnym podmiotom według często bardzo specy-
ficznych potrzeb lokalnych społecznoS
ci. Powstaje więc wiele różnych form,
zwykle z inicjatywy społecznych stowarzyszeń lub działaczy samorządowych,
funkcjonują w oparciu o własne programy i przybierają różne nazwy.
Drugi cel mojego przedsięwzięcia ma charakter praktyczny. Mam nadzieję, że
książka spełniać będzie funkcje podręcznika dla studentów pedagogiki o specjal-
noS
ci praca socjalna, pedagogika opiekuńcza i resocjalizacja. Wydaje się to ważne
dlatego, że nie ma dotychczas w polskim piS
miennictwie pedagogicznym publikacji
podejmującej na nowo badawczo-metodologicznych problemów pedagogiki opie-
kuńczej. Przedstawione tu zagadnienia teoretyczno-metodologiczne nie pretendują
 rzecz jasna - do rangi jednoznacznego modelu, jednak porządkują niektóre
terminy ważne z punktu widzenia tej dyscypliny, a czasem nadają im nowe zna-
czenie. Ponadto w książce uwzględnione zostały ostatnie zmiany w systemie praw-
nym i organizacyjnym, dotyczącym form opieki i pomocy. Wiele cennych pozycji
bibliograficznych z tego zakresu zdezaktualizowało się i nie spełnia już swojego
informacyjnego i kształcącego zadania. Celem moim jest zatem dostarczenie naj-
nowszej wiedzy na temat podstaw aksjologicznych, ideologicznych, prawnych,
organizacyjnych i pedagogicznych (także w kontekS
cie europejskim i historycznym)
funkcjonowania współczesnych form opiekuńczo-wychowawczych i socjalnych,
8
a w efekcie  mam nadzieję  lepszego przygotowania do pracy przyszłych
wychowawców i pracowników socjalnych.
Niezależnie od wspomnianych wyżej zamierzeń oczekuję, że książka będzie
w stanie pobudzić do refleksji nad nowymi możliwoS
ciami i kierunkami pracy
z dzieckiem, rodziną, człowiekiem z różnych powodów niesamodzielnym. Zmiana
społecznego podejS
cia do tych zagadnień, zwłaszcza niektórych przyzwyczajeń
i ugruntowanego przez lata sposobu myS
lenia o dzieciach sierotach, dzieciach
z różnego typu problemami adaptacyjnymi czy o nieporadnych dorosłych, nie
jest sprawą łatwą i często wymaga gruntownych przewartoS
ciowań. Od nowo-
czesnego społeczeństwa oczekuje się, że wszystkich swoich członków, także
tych wymagających opieki, traktuje podmiotowo i z szacunkiem dla ich praw,
dbając jednoczeS
nie o to, by sprawowana opieka, zawsze, gdy tylko jest to możliwe,
doprowadziła do usamodzielnienia podopiecznego.
Włączając się w nurt trwającej dyskusji i dotychczasowych dociekań, postawi-
łam sobie kilka pytań, na które chciałabym odpowiedzieć w niniejszym opraco-
waniu:
 jak można okreS
lić przedmiot badań współczesnej pedagogiki opiekuńczej
oraz jakie rozumienie opieki jest właS
ciwe dla okreS
lenia różnorodnoS
ci
podejmowanych działań?
 jak można okreS
lić relacje pomiędzy opieką i pojęciami do niej zbliżonymi
 wychowaniem, pomocą i wsparciem?
 w których S
rodowiskach opieka znajduje największe możliwoS
ci realizacji
i jakie czynniki je warunkują?
 jakie możliwoS
ci i ograniczenia opiekuńcze ma rodzina?
 czy współczesny system opiekuńczy spełnia pokładane w nim nadzieje?
 jak można ocenić funkcjonowanie naszego systemu opiekuńczego na tle
osiągnięć europejskich?
 na ile możemy i powinniS
my czerpać z historii opieki i jej wielkich twórców?
Postawione w ten sposób pytania stały się podstawą merytorycznego wyja-
S
nienia podjętych w pracy zagadnień. W ich opracowaniu korzystałam z dotych-
czasowego dorobku pedagogiki opiekuńczej starając się przedstawić różne
dokonania, poglądy i stanowiska jej czołowych reprezentantów. Wykorzystałam
też wyniki badań prowadzonych zarówno w polskich, jak i europejskich oS
rodkach
akademickich. " ródła, które wykorzystałam w opracowaniu książki, to głównie
publikacje naukowe z zakresu pedagogiki, psychologii i innych nauk społecznych.
Niektóre nie miały charakteru stricte naukowego, ale były cenne ze względu na
opisy doS
wiadczeń praktyków, prezentowanych na łamach czasopism pedago-
gicznych. WyjaS
nienie prawnych podstaw funkcjonowania systemu opiekuńczego
wymagało odwoływania się do najważniejszych i najbardziej aktualnych aktów
9
prawnych  ustaw i rozporządzeń. Opracowując zagadnienia opieki w innych
krajach europejskich, sięgałam do dorobku i badań pedagogów zagranicznych.
W książce wykorzystałam także swoje własne teksty opublikowane wczeS
niej,
a rozproszone w różnych pracach zbiorowych i czasopismach pedagogicznych.
