ODPORNOŚĆ ORGANIZMÓW
1
Elementy układu limfatycznego i odpornościowego
N.M. Gera
nmg
IMMUNOLOGIA Nauka badająca mechanizmy odpornościowe
Z języka łacińskiego immus  wolny od obciążeń.
óðOdporność  nie podatność lub
zwalczanie przez organizm
wszelkich czynników
chorobotwórczych. Czynniki te
mogą być zewnętrzne
(mikroorganizmy
chorobotwórcze, pasożyty,
szkodliwe czynniki
środowiskowe) oraz wewnętrzne
(własne, zmienione patologicznie
komórki).
2
nmg
Funkcje układu odpornościowego
obrona bakterie alergie
wirusy niedobory odporności
pierwotniaki
robaki pasożytnicze
grzyby
nadzór zmutowane komórki choroby
uszkodzone i stare nowotworowe i
komórki własne autoimmunizacyjne
homeostaza współpraca z układem różne zaburzenia
nerwowym funkcji układu
3
i hormonalnym odpornościowego
nmg
Funkcje układu limfatycznego:
odpornościowa  w węzłach limfatycznych powstają
niektóre białe ciałka krwi
neutralizująca  zwalczanie ciał oraz substancji
obcych i szkodliwych dla organizmu
odprowadzajÄ…ca  odprowadzenie limfy z powrotem
do krwi
Przepływająca po organizmie limfa zbiera substancje toksyczne i
odprowadza je do węzłów chłonnych, skąd są transportowane do nerek i
usuwane z organizmu.
Niektóre bakterie mogą się przedostać przez pierwsze węzły chłonne,
ale są wyłapywane przez kolejne. W ciężkich stanach zapalnych bakterie
mogą wydostawać się z węzłów chłonnych i infekować układ krwionośny.
4
Stan zapalny można rozpoznać po nabrzmiałych węzłach chłonnych.
nmg
Układ limfatyczny
Narządy, naczynia limfatyczne, krążące limfocyty
grasica
Centralne narzÄ…dy limfatyczne
szpik kostny
Obwodowe narzÄ…dy limfatyczne
węzły limfatyczne grudki limfatyczne
5
śledziona migdałki
wyrostek robaczkowy
nmg
 Budowa układu limfatycznego.
Układ limfatyczny (chłonny) składa
siÄ™ z:
a. Naczyń limfatycznych, w
których można wyróżnić
dwa duże pnie: przewód
limfatyczny (chłonny) prawy
i przewód piersiowy,
b. Węzłów chłonnych.
c. Grasicy,
d. Åšledziony,
e. Migdałków.
6
nmg
qðNaczynia limfatyczne - tworzÄ… najwiÄ™ksze
skupiska w tych rejonach ciała człowieka, gdzie
najłatwiej docierają drobnoustroje
chorobotwórcze lub substancje
zanieczyszczające środowisko, czyli w górnych
odcinkach układów, np. pokarmowego i
oddechowego. W naczyniach tych znajdujÄ… siÄ™
zastawki.
7
nmg
óð WÄ™zÅ‚y chÅ‚onne budowÄ… przypominajÄ… gÄ™stÄ… sieć.
Namnażają się tu limfocyty uczestniczące w
mechanizmach odpornościowych organizmu.
Dzięki znajdującym się tam monocytom chłonka jest
oczyszczana z drobnoustrojów i ich toksyn.
óðÅšledziona jest najwiÄ™kszym narzÄ…dem w ukÅ‚adzie
limfatycznym. Wnikają do niej naczynia krwionośne i
limfatyczne. Jest narządem krwiotwórczym ponieważ
namnażają się tu limfocyty oraz krwiogubnym, gdzie
ulegaja rozpadowi starzejÄ…ce sie
8
nmg
G R A S I C A
óðto centralny narzÄ…d ukÅ‚adu limfatycznego, w którym
dojrzewają i uzyskują określone właściwości
immunologiczne limfocyty pochodzÄ…ce ze szpiku
kostnego.
óðumiejscowiona jest za mostkiem.
óðW grasicy rozwijajÄ… siÄ™ limfocyty.
óðW dzieciÅ„stwie grasica przyczynia siÄ™ do rozbudowy
systemu immunologicznego. Wraz z wiekiem grasica
zanika.
