DARIA DRAB
Fundacja Dzieci Niczyje
Kilka słów o reprezentacji dziecka
w procedurze karnej i cywilnej
Reprezentacja dziecka w postępowaniach karnych i cywilnych przed sądem to problem, z którym zmie-
rza się wymiar sprawiedliwości na całym świecie. Problem jest szczególnie znaczący, gdy podejrzanym
o popełnienie przestępstwa wobec dziecka jest jeden z rodziców lub opiekunów prawnych.
1. Czy prawo zabezpiecza interesy dziecka uczestniczącego
w procedurach prawnych?
olskie prawo cały czas ewoluuje, ny (Sajkowska 2010), w przypadku przemocy
wchodzą w życie kolejne nowelizacje seksualnej w 80% przypadków sprawcą wy-
P
Paktów prawnych mające na celu lep- korzystywania seksualnego jest osoba zna-
szą ochronę obywateli przez wymiar spra- na dziecku. W takich przypadkach często 
wiedliwości. Na przestrzeni ostatnich kilku- obok procedury karnej  podejmowane są
nastu lat polski ustawodawca wprowadził działania wobec dziecka i rodziny w sądzie
wiele zmian mających na celu poprawę po- rodzinnym i nieletnich. Procedury karna i cy-
zycji dziecka biorącego udział w procedurach wilna powinny się uzupełniać, tworząc pełną
prawnych. Zmiany w przepisach nastąpiły prawną ochronę dziecka w sytuacji, gdy jest
przede wszystkim w procedurze karnej na ono ofiarą przestępstwa, a sprawcą jest osoba
poziomie postępowania przygotowawczego mu najbliższa.
oraz postępowania sądowego. Jedną z najko- O ile w prawie karnym obecne przepisy
rzystniejszych dla dziecka ofiary przestęp- oraz ich wykładnia dają możliwości ochro-
stwa zmian było wprowadzenie do Kodeksu ny interesów dziecka, o tyle praktyka sto-
postępowania karnego artykułów 185a i 185b. sowania przepisów Kodeksu postępowania
Przepisy te chronią dzieci ofiary i świadków cywilnego oraz Kodeksu rodzinnego i opie-
przestępstw z użyciem przemocy oraz prze- kuńczego nie w pełni chronią interesy dzie-
stępstw seksualnych poniżej 15. roku ży- cka.
cia. Statystyki i wyniki badań wskazują, że Artykuł 98 ż 1 k.r.o.1 stanowi, że rodzice
w tego rodzaju przestępstwach sprawcą są przedstawicielami ustawowymi dziecka
często jest osoba najbliższa dziecku. W 65% pozostającego pod ich władzą rodzicielską.
przypadków sprawcą przemocy psychicznej Jeżeli dziecko pozostaje pod władzą rodzi-
i fizycznej wobec dziecka był członek rodzi- cielską obojga rodziców, każde z nich może
1
Ustawa z 25 lutego 1964 r.  Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz. U. z 2011 r. Nr 149, poz. 887 ze zm.
Dziecko krzywdzone " nr 2 (35) 2011 99
DARIA DRAB " KILKA SA
ÓW O REPREZENTACJI DZIECKA W PROCEDURZE KARNEJ I CYWILNEJ
działać samodzielnie jako przedstawiciel z roli reprezentanta dziecka, bowiem miedzy
ustawowy dziecka. tymi stronami występują czynności prawno-
W sytuacji kiedy dziecko jest ofiarą prze- karne. Jednakże do czasu podjęcia uchwały
stępstwa, artykuł 51 ż 2 k.p.k.2 stanowi, że z 30 września 2010 r.3 przez siedmiu sędziów
jego prawa w postępowaniu karnym wy- Sądu Najwyższego  Izba Karna przepis ten
konuje przedstawiciel ustawowy albo oso- stosowany był prawie wyłącznie w sprawach
ba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony majątkowych dotyczących małoletnich.
pozostaje. Prawna ochrona dziecka kom- Powyższa uchwała zaowocowała zmia-
plikuje się w momencie, gdy podejrzanym nami w procedurze karnej, dotyczącymi re-
jest jeden z rodziców lub opiekunów praw- prezentacji dziecka w sytuacjach, gdy istnie-
nych. W tym momencie należałoby wspo- je podejrzenie, że rodzice pokrzywdzonego
móc procedurę karną przepisami k.r.o. Arty- małoletniego pozostają w konflikcie, a repre-
kuł 98 ż 2 ust. 2 k.r.o. ogranicza możliwości zentacja przez jednego z rodziców mogła-
reprezentacji dziecka przez rodzica w sytu- by niekorzystnie wpłynąć na interesy dzie-
acji, gdy sprawa dotyczy czynności praw- cka. Uchwała Sądu Najwyższego wpłynęła
nych między dzieckiem a jednym z rodzi- przede wszystkim na sprawy, gdzie sprawcą
ców lub jego małżonkiem. Daje więc moż- przemocy był jeden z rodziców/opiekunów
liwość wykluczenia rodzica podejrzanego prawnych dziecka.