Publikacja składa się z pięciu rozdziałów. Pierwszy poS
więcony jest zagad-
nieniom teoretycznym. Podjęłam tu próbę okreS
lenia przedmiotu pedagogiki
opiekuńczej oraz funkcjonujących w jej obszarze głównych pojęć. Za najważ-
niejsze dla tej dyscypliny uznałam pojęcie opieki i jemu też poS
więciłam najwięcej
uwagi, zarówno w kontekS
cie założeń teoretycznych, jak i pragmatyki opiekuńczej.
Podjęłam również zagadnienia pomocy jako działalnoS
ci postulowanej zawsze
wtedy, gdy opieka nie jest niezbędna. Wychodząc z założenia, że znaczna częS
ć
teorii opieki dotyczy niedostatków S
rodowiska rodzinnego, do tej częS
ci pracy
włączyłam też zagadnienie sieroctwa i jego kompensacji.
W rozdziale drugim przedstawiłam najbliższe dziecku S
rodowisko opiekuńczo-
wychowawcze  rodzinę. Z analizowanej wczeS
niej pragmatyki opiekuńczej
wynika, że dobrze funkcjonująca rodzina może być uznana za modelowe S
rodo-
wisko opiekuńcze. Dlatego omówiłam jej właS
ciwoS
ci, funkcje, a także czynniki
zagrażające jej prawidłowemu funkcjonowaniu. Przedstawiłam również rodzinne
czynniki ryzyka zaburzeń zachowania dziecka.
W rozdziale trzecim zaprezentowałam i poddałam analizie te S
rodowiska,
które wspomagają rodzinę w realizacji jej funkcji opiekuńczo-wychowawczych,
a także te, które ją zastępują. Kierując się nowym, wprowadzonym ustawowo
podziałem, a także częS
ciowo nowym nazewnictwem, zaprezentowałam poszcze-
gólne formy opieki dziennej i całodobowej, a wS
ród nich: szkołę jako placówkę
realizującą także funkcje opiekuńcze, S
wietlice i placówki kultury, rodzinę
adopcyjną, rodzinę zastępczą, placówki opieki rodzinnej  rodzinny dom dziecka
i wioskę dziecięcą oraz placówkę socjalizacyjną, znaną wczeS
niej jako dom dziecka.
Zwróciłam przy tym uwagę na specyfikę poszczególnych S
rodowisk i ich
możliwoS
ci działań kompensacyjnych.
Rozdział czwarty dotyczy europejskich kontekstów opieki nad dzieckiem.
Przedstawiłam tu współczesne europejskie tendencje w kreowaniu systemu opie-
kuńczego, a także niektóre badania, będące często podstawą tych trendów i zmian
organizacyjnych. Zaprezentowałam też przykładowe rozwiązania systemowe
opieki w wybranych krajach europejskich  w Szwecji, Niemczech i Francji.
Ostatni, piąty rozdział ma charakter prezentacji historycznej. Dokonałam
tu krótkiego przeglądu polskich osiągnięć w obszarze zorganizowanej opieki
nad dzieckiem na przestrzeni kilkuset ostatnich lat, a także przedstawiłam
dorobek myS
li i praktyki opiekuńczej uznanych za najwybitniejszych prekur-
sorów i przedstawicieli pedagogiki opiekuńczej. Sądzę bowiem, że warto sięgać
10
do ich przemyS
leń, metod i rozwiązań, które często nie straciły nic na aktual-
noS
ci.
Książka adresowana jest przede wszystkim do studentów pedagogiki, ale
także do tych wszystkich, którzy stworzenie dziecku jak najlepszych warunków
rozwoju, także poprzez pomoc rodzinie, uznają za ważny cel swojej pracy zawo-
dowej i społecznej  do wychowawców placówek opiekuńczych, pracowników
socjalnych, działaczy samorządowych. Oddając książkę do ich rąk, mam
nadzieję, że pozwoli przybliżyć zagadnienia związane z opieką, wychowaniem
i pomocą oraz ułatwi zrozumienie złożonych problemów, jakimi są kwestie ochrony
przed negatywnymi skutkami dysfunkcji rodzinnych, sieroctwa oraz problemów
wynikających z różnego typu niedostatków opieki. Mam S
wiadomoS
ć, że zawarte
w książce treS
ci to tylko wybrane zagadnienia, w żadnym razie nie wyczerpujące
obszaru pedagogiki opiekuńczej. WiększoS
ć z nich wymaga znacznie bardziej
pogłębionych analiz i uzupełnienia o wyniki badań empirycznych. Jeżeli jednak
książka zachęci do dalszego studiowania lub do prowadzenia badań złożonej
rzeczywistoS
ci opiekuńczej, jeżeli uwrażliwi na opiekuńcze problemy i zainspi-
ruje do twórczych inicjatyw przyszłych wychowawców i pracowników socjal-
nych  to znaczy, że spełniła swoje zadanie.
Pragnę w tym miejscu złożyć serdeczne podziękowania Szanownemu
Recenzentowi prof. dr. hab. Andrzejowi Plucie za trud włożony w przeczytanie
maszynopisu i cenne uwagi, których większoS
ć wykorzystałam dla podniesienia
jakoS
ci tekstu, a pozostałe potraktowałam jako inspirację do nowego opracowania
i pogłębienia niektórych zagadnień z zakresu opieki nad dzieckiem.
Autorka
11