9
nmg
Budowa grasicy
10
J. Kuby Immunology
nmg
Limfa.
Limfa (chłonka) jest to żółto zabarwiona ciecz krążąca w naczyniach
limfatycznych. Skład limfy jest zbliżony do składu osocza krwi.
Głównymi z
ródłami limfy są: przesącz z osocza krwi, wydzieliny
komórek i przewodu pokarmowego.
powstaje jako płyn tkankowy w wyniku przesączu krwi przez naczynia włosowate. Składa się osocza i
limfocytów. Jej mleczne zabarwienie spowodowane jest dużą zawartością produktów trawienia
tłuszczów wchłanianych przez naczynia limfatyczne jelit.
Włosowate naczynia krwionośne
przeplatają się z włosowatymi
naczyniami limfatycznymi.
Rureczki układu limfatycznego są
otwarte na końcach dzięki czemu
11
mogą wchłaniać duże ilości płynu
międzytkankowego.
nmg
Węzły chłonne.
Węzły chłonne są skupiskami tkanki limfatycznej poprzecinanymi
naczyniami limfatycznym. Ich zadaniem jest filtrowanie i
oczyszczanie limfy. Dojrzewają tu białe ciałka krwi, które produkują
przeciwciała. Ich wielkość wynosi od 2 mm do 30 mm. Zazwyczaj węzły
chłonne grupują się w większe skupiska w pewnych partiach ciała.
Do największych węzłów
chłonnych należą:
" podżuchwowe,
" przyuszne,
" pachowe,
" pachwinowe.
12
nmg
óð Åšledziona jest nieparzystym narzÄ…dem jamy brzusznej -
położonym w lewym podżebrzu, wewnątrzotrzewnowo.
Kształt jej jest zależny od stanu sąsiadujących narządów
(żołądek, okręznica, nerka, trzustka).
óð Masa jej wynosi od 150 do 200 g, dÅ‚ugość okoÅ‚o 12 cm,
szerokość 7 cm, grubość około 4 cm.
óð W Å›ledzionie daje siÄ™ wyróżnić powierzchniÄ™ przeponowÄ…,
ÅšLEDZIONA
wypukłą i trzewną wklęsłą, brzeg górny i dolny oraz koniec
(biegun) przedni i tylny. Na powierzchni trzewnej znajduje
się wnęka śledziony, a w niej tętnica i żyła śledzionowa,
widoczna jest tam powierzchnia żołądkowa, okrężnicza i
nerkowa. Od zewnątrz śledzionę pokrywa otrzewna i
leżąca pod nią torebka.
óð Na preparatach mikroskopowych Å›ledziony widoczna jest
miazga czerwona z zatokami śledziony, beleczki
łącznotkankowe z tętnicami i żyłami, naczynia włosowate
oraz grudki chłonne wchodzące vy skład miazgi białej.
óð Funkcje: wytwarzanie limfocytów, fagocytowanie zużytych
krwinek czerwonych, wytwarzanie przeciwciał mających
istotne znaczenie immunologiczne w przemianie
materii,magazyn krwi i regulator jej ciśnienia.
nmg
13
migdałki.
Migdałki stanowią barierę dla czynników chorobotwórczych, ale
niejednokrotnie dochodzi do zapalenia samych migdałków. Najczęściej
jest to efekt chorobowy zakażenia organizmu paciorkowcami, czyli
anginy. W przypadku częstych angin albo w przypadku przerostu
migdałków podniebiennych z upośledzeniem oddychania wskazane jest
ich operacyjne wycięcie.
14
nmg
MIGDAA
EK GARDA
OWY
Migdałek gardłowy - dodatkowy
 trzeci migdałek, położony na tylnej
ściance nosogardzieli. Odgrywa rolę w
obronności organizmu przed infekcjami
powodowanymi przez drobnoustroje.
U dzieci migdałek gardłowy ulega
przerostowi  jest to zjawisko
fizjologiczne. Jednak czasami przerost
ten może być na tyle duży, że
manifestuje się wystąpieniem objawów
klinicznych (przerost patologiczny). W
tym przypadku dziecko powinno być
poddane adenotomii. Z wiekiem ulega
zanikowi, choć u dorosłych czasami
obecne sÄ… jeszcze jego resztki.