2. Jak wygląda praktyka reprezentowania dziecka
w sytuacjach regulowanych uchwałą SN?
Od momentu podjęcia uchwały przez SN cesowego. Jednakże obecne warunki i ilość
polskie sądy mierzą się z jej realizacją. Wyko- zadań jakie spoczywają na kuratorach zawo-
rzystują przede wszystkim instytucję kura- dowych absolutnie uniemożliwiają tego typu
tora procesowego powoływanego do repre- rozwiązania. Z rozmów z sędziami karnymi
zentowania dziecka w postępowaniach kar- i rodzinnymi wynika, że cześć z nich w ta-
nych. Problemem jest, iż SN w uchwale nie kich sytuacjach stara się powołać na kurato-
wypowiedział się, w jaki sposób konkretnie ra procesowego osobę spokrewnioną z dzie-
można chronić interesy dziecka. Brak regu- ckiem. Powodem stosowania takiej praktyki,
lacji, które jasno precyzowałyby, kto w opi- jest zabezpieczenie dziecka poprzez uloko-
sanych powyżej sprawach powinien repre- wanie jego interesów w rękach osób z ro-
zentować dziecko. Realizacja uchwały jest dziny, które znają jego sytuację i będą dzia-
trudna i w dużej mierze zależy od sędziego łać na korzyść dziecka. Któż inny, poza ro-
prowadzącego postępowanie. Po blisko roku dzicem dziecka, może dobrze reprezentować
od podjęcia uchwały stosowane są różne roz- dziecko jak nie bliska mu osoba. Ta skądinąd
wiązania w zakresie reprezentacji dziecka słuszna idea, może prowadzić jednak do ko-
w postępowaniu karnym. Naturalną konse- lejnych problemów i nieporozumień. W jaki
kwencją uchwały, w sytuacji gdy polski wy- sposób wybrać osobę z rodziny, która nie bę-
miar sprawiedliwości dysponuje kuratorami dzie stronnicza wobec jednego z rodziców
zawodowymi, byłoby zobligowanie ich do dziecka? Dodatkowo pojawiającym się prob-
udziału w rozprawach w roli kuratora pro- lemem jest w wielu przypadkach nieznajo-
2
Ustawa z 6 czerwca 1997 r.  Kodeks postępowania karnego, Dz. U. z 1997 r. Nr 89, poz. 555.
3
Uchwała składu 7 sędziów SN z 30 września 2010 r., I KZP 10/2010.
100 Dziecko krzywdzone " nr 2 (35) 2011
p r a k t y k a
DARIA DRAB " KILKA SA
ÓW O REPREZENTACJI DZIECKA W PROCEDURZE KARNEJ I CYWILNEJ
mość obowiązujących przepisów prawa, a co czy się o to, aby prawa dziecka były należycie
za tym idzie  niemożność egzekwowania przestrzegane przed sądem. Inna praktyka
praw małoletnich w postępowaniach sądo- pokazuje, że w sytuacjach przemocy wo-
wych. Praktyka z innych sądów pokazała, bec dziecka ze strony rodziców/ opiekunów
że w takich sytuacjach na kuratora proceso- prawnych sędziowie powołują do reprezen-
wego powoływani są ad hoc pracownicy ad- tacji dziecka profesjonalistów pracujących
ministracyjni sądów, w których postępowa- w organizacjach pozarządowych, które sta-
nie się toczy. Czy takie rozwiązanie jednak tutowo działają w obszarze ochrony dziecka
ma sens i pozwala na należytą reprezentację przed przemocą. Tego rodzaju praktyka po-
dziecka? Czy pracownik sądu, który nie zna zwala na reprezentację dziecka przez osoby,
sytuacji dziecka, potrafi zatroszczyć się o jego które na co dzień poruszają się na styku psy-
dobro? Czy wiedza i umiejętności powołanej chologii i prawa, co pozwala im na widzenie
osoby pozwolą na profesjonalne reprezento- pełnego obrazu sytuacji w jakiej znalazło się
wanie małoletniego? Odpowiedz
na te pyta- dziecko.
nia jest chyba oczywista i nie wymaga dłu- Powyższe praktyki wskazują na to, że
gich debat. Powyższe rozwiązania z punktu dziecko, samo nie będąc w stanie reprezen-
widzenia ochrony dziecka nie wydają się być tować siebie, nie może mieć gwarancji nale-
słuszną praktyką. Ani osoby spokrewnione żytej reprezentacji. Obecny stan prawny daje
z dzieckiem, ani pracownicy administracyj- dowolność podejmowania działań. Tylko
ni sądów nie potrafią udz
wignąć ciężaru na- od dobrej woli, czy też doświadczenia skła-
leżytej reprezentacji dziecka. W przypadku du orzekającego, zależy jak ta reprezentacja
tych pierwszych podstawowym problemem będzie wyglądać. Niewątpliwie konieczne
wydaje się być nieznajomość prawa, a tym jest działanie ustawodawcy zmierząjące do
samym nie mogą należycie wywiązać się z przyjęcia rozwiązań prawnych, które jas-
roli kuratora procesowego. W przypadku no określiłyby, kto powinien reprezentować
tych drugich, absolutna nieznajomość sytua- małoletniego w opisanych powyżej sytua-
cji rodzinnej dziecka może spowodować nie cjach. W sprawach, w których ważą się losy
jego ochronę, ale wręcz doprowadzić do ko- dziecka nie możemy polegać na dobrej woli
lejnych traumatycznych przeżyć dziecka. sędziów czy też chęci wolontariuszy. Podję-
Polscy sędziowie jednak próbują reali- ta przez SN uchwała zwróciła uwagę na bra-
zować uchwałę Sądu Najwyższego, stosu- ki prawne w należytej reprezentacji dzie-
jąc bardziej efektywne rozwiązania. Prak- cka oraz na niewłaściwą praktykę orzeczni-
tyka pokazuje, że w niektórych sądach w ta- czą tym zakresie. Uchwała może dać dobre
kich sprawach sędziowie podejmują decyzję rezultaty jedynie w sytuacji, gdy stworzona
o tym, że jedyną osobą, która w należyty zostanie instytucja prawna, np. profesjonal-
sposób może reprezentować dziecko jest ny kurator procesowy dziecka, w pełni chro-
profesjonalny pełnomocnik  adwokat/rad- niąca interesy dziecka zarówno pod wzglę-
ca prawny, który od strony prawnej zatrosz- dem prawnym, jak i społecznym
3. Czy można inaczej?  jak wymiar sprawiedliwości w innych krajach
chroni dziecko w postępowaniach sądowych?
Reprezentacja dziecka w postępowa- wiedliwości na całym świecie. W większo-
niach karnych i cywilnych przed sądem to ści krajów dziecko nie ma zdolności cywil-
problem z którym mierzy się wymiar spra- no prawnych, które uprawniałyby je do sa-
Dziecko krzywdzone " nr 2 (35) 2011 101
p r a k t y k a
DARIA DRAB " KILKA SA
ÓW O REPREZENTACJI DZIECKA W PROCEDURZE KARNEJ I CYWILNEJ
modzielnego występowania przed sądem. przestępstwami przemocy czy wykorzysty-
W większości krajów również w roli przed- wania seksualnego mogą być inspiracją dla
stawiciela dziecka występują jego rodzice sądownictwa Wielkiej Brytanii, gdzie w dal-
lub opiekunowie, pod których pieczą dzie- szym ciągu wielokrotnie przesłuchuje się
cko pozostaje. Jak wynika z raportu CURE4, dzieci na sali sądowej. Polski wymiar spra-
prawie połowa krajów Unii Europejskiej wiedliwości może jednak inspirować się sy-
posiada regulacje prawne dotyczące repre- stemem brytyjskim, który zabezpiecza dzieci
zentowania dziecka przed wymiarem spra- w postępowaniu sądowym poprzez ustano-
wiedliwości przez osoby postronne. Prze- wienie kuratora procesowego. Sprawami do-
pisy prawne w Belgii i Francji stanowią, że tyczącymi przemocy w rodzinie, czy też wy-
w przypadkach, gdy istnieje prawdopodo- korzystywania seksualnego przez członków
bieństwo konfl
iktu interesów dziecka i jego rodziny, zajmują się sądy rodzinne wspiera-
prawnych opiekunów lub gdy opiekunowie ne przez Children and Family Court Advisory Su-
prawni nie są w stanie należycie reprezento- pport Service (CAF-CASS). Ustęp 41 Childrens
wać dziecka powoływany jest ad hoc przed- Act z 1989 r. (oraz towarzyszące mu przepi-
stawiciel ustawowy. Szwedzkie prawo prze- sy) stanowi, że w postępowaniach z zakresu
widuje w takich sytuacjach, że sędzia prowa- prawa publicznego sąd wyznacza dla dzie-
dzący sprawę  po zapoznaniu się z aktami, cka kuratora procesowego, który reprezen-
które wskazują na konflikt interesów lub tuje jego interesy przed sądem rodzinnym.