Przypomina rozdzielone segmenty
pomarańczy.
nmg
15
Porównanie układu krwionośnego i
limfatycznego:
UKA
AD KRWIONOÅšNY UKA
AD LIMFATYCZNY
Układ zamknięty  krew krąży w Układ otwarty  naczynia otwierają
zamkniętym systemie naczyń. się do przestrzeni
międzykomórkowych.
Składa się z serca i naczyń Składa się z naczyń limfatycznych i
krwionośnych. węzłów chłonnych.
W naczyniach krąży krew. W naczyniach krąży limfa.
A
ączy się z układem limfatycznym. A
ączy się z układem krwionośnym.
Główną funkcją jest transport Główną funkcja jest obrona
substancji. organizmu przed zarazkami.
16
nmg
ODPORNOŚĆ
Układ odpornościowy, układ
immunologiczny  układ
narządów umożliwiających
działanie mechanizmom
odporności. W skład układu
odpornościowego wchodzą:
narzÄ…dy limfoidalne
naczynie chłonne
komórki uczestniczące w reakcjach
immunologicznych
przeciwciała, cytokiny itp.
17
nmg
Bariery ochronne organizmu.
a. Skóra  chroni organizm przed wnikaniem wielu bakterii;
dodatkowo łój i pot mają również działanie bakteriobójcze.
b. Åšlina  zawiera enzymy niszczÄ…ce bakterie.
c. Błona śluzowa wyściełająca drogi oddechowe  dzięki śluzowi i
rzęskom wychwytuje drobnoustroje i usuwa je w czasie kaszlu i
kichania.
d. Sok żołądkowy  zawiera kwas solny niszczący bakterie.
18
e. A
zy  zawierajÄ… enzymy niszczÄ…ce bakterie.
nmg
19
nmg
RODZAJE ANTYGENÓW
óðBiaÅ‚ka komórkowe i pozakomórkowe
óðEnzymy, hormony
óðKwasy nukleinowe i nukleoproteiny
óðLipidy zÅ‚ożone
óðPolisacharydy
óðBiaÅ‚ka szoku termicznego
óðsuperantygeny
20
nmg
Komórki uczestniczące w odpowiedzi immunologicznej
Komórka Działania
limfocyty B RozpoznajÄ… antygeny i wytwarzajÄ…
przeciwciała
komórki plazmatyczne (plazmocyty) Wytwarzają przeciwciała
limfocyty Th (pomocnicze; CD4+) WspomagajÄ… odpowiedz

immunologicznÄ…; wydzielajÄ…
cytokiny
limfocyty Treg (regulatorowe; HamujÄ… odpowiedz
immunologicznÄ…,
supresorowe) np. po unieszkodliwieniu antygenu;
wydzielajÄ… cytekiny
limfocyty Tc (cytotoksyczne; CD8+) zdolne do zabijania komórek
Niezależne do
docelowych
fagocytozy
komórki NK Zdolne do spontanicznego zabijania
komórek nowotworowych i
zakażonych prze wirusy
monocyty, makrofagi zdolne do zabijania
mikroorganizmów oraz innych
obcych komórek; wydzielają cytokiny
neutrofile Zdolne do zabijania
Fagocytujące mikroorganizmów
Komórki tuczne, bazofile Biorą udział w nadwrażliwości I
21
eozynofile Zdolne także do zabijania niektórych
pasożytów z użyciem przeciwciał
nmg
Odporność organizmu.
Odporność jest to brak podatności organizmu na działanie
zarazków chorobotwórczych lub ich toksyn.
Wyróżniamy dwa rodzaje odporności:
a. Odporność wrodzona  jest to genetycznie
uwarunkowana odporność na wiele zarazków np. nie
zachorujemy na choroby dotykające zwierzęta (np.
nosówka) czy rośliny (np. parch jabłoni).
b. Odporność nabyta poprzez:
Øð otrzymanie przeciwciaÅ‚ wraz z mlekiem matki w
pierwszych miesiącach życia,
Øð szczepienia ochronne,
Øð surowicÄ™ odpornoÅ›ciowÄ…,
22
Øð wczeÅ›niejsze  przechorowanie danej choroby
zakaz
nej.
nmg
Naturalne metody wzmacniania odporności
*ODPOWIEDNIA DIETA, BOGATA W WARZYWA I OWOCE, ORAZ
WITAMINY A, C I E
*AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA NA ŚWIEŻYM POWIETRZU
*NIE PALENIE TYTONIU I NIE NADUŻYWANIE ALKOHOLU
*NIE ZAŻYWANIE ŚRODKÓW ODURZAJ
CYCH
*DBANIE O HIGIEN
OSOBIST

*ODPOWIEDNIA DA
UGOŚĆ SNU
*ODPOWIEDNIA TEMP. W MIESZKANIU (NIEPRZEGRZEWANIE
SI
)
*HYDROTERAPIA  POBUDZAJ
CE PRZEMIAN
MATERII
NAPRZEMIENNE
PRYSZNICE CIEPA

I ZIMN
WOD

*SAUNA
23
nmg
Szczepienie ochronne polega na podaniu martwych lub
pozbawionych zjadliwości zarazków danej choroby. Ma
to na celu  nauczenie naszego systemu
odpornościowego walki z danym rodzajem zarazku.
Aby szczepionka była bardziej skuteczna niekiedy
należy powtarzać szczepienia po pewnym czasie.
Szczepienia wykonuje się w pierwszych latach życia
dziecka. DotyczÄ… one groz
nych chorób zakaz
nych,
które dawniej wywoływały epidemie np. ospa, odra,
gruz
lica.
Surowica odpornościowa jest to podanie gotowych
przeciwciał zwalczających konkretny zarazek.
Przeciwciała te wytwarzane są w innym organizmie np.
zwierzęcia. Surowicę podaję się w przypadku
24
pogryzienia przez wściekłe zwierzę.
nmg
SZCZEPIENIA OCHRONNE
Szczepienia ochronne  sztuczna i czynna forma
uodpornienia organizmu na potencjalne antygeny.
Szczepionka  sztucznie przygotowana substancja
zawierająca toksyny lub osłabione bądz
zabite
drobnoustroje chorobotwórcze.
Autoszczepionka  sztucznie przygotowany
preparat ze szczepów, drobnoustrojów pobranych
od pacjenta.
Surowica  sztucznie przygotowany preparat, w 25
skład którego wchodzą gotowe przeciwciała.
nmg
Szczepionka Patogen i drogi jego Uwagi dotyczÄ…ce
rozprzestrzeniania się szczepień
Przeciw chorobie Wirusy (pokarmowa, kontakt z Szczepionka zapewnia
Heine- zakażonymi odchodami) całkowita odporność
Medina(polio)
Przeciw Wirus (ukÄ…szenia przez chore Szczepi siÄ™ przede
wściekliz
nie zwierzę, ślina chorego wszystkim dzikie
zwierzęcia) zwierzęta, np.. Lisy
Przeciw odrze Wirus (kropelkowa) Nie szczepi się, jeśli
dziecko już chorowało
Przeciw Wirus (pokarmowa, WZA) W Polsce zalecane sÄ…
żółtaczce: typu A każdej osobie przed
Wirus (szczepienna, WZB)
i B planowanym pobytem w
szpitalu
26
nmg
Przeciw różyczce Wirus (kropelkowa) Może być konieczne dla
dziewcząt, jeśli nie
chorowały, nie wolno
szczepić w czasie ciąży.
Przeciwgruz
licza Bakterie (prÄ…dki Kocha)  W Polsce wzrasta liczba
(powietrze lub z mlekiem zachorowań zbyt mało
zarażonych krów) jest profilaktycznych
badań. RTG płuc
Di-Te-Per Bliski kontakt (kropelkowa) Zapewnia odporność na
przeciw: błonicy, kilka lat, bardzo ważna
Bakterie (zabrudzone rany)
tężcowi, jest aseptyka przy
Bakterie (powietrze)
krztuścowi zranieniach
Przeciw cholerze Bakterie (zanieczyszczona woda) Szczepionki dajÄ…
ograniczoną odporność,
Przeciw dżumie Bakterie (powietrze lub kontakt ze
ważne dla globtroterów
szczurami albo pchłami)
(osób dużo
27
podróżujących)
nmg
Odpowiedz
immunologiczna.
Antygen jest to ciało obce dla naszego organizmu. Antygenami będą
różne rodzaje wirusów i bakterii. Antygeny, od komórek własnego
organizmu, system odpornościowy rozpoznaje na podstawie swoistych
białek występujących na powierzchni komórek.