sprawcę, który jest jednocześnie opiekunem Tylko w nielicznych przypadkach sąd nie
prawnym dziecka  wyznacza bez konsul- powołuje kuratora, dzieje się tak wtedy, gdy
tacji z rodzicem przedstawiciela dla dziecka, dziecko jest starsze (powyżej 13. roku życia)
który będzie reprezentował je w sądzie, ale i chce powołać własnego pełnomocnika lub
także na etapie postępowania przygotowaw- gdy sąd uzna, że jego rozwój pozwala na sa-
czego. modzielną reprezentację przed sądem. Moż-
Wielka Brytania jest jednym z krajów, na jednak uznać, że sytuacje w których nie
w których bardzo dobrze został rozwinięty zostaje powołany kurator procesowy są in-
system ochrony dzieci i dorosłych, którzy sta- cydentalne. Od ponad 10 lat te same zasady
li się ofiarami różnego rodzaju przestępstw. stosowane są w sprawach z oskarżenia pry-
Specjalne służby powołane dla świadków watnego, gdzie istnieje prawdopodobień-
witness services, dostęp do bezpłatnej i profe- stwo konfliktu pomiędzy rodzicami dziecka
sjonalnej oferty pomocy, a także dostęp do biorącego udział w sprawie (zob. K. Doring,
informacji o procedurach prawnych spoczy- Ochrona prawna dzieci ofiar przemocy, zeznają-
wa po stronie Państwa. W Polsce zaś znaczna cych w sprawach karnych i cywilnych w sądach w
część takiej oferty leży po stronie organizacji Wielkiej Brytanii, Dziecko krzywdzone. Teo-
pozarządowych. Brytyjski system sądowni- ria. Badania. Praktyka 2010, nr 1(30).
ctwa różni się w wielu aspektach od systemu W Wielkiej Brytanii kuratorzy procesowi
polskiego. Bardzo trudno jest uogólnić i po- to przeszkoleni pracownicy socjalni, posiada-
równać oba systemy i wskazać ten, który le- jący duże doświadczenie w sprawach opie-
piej chroniłby dziecko w procedurze karnej. kuńczych oraz niezbędną do reprezentacji
Niewątpliwie polskie przepisy dotyczące dziecka wiedzę teoretyczną. Do zadań kura-
ochrony dzieci świadków/pokrzywdzonych tora procesowego należy przede wszystkim
4
Badania przeprowadzone przez szwedzką organizację  The Crime Victim Compensation and Suport Authority
wśród 26 państw członkowskich UE. Więcej w raporcie Child victims in the Union  Rights and Empowerment CURE.
A report of the CURE Project, Szwecja 2010.
102 Dziecko krzywdzone " nr 2 (35) 2011
p r a k t y k a
DARIA DRAB " KILKA SA
ÓW O REPREZENTACJI DZIECKA W PROCEDURZE KARNEJ I CYWILNEJ
poznanie dziecka i jego sytuacji rodzinnej, ale cjami kuratora procesowego. W takich spra-
także przekazanie sądowi woli dziecka oraz wach kurator wyznacza zastępcę, który peł-
własnych rekomendacji dotyczących postę- ni rolę reprezentanta dziecka przed sądem.