Antygen, który wnika do organizmu człowieka wyzwala szereg reakcji
mających na celu jego usunięcie. Nazywamy to reakcją immunologiczną
(odpowiedziÄ… immunologicznÄ…).
Za odporność naszego organizmu odpowiedzialne są leukocyty (białe
ciałka krwi). Istnieje kilka rodzajów leukocytów, z których każdy pełni
określoną rolę w czasie reakcji immunologicznej. Niektóre z
leukocytów mają zdolność fagocytozy  pochłaniania innych komórek
lub ich szczątków. Mogą w ten sposób niewybiórczo niszczyć zarazki.
Służą one też do niszczenia starych erytrocytów.
28
nmg
Odpowiedz
immunologiczną można ogólnie podzielić na
kilka etapów:
a. Rozpoznawanie antygenów przez limfocyty typu B.
b. Produkowanie przeciwciał przez limfocyty typu T.
Przeciwciała są to swoiste białka dopasowane do
określonego antygenu.
c. Tworzenie kompleksów: antygen  przeciwciało.
Ułatwia to niszczenie zarazków.
d. Niszczenie zarazków przez limfocyty typu NK.
e. Usuwanie resztek komórek przez leukocyty
posiadające zdolność fagocytozy.
Immunologia - jest to nauka zajmujÄ…ca siÄ™ procesami
odpornościowymi organizmu.
29
nmg
Wyróżniamy odpowiedz
immunologiczną pierwotną i wtórną:
Pierwotna odpowiedz
immunologiczna ma miejsce podczas
pierwszego wniknięcia antygenu do organizmu. Trwa ona dłużej i
powoduje objawy chorobowe np.: gorączka, zaczerwienienie, bóle,
wymioty.
Wtórna odpowiedz
immunologiczna zachodzi podczas kolejnego
wnikania danego antygenu do organizmu. System immunologiczny ma
zdolność  zapamiętywania antygenów  odpowiadają za to limfocyty
T. Dzięki temu przy kolejnej infekcji może szybciej wyprodukować
przeciwciała i zniszczyć zarazki. W przypadku wtórnej odpowiedzi
często nie ma objawów chorobowych albo są znacznie łagodniejsze.
Dlatego należy pamiętać o uodparniających szczepieniach
profilaktycznych.
30
nmg
STRATEGIE NATURALNEJ OBRONY
ORGANIZMU
ODPOWIEDy
KOMÓRKOWA - odpowiedzialne za nią
są leukocyty obdarzone zdolnością do pochłaniania,
wewnątrzkomórkowego trawienia oraz usuwania ciał
obcych  monocyty czyli makrofagi
( wspomagają je neutrofile, eozynofile, część
limfocytów T).
Efektem tej działalności są antygeny.
31
nmg
ODPOWIEDy
HUMORALNA  odpowiedzialne za niÄ…
są przeciwciała czyli białka odpornościowe
produkowane i uwalniane przez komórki plazmatyczne,
które powstały z limfocytów B.
Limfocyty te produkują również komórki pamięci.
Przeciwciała łączą się z antygenami
i unieczynniajÄ… je.
32
nmg
ODPORNOŚĆ NABYTA
BIERNA
NATURALNA  przeciwciała przedostające się przez
łożysko i występujące w mleku matki
SZTUCZNA - gotowe przeciwciała występujące w
surowicy odpornościowej, np. surowica przeciwtężcowa
CZYNNA
NARURALNA  przeciwciała wytworzone po przebyciu
choroby
SZTUCZNA  przeciwciała wytworzone po podaniu
szczepionki czyli preparatu zawierającego osłabione
lub martwe patogeny albo ich spreparowane toksyny
33
nmg
Przeciwciała -
odgrywajÄ… zasadniczÄ…
rolÄ™ w obronie
organizmu przed
bakteriami i
pasożytami
zewnątrzkomórkowym
i oraz w znacznie
mniejszym stopniu,
pasożytami i
bakteriami
wewnątrzkomórkowy
mi.
nmg
34
Schemat budowy przeciwciał:
1. Fragment Fab
2. Fragment Fc
3. A
ańcuch ciężki (zawiera
VH, CH1, zawias, regiony
CH2 i CH3: liczÄ…c od N-
końca)
4. A
ańcuch lekki (zawiera
regiony VL i CL: liczÄ…c od N-
końca)
5. Miejsce wiÄ…zania antygenu
6. Regiony zawiasowe
(*) -S-S- oznacza mostki
disiarczkowe
35
nmg
STWARDNIENIE ROZSIANE (SM)
Niszczenie przez własny układ immunologiczny osłonek
mielinowych neuronów  autoimmunizacja, zakażenia
wirusowe. W mózgu i rdzeniu kręgowym powstają
uszkodzenia o charakterze zapalno-demielinizacyjnym.
Niszczona jest otoczka mielinowa wypustek neuronów,
a na póz
niejszym etapie choroby także same aksony.
Objawy:
*podwójne widzenie,
*zapalenie nerwu wzrokowego,
*oczoplÄ…s,
*ataksja,
*kurczowy niedowład kończyn,
*chwiejność emocjonalna.
36
nmg
CHOROBA ADDISONA
Reakcje immunologiczne organizmu przeciwko własnym komórkom nadnerczy
na skutek autoimmunizacji.
Objawy:
*zanik kory nadnerczy
*brunatne zabarwienie skóry i błon śluzowych
*zaburzenia przemiany materii
*nudności i napadowe bóle brzucha
*nerwowość i przygnębienie
*bezsenność
* niskie ciśnienie
* wstrzÄ…sy
* przewlekła niewydolność nadnerczy
*zapaść
37
nmg
CUKRZYCA TYPU I
U jej podłoża leży przewlekły, autoimmunologiczny proces chorobowy
prowadzÄ…cy do powolnego zniszczenia, produkujÄ…cych insulinÄ™, komórek ²
wysp trzustkowych i w następstwie tego do utraty zdolności jej
wydzielania.
Objawy:
" W moczu pojawia się glukoza i ciała ketonowe
" Senność i zmęczenie
" Rozmyte widzenie
" Silne pragnienie, silny głód, częste oddawanie moczu
" Utrata wagi
" Nudności
" Oddech może nabrać zapachu acetonu
38
nmg
REUMATOIDALNE ZAPALENIE STAWU (RZS)
Choroba reumatyczna o podłożu autoimmunologicznym.
Charakteryzuje się nieswoistym zapaleniem stawów,
zmianami pozastawowymi i powikłaniami układowymi.
Przebiega z okresami remisji i zaostrzeń.
39
nmg
OBJAWY:
*BÓL I OBRZ
K STAWÓW Z
OGRANICZENIEM ICH RUCHOMOÅšCI
*ZANIK MI
ÅšNI MI
DZYKOSTNYCH,
GLISTOWATYCH I MI
ÅšNI KA

BU KCIUKA
*ZAJ
CIE ÅšCI
GIEN I POCHEWEK
ÅšCI
GNISTYCH
*USZKODZENIE STAWU I APARATU
WI
ZADA
OWEGO
40
nmg
ALERGIA
Nadwrażliwość niektórych organizmów na
działanie substancji tylko dla nich szkodliwych
(np. pyłku traw, sierści kota). Należy do częstych
chorób układu odpornościowego. Polega na
nadmiernej produkcji IgE lub bezpośredniej
aktywności mediatorów komórkowych w wyniku
kontaktu z alergenem.
Objawy:
*katar sienny
* pokrzywka
* Å‚zawieni
41
* napady astmy
nmg
BIBLIOGRAFIA
1. Vademecum maturalne z biologii, E. Holak, wyd. OPERON
2. Nowa encyklopedia powszechna A-Z, wyd. Zielona Sowa Kraków
3. Szkolny SÅ‚ownik Biologiczny, Leszek TrzÄ…ski, Videograf II, Katowice 2000, wydanie I
4. Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania cz.I, Z. Bartkowiak, wyd. Szkolne i
pedagogiczne
5. Michajlik A., Ramotowski W.: Anatomia i fizjologia człowieka, Wydawnictwo
Lekarskie PZWL
6. www.wikipedia.pl  zdjęcia, fotografie, schematy
7. Sylwanowicz W.: Mały atlas anatomiczny, PZWL,
8. Villee C. A.:Biologia, PWRiL,
9. "Immunologia - podstawowe zagadnienia i aktualności Witold Lasek, PWN, Warszawa
2005
10. Podstawy immunologii WÅ‚odzimierz Ptak, Maria Ptak, Marian Szczepanik PZWL 2009
42
nmg