powania w danej sprawie. Raport przekazy- Stosowany przez brytyjski wymiar sprawied-
wany do sądu sporządzany jest na podstawie liwości model kuratora procesowego zapew-
rozmowy z dzieckiem o jego sytuacji i potrze- nia dziecku szeroką ochronę i dba o jego do-
bach, ale również na podstawie informacji bro. Dzięki specjalnym programom szkole-
przekazanych przez osoby, w których środo- niowym pracownicy socjalni wyposażeni
wisku dziecko przebywa  osoby z rodziny, zostają w niezbędną wiedzę z zakresu prawa
jak również nauczyciele, wychowawcy czy le- i psychologii, co zdecydowanie podnosi ich
karze dziecka. Kurator procesowy ma rów- kompetencje i daje możliwości egzekwowa-
nież za zadanie reprezentować dziecko pod- nia praw dzieci w postępowaniach. Dodat-
czas procesu sądowego, dbając o jego prawa. kowo konieczność dogłębnej analizy sytuacji
Zdarzają się sytuacje, w których wola dziecka rodzinnej dziecka korzystnie wpływa na re-
jest sprzeczna z oceną sytuacji i rekomenda- komendacje przekazywane sędziemu podej-
mującemu decyzje w konkretnej sprawie.
4. Rekomendacje dla polskiego wymiaru sprawiedliwości
Rekomendacje płynące z raportu CURE w sytuacjach konfliktu między stronami po-
wskazują na konieczność ujednolicenia stępowania (rodzic  dziecko). Rada Euro-
praktyki powoływania kuratora procesowe- py wskazuje na konieczność prowadzenia
go w sprawach, gdzie istnieje prawdopodo- specjalistycznych szkoleń dla adwokatów
bieństwo konfliktu interesów między dzie- reprezentujących dzieci, które mają na celu
ckiem a jego opiekunami prawnymi, oraz na podniesienie ich umiejętności rozumienia
konieczność umiejscowienia odpowiedzial- i komunikacji z dziećmi, a co za tym idzie 
ności za wyznaczenie i opłacenie kurato- dbania o ich dobro w trakcie postępowania
ra na wymiarze sprawiedliwości. Jak wyni- sądowego.
ka z raportu, nie ma również ujednoliconej W Polskim systemie prawnym istnieje
praktyki dotyczącej kompetencji osób, które wiele możliwości ochrony dzieci, zarówno
mogą pełnić funkcję kuratora procesowego w sprawach karnych, jak i cywilnych. Prze-
dla dziecka, dlatego konieczne jest wprowa- pisy polskiego prawa nie są jednoznaczne,
dzenie specjalistycznych szkoleń, mających dają możliwości swobodnej interpretacji, ist-
na celu odpowiednie przygotowanie prawne nieją również organizacje pozarządowe, któ-
i psychologiczne dla profesjonalistów repre- re wspierają dzieci świadków i działają na
zentujących dzieci w takich sprawach. rzecz przyjaznych dzieciom procedur praw-
Podobne rekomendacje wysunęła Rada nych. Konieczne jest natomiast wprowadze-
Europy w wytycznych dotyczących przyja- nie przepisów, które jednoznacznie określa-
znego dziecku wymiaru sprawiedliwości5 łyby instytucje, organizacje czy też grupy
Wytyczne te, opierające się m.in. na Kon- zawodowe, które mają prawo i obowiązek
wencji o prawach dziecka, wskazują na ko- reprezentowania dzieci w postępowaniach
nieczność należytej reprezentacji dziecka sądowych.
5
www.coe.int/t/dghl/standardsetting/childjustice/Guidelines%20on%20child-friendly%20justice%20and%20their
%20explanatory%20memorandum%20_4_.pdf
Dziecko krzywdzone " nr 2 (35) 2011 103
p r a k t y k a
DARIA DRAB " KILKA SA
ÓW O REPREZENTACJI DZIECKA W PROCEDURZE KARNEJ I CYWILNEJ
Representation of a minor in criminal and civil proceedings is a challenge faced by courts all over the world.
The issue gains in meaning when it is a parent or a legal guardian that is suspected to have committed
a crime against the child.
O AUTORZE
DARIA DRAB  psycholog, ukończyła specjalizację z psychologii klinicznej oraz z psychologii
traumy i interwencji kryzysowej. W Fundacji Dzieci Niczyje koordynuje program  Dziecko 
świadek szczególnej troski poświęcony ochronie małych świadków biorących udział w pro-
cedurach karnych. Pracuje jako psycholog w Praskim Centrum Dziecka i Rodziny im. Aliny
Magolis Edelman Fundacji Dzieci Niczyje.
104 Dziecko krzywdzone " nr 2 (35) 2011
p r a k t y k a